0% found this document useful (0 votes)
223 views

Magar Thesis

1. Nepal is a country with great geographic diversity and is home to many different ethnic and linguistic groups. 2. The Gurung people are one of the main indigenous groups living in Nepal, primarily inhabiting areas in the hills. 3. Gurungs are believed to have migrated to Nepal from Tibet around the 14th century and today number over 1.6 million people according to the latest census. Their language and culture varies depending on the region.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
223 views

Magar Thesis

1. Nepal is a country with great geographic diversity and is home to many different ethnic and linguistic groups. 2. The Gurung people are one of the main indigenous groups living in Nepal, primarily inhabiting areas in the hills. 3. Gurungs are believed to have migrated to Nepal from Tibet around the 14th century and today number over 1.6 million people according to the latest census. Their language and culture varies depending on the region.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 76

kl/R5]b !

kl/ro
!=! k[i7e"ld
g]kfn Ps ef}uf]lns ljljwtf ePsf] b]z xf] . ef}uf]lns ¿kdf ;fgf] /fi6«sf] ¿kdf
/x]klg oxfFsf] ef}uf]lns ljljwtf cltl/Qm cfkm\g} lsl;dsf] cnUu} df}lns ;fdflhs
;fF:s[tLs ljz]iftfx¿ /x]sf 5g\ . o; b]zsf ljleGg ;d'bfo, hft tyf
hghftLx¿sf] cfkm\g} df}lnstf, ;+:s[tL, k/Dk/f / l/ltl/jfhx¿ /x]sf 5g\ . o;
g]kfn /fi6«sf] w/ftlno jftfj/0f tyf jg:ktLx¿df ljljwtf kfOG5 . h;df ljleGg
hflt, hghftL tyf efif eflifsf dfgj ;d'bfox¿ a:g] ub{5g\ . g]kfnsf]
Oltxf;nfO{ x]g]{ xf] eg] oxfF a;f]af; ug]{ ljleGg hflt / ;d'bfosf dflg;x¿
ljleGg ;dodf pQ/ / blIf0faf6 g]kfn k|j]z u/]sf kfOG5 . o;/L ljleGg ;dodf
g]kfn k|j]z ug]{ qmddf ljleGg hflt ;d'bfox¿n] cfkm\gf] efiff, wd{ / ;+:s[tLnfO{
;+u} lnP/ cfP, ;do qmd;Fu} kl/jt{gx¿ klg eP . olx qmddf g]kfndf hflto
ljljwtf b]vf k¥of] . o; b]zdf ljleGg hft tyf ;d'bfosf] cfkm\g} df}lnssnf
;+:s[tL k/Dk/f / l/ltl/jfhx¿ /x]sf 5g\ . x/]s hflt hghfltx¿sf] cf–cfkm\g}
hghflto ljz]iftf, ;f+:s[lts hLjgz}ln / d"NodfGotfx¿ 5g\ . clwsf+z
hfthfltsf cf–cfkm\g} e]ife'iff / lglZrt ef}uf]lns jf;:yfg /x]sf] kfOG5 . olt w]/}
cf–cfkm\g} df}lns ;+:s[t, e]ife'iff hLjgz}ln / d'NOdfGotf af]s]sf] hflt hghftLx¿
g]kfndf a;f]af; ub}{ cfP klg oxfFsf ljljw hflt hghfltsf] ljrdf åGå tgfj
