Xin-hawaa
Astronomy(Afaan oromoon:- Xin-hawaa |jecha lama irraa kan dhufee yoo ta'u xin jechuun xinxaluu kan bakka bu'u yoo ta'u xin-hawaa ykn xinurjii jechuun xinxala hawaa ykn qorannoo hawaa) (Girikii durii irraa ἀστρονομία (astronomía) 'saayinsii seera urjii qoratu') saayinsii uumamaa wantoota samii fi taateewwan qoratudha. Ka’umsaa fi jijjiirama isaanii ibsuuf herrega, fiiziksii fi keemistirii fayyadama. Wantoonni akkaa pilaaneetota/lafjoo, ji'oota, urjiilee, nebulaa/Duumessamii, galaaksii/ruda fi koomeetota/qorsaa ni argamu. Taateewwan barbaachisoo ta’an dho’iinsa suppernoovaa, dho’iinsa raayyaa gamaa, kuwaasar, blaazar, pulsar, fi raadiyaashiniin duubaa maaykirooweeyii koosmii kan dabalatudha. Walumaagalatti, xinhawaa waan hawaa lafaa bira darbee maddu hunda qorata. Koosmooloojiin damee astronomy kan akka waliigalaatti uumama cufaa qoratudha.[1]
xinhawaa saayinsii uumamaa durii keessaa isa tokko. Qaroominni jalqabaa seenaa galmaa’e keessatti malaan samii halkanii ilaalu turan. Isaan keessaa Baabiloon, Giriikota, Hindii, misrii, Chaayinaa,oromoo, Maayaa fi ummatoota dhalootaan Ameerikaa durii hedduu kan dabalatudha. Yeroo darbe, xinhawaa gosoota adda addaa kan akka safartuu hawaa, navigeeshinii samii/ samii laaluu, Xinhawaa ilaalchaa fi Dhaha hojjechuu kan hammate ture. Yeroo ammaa kana yeroo baayyee xinhawaan ogummaa fi Astroofiziksii/ fiiziksii hawaa tokko akka ta'e himama.[2]
Astiroonomiin(xinhawaa) ogummaa damee ilaalchaa fi ti’oorii/yaadrimee jedhamuun qoodama. Xinhawaa ilaalchaa ilaalcha wantoota astroonomaawaa ykn samii irraa odeeffannoo argachuu irratti kan xiyyeeffatedha. Sana booda odeeffannoo kun seera bu’uuraa fiiziksii fayyadamuun xiinxalama. xinhawaa ti’oorii gara guddina moodeelota kompiitaraa ykn xiinxala wantootaa fi taateewwan astronomical ibsuutti kan xiyyeeffatedha. Dirreewwan kun lamaan wal-dabala. xinhawaan yaadrimee bu’aa ilaalchaa ibsuu kan barbaadu yoo ta’u, bu’aa yaadrimee mirkaneessuuf ilaalchi itti fayyadama.
xinhawaan saayinsii muraasa ogummaa gahee guddaa qaban keessaa isa tokkodha. Keessattuu taateewwan darban argachuu fi ilaaluuf kun dhugaadha.