ePsf] b]lvb}g . /fli6«otf k|lt ;j}sf] Psdt b]lvG5 / Ps csf{ ljrsf] ;fdflhs
;lxi0f'tf /x]sf] kfOG5 . Ps hfltsf] snf ;+:s[tL, wd{ tyf l/ltl/jfhx¿nfO{ csf]{
hfltn] cle¿lrk"j{s cjnf]sg ug]{ u/]sf] kfOG5 . g]kfnL ;dfhdf cg]stfdf Pstf
/x]sf] 5 .
ljleGg hfthfltx¿sf] ;femf km'njf/Lsf] ¿kdf /x]sf] g]kfndf lj=;+= @)%* sf]
/fhkqdf ^! hghfltdWo @^ hghfltsf] ljj/0f v'nfO{Psf] 5 . h;dWo du/, u'¿ª,
bg'jf/, tfdfË, /fp6], g]jf/, ef]6], jf]6], s'dfn, lnDj', /fO{, n]Krf, bdfO{, 3fGb|'s,
r]kfª, ;'g'jf/, hgufO{, /fhj+zL, yf¿, wfdL, /fhL, lh/]n, dfemL, ;]kf{, ysfnL /
1
s'dfn /x]sf 5g\ . lj=;+= @)%* sf] /fli6«o hgu0fgf cg';f/ g]kfnsf] s'n
hg;+Vofsf] #%=^Ü cyf{t ^% nfv ^@ xhf/ @ ;o ^% hghftLx¿sf] hg;+Vof
;+Vof /x]sf] 5 . ljleGg hghfltx¿dWo g]kfnsf] lxdfnL If]qdf d+uf]lnog d'nsf
/fO{, lnDj', ;]kf{, ef]6], tfdfª, ysfnL cflb hghfltsf] a;f]af; /x]sf] kfOG5 .
dWokxf8L e]udf du/, u'¿ª, g]jf/, s'dfn, bdfO{ cflbsf]a;f]af; /x]sf] 5 . To:t}
blIf0fL e]udf d]r], sf]r], r]kfª, lwdfn, bg'jf/, ofbj, yf¿, ;tf/, /fhj+zL,
d';ndfg, df8jf8L cflbsf] afx'Notf /x]sf] kfOG5 . o;/L ef}uf]lns If]q cg';f/
ljleGg hflt ;d'bfox¿sf] 5'§f5'§} j;f]jf; /xgfsf ;fy} logLx¿sf] efiff, wd{,
;+:s[lt klg leGgf leGg} /x]sf] 5 .
g]kfndf j;f]jf; ug]{ hghfltx¿sf] ;+:s[tL efiff, wd{ /xg;xg, l/ltl/jfh cflb
cj:yfx¿nfO{ cWoog cg';Gwfg u/L To;nfO{ ;+/If0f, ;Dj4{g ug'{, ;Dk"0f{ hflt
;d'bfox¿sf] ;femf km'njf/Lsf] ¿kdf /fi6«nfO{ :yfoL agfpg' xf] . g]kfndf /x]sf
ljleGg hghfltx¿sf] hg;+Vof o;k|sf/ /x]sf] 5 . h;cg';f/ du/ !^,@@,$@! -
@)=!$Ü_ yf¿ !%,##,*&( -^=&%Ü_, tfdfª !@*@#)$ -%=^$Ü_, /fO{ ^,#%,!%! -
@=&(Ü_, u'¿ª %$#%&! -@=#( Ü_ lnDj' #%(#&( -!=%*Ü_ ;]kf{ !,%$,^@@ -)=^*Ü_,
lwdfn !(,%#& -)=)(_, ef]6] !(@^! -)=)*Ü_ ;'g'jf/ (%@%$ -)=$@ Ü_ /fhj+zL
(%*@! -)=$@ Ü_ /fp6] ^%* -)=)) Ü_ n]Krf #^^) -)=)@ Ü_ r]kfª -%@@#& -
)=@# Ü_ sf] hg;+Vof 5 . ->f]t M s]Gb|Lo tYofÍ ljefu @)^* .
clxn] ;Dd klxrfg ul/Psf hghfltx¿dWo d'Vot kxf8L If]qdf k/fk"j{s sfnb]lv
j;f]jf; ub]{ cfPsf] du/ hghflt xf] . du/x¿ d+uf]lnog d'nsf hghfltdf
kb{5g\ . du/x¿ O=k'= @#)) lt/ lkm/Gt hfltsf] ¿kdf g]kfndf k|jz] u/]sf lyP .
du/ gfdfs/0f x'g'df ljleGg lj4fgx¿sf ts{ o;k|sf/ /x]sf] kfOG5
u'¿ª du/ j+zfjnLdf k|l;4 dxfb]jdf] gfd dxf/flhsaf6 dxf/flh–dx/f, dx/f–
du/f x'Fb} du/ ePsf] s'/f pNn]v ePsf] kfOG5 -of]uL, g/x/Lgfy / s[i0faxfb'/ u'¿ª
>L u'¿ª, j+zfjnL k[i7 @^_

2
;g\ !((# sf] k'0o dNnsf] tfd|kqdf klg dx/ zAbsf] pNn]v ePsf] kfOG5 . e'uf]n
zf:qdf ;Ktu08sL k|b]znfO{ jfx| du/ft / o;}nfO{ dxnf]s elgPsf] s'/f pNn]v
5.
du/x¿ dWo Pl;ofaf6 cfPsf x]Ktfn x'g\ / Ozfsf] c7f/f}+ ztfAbLlt/ lxGb'df lblIft
ePsf x]Ktfn -du/_ If]lqo ePkl5 Hoflt e|i6 ePsf 7s'/L g} du/ ePsf] eGg] w/0ff
kfOG5 -zdf{ )#(, @^(_ . dx/ zAbaf6} ck|e+z eP/ du/ ePsf] -yfkf du/
@)!(_ df du/ftL P]ltxfl;s ¿k/]vf sf] jif{ ! c+s ! df pNn]v 5 .
o;/L du/ hfltsf] gfdfs/0f ;DjGwdf ljleGg lj4fgx¿af6 leGg leGg ljrf/x¿
/flvP klg g]kfndf a;f]af; ug]{ hghfltx¿ dWo d'Vo Ps hghftLsf] ¿kdf du/
hflt /x]sf] 5 .
clwsf+z du/x¿sf] a;f]af; n'lDjgL, /fKtL, wf}nflu/L, u08sL nufotsf c~rnsf
ljleGg lhNnfx¿df /x]sf] kfOG5 . n]v sfF8f tyf kxf8x¿df a:b} cfPsf du/x¿
jt{dfg ;dodf g]kfn clw/fHoe/ tyf e'6fg, l;lSsd / bfh{lnª nufPtsf If]qdf
;d]t 5l/Psf /x]sf 5g\ . ef]6, jd]{nL kl/jf/ cGt/utsf] efiff jf]Ng] du/, c7f/
du/ftL efiff / afx| du/ftL efiffdf ljefhg ul/Psf 5g\ . c7f/ du/ftL efiff
cGt/ut vfd efiff / sfOs] efiff kb{5g\ . of] efiff ljz]iful/ /f]Nkf, ¿s'd, ;Nofg,
/f]Nkf, u'NdL, afUn'ª, 8f]Nkf cflb lhNfnx¿df a;f]af; ug]{ du/x¿ jf]Ng] ub{5g\ .
To:t} kfNkf, :ofª\hf, lrtjg, tgx', c3f{vfFrL, tgx', wgs'6f cflb lhNnfdf j;f]jf;
ug]{ du/x¿ jfx| du/ftL efiff jf]Ng] ub{5g\ .
g]kfndf jfO;] rf}lj;] /fHox¿ /x]sf] ;dodf tfTsflng zfzsx¿sf ;+/Ifssf
¿kdf lrlgPsf du/x¿ jt{dfg ;do;Dd b]z tyf ljb]zdf ;'/Iffsf nflu
vl6O/x]sf 5g\ . ;f]emf, OdfGbf/, d]xg]lt / st{Jolgi6 hftsf] ¿kdf lrlgg] du/
hfltsf] zf/Ll/s agfj6 cGo hfltsf] eGbf km/s x'G5 . 5f]6f sb ePsf, y]Krf gfs
ePsf / /ftf ufnf / zl//df /f} sd x'g] o; hfltsf dlxnf k' ¿ifsf] ljz]iftf xf] .
du/ hfltsf] ;d'bfosf] ¿kdf kxf8 / s]xL dfqfdf lxdfnL If]qdf j;f]jf; u/]sf
5g\ . kl5Nnf ;dodf t/fOsf s]xL e'–dfudf a;fO{ ;/fO{sf dfWodaf6 du/x¿
a;f]af; ub}{ cfPsf 5g\ . du/x¿ a9L ;+Vof a;f]af; ug]{ If]qsf k'/fgf af;LGbf

3
ePklg cGo hfltsf] t'ngfdf plgx¿sf] ;fdflhs, cfly{s, /fhg}lts, z}lIfs tyf
gLltlgdf{0f txdf k'Ug ;s]sf 5}gg\ .
g]kfnsf] dWoklZrd ljsf;If]qsf] kxf8L lhNnf /f]Nkfsf] @)%* ;fnsf] hgu0fgf
cg';f/ @,!@,$*$ hg;+Vof /x]sf] 5 . To;dWo ^$!#! cyf{t #)=^%Ü du/x¿sf]
hg;+Vof /x]sf] 5 . o; cWoog If] lnjfª\ uf=lj=;=sf] lj=;+= @)%* ;fnsf] hgu0fgf
cg';f/ s'n #)!^ hg;+Vof /x]sf] 5 . h; dWo !^^# hg;+Vof du/sf] /x]sf] 5 .
t/ lj=;+= @)^% ciff9df g]kfn ;/sf/ :jf:Yo dGqfnon] xflQkfOn] /f]u lgjf/0f
sfo{qmd cGt/ut ;j} j8fx¿df ul/Psf] 3/w'/L ;j]{If0f cg';f/ o; uf=lj=;= sf]
s'n hg;+Vo9f #^!# dWo !(*# du/x¿sf] ;+Vof /x]sf] 5 . h;df !)%( hgf
dlxnf / (@$ k'¿if /x]sf 5g\ .
du/ hfltsf k'¿if / dlxnf b'j} k/L>dL / jlnof x'G5g\ . k'¿ifx¿ dhb'/L, d]nfsf]
sfd, v]t hf]Tg], vGg], bfp/f Nofpg], s8f ef/L jf]Sg] h:tf sfd ub{5g\ eg]
dlxnfx¿ 3/df vfgf ksfpg], ef8f dfem\g], /S;L hfF8 jgfpg], jRrf jRrL :ofxf/,
ufO j:t', jfv|f j:t', jfv|f, s'v'/f cflbsf] x]/rfx / bfgfkfgL v'jfpg] sfd ub{5g\ .
du/hfltsf k'¿ifx¿ ;}lgs÷k|x/L k]zf dg k/fpF5g\ . :s'ndf k9\b} u/]sf o'jsx¿
;}lgs÷k|x/Ldf hfg kfpg] xf] eg] k9g} 5fl8lbG5g\ . lolgx¿ Jojxf/df ;f]emf /
Odfgbf/ x'g] ePsfn] :jb]z tyf ljb]zdf pgLx¿nfO{ dxÎj lbG5g .
g]kfnsf cGo If]qdf j;f]jf; ug]{ du/x¿df h:t} oxfFsf du/x¿df klg ljleGg
;+:sf/x¿ /x]sf 5g\ . h:t} hGd ;+:sf/, s'n k'hf, l;d] e"ld k'hf, lbjfnL k'hf,
jRrf hGdfO;s]kl5 ul/g] ljjfx ;+:sf/ cflb . lo ;j} vfn] ;+:sf/x¿df hfF8 /S;L
/ df;'sf] dxÎj /x]sf] x'G5 . ;dfhdf x'g] ;j} vfn] ;+:sf/x¿df k'hf/f, wfdL emflqm
/ h]i7 JolQmsf] dxÎjk"0f{ :yfg x'G5 . dflg;x¿ lj/fdL x'Fbf :jf:Yo ;+:yf sd hfg]
ug]{ z'¿df wfdL, emfFlqm sxfF uO{ pkrf/ u/fpg] k|rng 5 . v]ltkftLdf /f]unfUbf,
ufOj:t' rf}kfof lj/fdL x'Fbf v/fgL km'Sg], cfvt x]g]{, kfTnf] kmfNg] u/LG5 .
b]ze/ 5/LP/ /x]sf du/hfltx¿ kl5Nnf ;dodf ljleGg ;+3 ;+:yfdf ;+ul7t
ePsf 5g\ . cfkm\gf] hflt, wd{, ;+:s[tLsf] /Iff, cfk;L ;DjGw jlnof] jgfpg o;
If]qdf a;f]af; ug]{ du/x¿ k|]n k'g ;dfhsf gfdn] ;+u7g ePsf 5g\ . o; lnjfª\
4
uf=lj=;=df j;f]jf; ug]{ du/x¿df g]kfnsf cGo e'–efudf j;f]jf; ug]{ du/x¿df
h:t} cfkm\g} ;fdflhs ;f+:s[tLs ;+:sf/x¿ kfO ePsf] / du/ hfltsf] ;dflhs,
;f+:s[tLs cfyL{s cj:yfsf jf/]df xfn;Dd slx+ st}af6 cWoog ePsf] gkfOPsf]n]
o; ;d'bfodf ljut s]xL ;do b]lv 3'ndLn x'Fb} hfFbf du/ hfltsf] k/Dk/f /
pgLx¿sf] df}lns ;+:s[tLaf6 k|efljt eP/ o; If]qdf j;]sf du/ hfltsf]
;fdflhs–;f+:s[tLs / cfly{s cj:yf jf/]df ;Sbf] ;To tyf k|df0fx¿ h'6fO ;f]wkq
tof/ kfl/Psf] 5 .
!=@ ;d:ofsf] syg
g]kfn Ps ax'eflifs jx' wfld{s tyf jx' hflto b]z xf] . oxfF a;f]af; ug]{ clwsf+z
hghfltsf] cf–cfkm\gf] efiff, e]ife';f, wd{, k|yf, l/ltl/jfh ePsf] kfOG5 . o;/L cf–
cfkm\g} hflto ljz]iftf ePsf g]kfnsf ;j} hflt hghfltx¿sf] ;dfhzf:qlo
b[li6sf]0faf6 k|ofKt cWoog x'g ;ls/x]sf] 5}g eg] sltkon] d'nynf]sf] ;DjGwdf
cWoog u/]klg cfk|jf;Lx¿sf] cj:yfsf jf/]df cWoog ePsf] 5}g . ;fdflhs,
;f+:s[tLs, cfly{s, wfdL{s ljljwtf ePsf hftLx¿ dWo du/ hflt klg Ps xf] .
Pp6} du/ hfltsf ljrdf klg efiff ;+:s[tL / k|yf ;+:sf/ km/s km/s kfOG5 eg]
wfdL{s b[li6sf]0faf6 x]bf{ s'g} 7fpFsf du/ hfltn] jf}4 t s;}n] lxGb' wd{ ckgfPsf]
kfOG5 . efiffsf b[li6sf]0faf6 x]bf{ k"j{b]lv klZrd;Dd o; hfltdf eflifs ljljwtf
ePsf] kfOG5 .

g]kfnL ;fdflhs ;f+:s[lts ljsf;df du/ hftLsf] dxÎjk"0f{ e"ldsf ePklg


pgLx¿sf] cj:yf sdhf]/ b]lvG5 / klg k/Dk/fut b]lv jt{dfg;Dd ljBdfg
pgLx¿sf] ;fdflhs, ;f+:s[tLs ;+:sf/x¿n] ;du| g]kfnL ;f+:s[tLs ;Dkbfsf] ;+/If0f
u/]sf] 5 . lsgsL hghflto ;+:s[lt eg]sf] s'g} Ps hflt ljz]ifsf] dfq geO{ /fi6«s}
;femf ;DklQ xf] .
k/Dk/fut k]zf tyf Jojf;foaf6 dfyL p7g g;s]sf du/x¿ cfkm\gf] df}lns
;+:s[tLsf] ;+/If0f ug]{ eGbf klg cfwf/e't cfjZostfsf] k/Lk"lt{ ug]{ ;Gbe{df dfq}
l;ldt /xg k'u]sf 5g\ . df}lns nf]s;+:s[tL, l/ltl/jfh, ljjfx ;+:sf/, rf8kj{,
k'hfcfhf, lj:tf/} k/;+:s[tLs/0fsf] k|efjn] x/fpFb} hfg] :yLlt b]vfk/]sf] 5 eg]

5
cfhsf] kl/jlt{t ;Gbe{df klg du/ hflt cGwljZjf; / ¿l9jfbL dfGotfaf6 u|;Lt
5 . csf]{lt/ x/]s ;+:sf/ut sfo{df hf8 /S;L clgjfo{ rflxg] cltly ;+:sf/df
/S;Ln] :jfut ug]{ ;+:sf/n] ;fdflhs, ;f+:s[tLs Pj+ cfly{s hLjgdf gsf/fTds
k|efj kf/]sf] b]lvG5 .
g]kfnsf ljleGg :yfgdf j;f]jf; ug]{ du/x¿sf] ;fdflhs, ;f+:s[tLs, cfly{s
cj:yf leGbfleGb} /x]sf] kfOG5 . o:t} oxfFsf clwsf+z hgtf u/LaLsf] /]vfd'gL
hLjg ljtfpg jfWo 5g\ . o:tf] cj:yfdf o; /f]Nkf lhNnfsf du/ hftLx¿
k/Dk/fut k]zfaf6 dfly p7g\ ;ls/x]sf 5}gg\ . oxfFsf du/x¿sf] hLljsf]kfh{gsf]
d'Vo >f]t s[lif ePtf klg v]tL of]Uo hldgsf] ck|ofKttf k/Dk/fut v]tLk|0ffnL,
pGgt dn ljpsf] cefj, l;+rfO{sf] ck|ofKttfsf sf/0f j9\bf] hg;+VofnfO{ s[lifn]
dfq wfGg ;Sg] cj:yf 5}g . pTkflbt cGgsf] clwsf+z dfqf /S;L pTkfbg ubf{
k|of]u ug]{ x'Fbf pgLx¿df emg} ;d:of yk]sf] b]lvG5 . o; lnjfª\ uf=lj=;=sf du/
;d'bfox¿ ;d]t lo ;d:ofaf6 cnu /xg ;s]sf 5}gg\ . du/ hflt Pp6} ePtf klg
g]kfnsf] ef}uf]lns cj:yf, jftfj/0f tyf ;f+:s[tLs ;d'xx¿;Fu}sf] 3'nldnsf sf/0f
Pp6} hfltdf klg ljljwtf kfOG5 . o; hfltsf] ;fdflhs, ;f+:s[tLs / cfly{s
cj:yfsf] cWoog u/L o; hfltsf] ;fdflhs ;f+:s[tLs cj:yfsf] ljleGg If]qut
ljifodf yk vf]h cg';Gwfg / ;+/If0f ug{ cfjZos b]lvG5 . ;fy} o; cWoog If]q
/f]Nkf lhNnfsf] lnjfª\ uf=lj=;=sf du/x¿df cfkm\g} df}lnstf kfOg'n] ToxfFsf
du/x¿sf] df}lns ;fdfhLs ;f+:s[tLs kIf s] xf] < o; ;d'bfosf du/ hfltsf]
k|f/DeLs cj:yf / jt{dfg cj:yf s:tf] 5 < cfly[s ;fdflhs z}lIfs cj:yfdf
k5fl8 kg'{sf sf/0fx¿ s] s] /x]sf 5g\ < o; hfltsf] df}lnstf hf]ufpg s] ug'{ knf{
< pTkfbglzn e"ldsf] cj:yf s:tf] 5, To;df s;sf] :jfldTj 5 < pgLx¿nfO{
cuf8L j9\g s] n] /f]s]sf] 5 < cflb h:tf ;fdflhs Joj:yf leqsf kIfx¿ o;
cg';Gwfgsf ;d:ofx¿ /x]sf 5g\ .
!=# cWoogsf] p2]Zo
du/ ;d'bfosf] ;fdflhs tyf cfly{s cj:yfdf ljljwtf /x]sf] 5 . leGg leGg
;d'bfodf j;f]jf; ug{] du/ hfltsf] ;fdflhs cfly{s k4lt klg leGg /x]sf] 5 .

6
t;y{ o; cWoogsf] p2]Zo cWoog If]qsf du/x¿sf] ;fdflhs, ;f+:s[lts, cfly{s
kIf leq /x]sf lgDg s'/fx¿sf] cWoog ug]{ /x]sf] 5 .
-s_ cWoog If]q leq /x]sf du/x¿sf] kf/Ljf/Ls ;+/rgf, :jf:Yo tyf z}lIfs
cj:yfjf/] j0f{g ug'{ .
-v_ cWoog If]q leq /x]sf du/x¿sf /xg;xg e]ife'iff / rf8kj{sf ;DjGwdf
k|sfz kfg'{ .
-u_ cWoog If]q leq /x]sf du/x¿sf] cfly{s cj:yfsf] jf/]df k|sfz kfg'{ .

!=$ cWoogsf] dxÎj


g]kfn cg]sf}+ hflto / hghflto ljljwtf jf]s]sf] b]z xf] . s'g} klg hflt hghflt
jf ;d'bfosf] ;fdflhs tyf ;f+:stLs kIfsf] klxrfg ug'{ / JofVof ljZn]if0f ug'{
Pp6f dxÎjk"0f{ sfo{ xf] . laleGg ;d'bfosf hflt hghfltx¿sf] cWoogn] pgLx¿sf]
cj:yf / To;df ;do cGt/fndf cfPsf] kl/jt{g, pgLx¿sf] ;d:ofx¿sf] jf:tljs
tYox¿sf] jf/]df hfgsf/L u/fpFb5 . cWoog cg';Gwfgaf6 kQf nfu]sf tYofx¿sf]
cfwf/af6 gLlt lgdf{0f, of]hgf th'{df / sfof{Gjog ug]{ tkm{ d2t k'¥ofpFb5 . To:tf
lsl;dsf :yfg jf hfthfltdf s'g} sfo{qmdx¿ nfu' ug{ of]hgfljb\ tyf ;DjGwLt
kIfnfO{ ;lhnf] kg{ hfg]5 . h;n] ubf{ ;/sf/L Pj+ u}/;/sf/L ;+3 ;+:yfx¿sf] ;do
/ cfly{s art x'g hfG5 .

du/x¿ g]kfnsf] P]ltxfl;s zf;ssf] ¿kdf /x] klg O{ltxfF;df o; kIfnfO{ dxÎj
lbP/ n]v]sf 5}gg\ . du/x¿ zf;ssf] ¿kdf /x]sf] k|df0f /x] klg clnlvt ¿kdf
;'Gg kfO{G5 . du/x¿ ldx]glt / kl/>dL /x] klg pgLx¿sf] jf:tljstf kQf nufpg]
o; cWoogsf] p2]Zo dxÎj x'g]5 . o; zf]wkqn] o; cWoog If]qsf du/x¿sf]
;fdflhs hLjg z}ln, df}lns ;f:s[lts k/Dk/f, ;do cGt/fndf To;df cfPsf]
kl/jt{g, hLljsf]kfh{gsf nflu ckgfO{Psf cfly{s lqmofsnfkx¿sf] ;d]t k|sf;
kfg]{5 .

7
kl/R5]b–b'O{
k"j{ ;flxTosf] k'g/fjnf]sg
g]kfndf a;f]af; ug]{ du/x¿sf] ;fdflhs, ;f+:s[tLs / cfly{s cj:yf jf/] ljleGg
:jb]zL tyf lab]zL la4fgx¿n] ljleGg n]v /rgf / k':tsx¿ k|sflzt u/]sf 5g\ .
h;sf] ;+lIfKt j0f{g o; k|sf/n] ul/G5 .
du/ ;d'bfosf] cfly{s cj:yf jf/]df x]bf{ of] ;d'bfo s[lifdf lge{/ /x]sf] kfOG5 .
cfkm\gf] hLjg ;~rfngsf nflu s[lif k]zfnfO{ g} k|d'vtf lbPsf] kfOG5 eg] v]lt ug]{
qmddf ds}, sf]bf], ux'F, kmfk/, cfn' nufpFb5g\ ;fy} gub]jfln cGt/ut tf]/L / s]xL
kmnkm"n v]tL klg u/]sf 5g\ . pQ/L If]qdf a;]sf o; hfltsf dflg;x¿n] ;'Gtnf
nufPsf 5g\ . d'Votof l;+rfO{sf] Joj:yf gePsf] sf/0f ds}, sf]bf], ux'F, kmfk/ g}
logLx¿n] ug]{ cGg jfln xf] . -lj:6–!(&^_
du/x¿sf] a;f]af; ug]{ d'Vo If]q kxf8L If]q xf] . o; If]qdf l;rfO{sf] cefj 5 .
oxfFsf] hldgnfO{ b'O{ efudf laefhg ul/Psf] 5 . != af/L @= v]t . af/L eGgfn]
l;+rfO{sf] ;'ljwf gePsf] If]qnfO{ hgfFp5 . af/Ldf ux'F, ds] sf]bf] / cfn' v]lt u/LG5
eg] v]tdf wfg v]tL u/LG5 . kxf8L If]qdf l;+rfO{ sd dfqfdf x'g] / v]tsf] sd x'g]
ePsfn] wfg v]lt yf]/} dfq u/LG5 . -Hitchock 1995_

o; ;d'bfosf dflg;x¿n] ug]{ d'Vo k]zf s[lif xf] . s[lifsf nflu rflxg] dnsf nflu
lolgx¿n] ufO{, e}+;L, e]8f, jfv|f cflb kfNg] ub{5g\ . s]xL du/ ;d'bfodf ufO{
e}+;Laf6 k|fKt b'w / l3p ljlqm ul/ cfkm\gf] cfo j[l4 ub{5g\ . pQ/L e]udf a;f]af;
ug]{ du/ hfltsf ;d'bfox¿n] e]8fjfv|f, rf}/L cflbaf6 pg lgsfn]/ pgaf6 ag]sf
nQf sk8fx/ t/fO{;Dd ljlqm ub[5g\ . of] g} lolgx¿sf] cfo >f]t a[l4 x'g] k|d'v
k]zf xf] . o;/L k|fKt x'g] /sdaf6 cfkm"nfO{ rflxg] b}lgs a:t'sf] cfk"lt{ ug]{ ub{5g\ .
du/x¿ ;}lgs k]zfnfO{ cToGt] dg k/fpFb5g\ . 3/df afa' cfdfn] 5f]/f hGd]kl5
cflz{jfb lb+bf ;}lgsdf elt{ eP/ 7"nf] kbdf hg]{n, sg]{n, ;'j]bf/ d]h/, ;fx]j cflb
aGg' kb{5 eGg] ub{5g\ . o;} cg';f/ zfl//Ls tGb'¿:t ePsf du/ o'jfx¿ ;}lgsdf
egf{ x'g'nfO{ klxnf] /f]hfO dfG5g\ . o; hfltsf k|fon M o'jfx¿ lj|l6;, ef/tlo /
g]kfnL ;]gf tyf k|x/Ldf egf{ x'G5g\ . ;fRr} eGg] xf] eg], lo ;d'bfosf] k|d'v cfo
8
>f]t g} z}lgs k]zf xf] . o;} k]zfaf6 cfPsf] wgn] hxfg kl/jf/ kflnPsf x'G5g\ .
hflu/df /xFbf tnaaf6 k|fKt wgaf6 3/ Jojxf/ ;~rfng u/]sf x'G5g\ eg] hflu/
kZrft k]G;gaf6 k|fKt /sdn] hLjg ;~rfng u/]sf x'G5g\ . ;}lgssf] dflyNnf
kbx¿ ;'j]bf/, d]h/, hg]{n, sg]{n cflb kbdf log} hfltsf o'jfx¿ k'u]sf x'G5g\ .
;g\ !((% lt/ lj|l6; uf]vf{ ;}lgs la|l6;sf] ;'/Iffsf] k|d'v d]¿b08 g} ag]sf] lyof] .
la|l6; ;/sf/n] axfb'/L :j¿k lbg] leS6f]l/of qm; g]kfndf olx du/ ;d'bfon] k|fKt
u/]sf 5g\ . -Hitchock 1995_

-Hitchock 1995_ sf cg';f/ Bang an hill sf du/x¿sf jf/]df lj:t[t cWoog


u/]sf 5g\ . h; cg';f/ du/ ;d'bfodf /x]sf dfdfr]nL, km'k'r]nL ljr ljjfx ug]{
k|rng 5 . logx¿ tLjt / ad]{nL kl/jf/sf] efiff jf]Nb5g\ . logLx¿sf] d'Vo k]zf
s[lif / kz'kfng xf] . s[lifdf wfg, ux'F, ds}, hf}+, sf]bf], kmfk/ cflb pTkfbg ub{5g\
eg] ufO{, e}+;L, jfv|f, s'v'/f, ;'Fu'/ cflb kz'kfng ub{5g\ .
lji6 -!(&^_ sf cg';f/ g]kfnsf du/x¿ ef]6, jd]{nL kl/jf/ cGtu{t kb{5g\ . o;}
u/L g]kfnsf] klZrld efiffdf j9L dfqfdf a;f]af; ug]{ du/x¿ g]kfnsf] k"j{ b]lv
klZrd;Dd km}lnP/ /x]sf 5g\ . logLx¿sf] d'Vo If]qnfO{ jfx|du/ft elgG5 . h;df
n'DjLlg, /fKtl / e]/L c~rn kb{5g\ . lolgx¿sf] k|d'v k]zf s[lif /x]sf] 5 . o;sf
cnfjf kz'kfng, sf7sf] sfd, ejg lgdf{0f, 9'+ufsf] sfd cflb ub{5g\ . lolgx¿ k|foM
u/L uf]vf{nL ;]gfdf egf{ x'g rfxfG5g\ . pgLx¿n] ljjfx ubf{ s]6Lsf] 3/df ;f}uft
k7fpFb5g\, k7fPsf] ;f}uft s]l6kIfaf6 :jLsf/ ePkl5 ljjfx kSsf ePsf] dflgG5 .
lxGb' wd{ dfGg] du/x¿ jRrf hGdLPkl5 !) lbg ;Dd ;'ts jfb{5g\ / !! cf}+ lbgdf
jRrfsf] gfd /fVg] ub{5g\ . glhssf] gtf]bf/ dbf{ !# lbg ;Dd h'7f] jfg]{ ub{5g\ .
a|fDx0f k'hf/L gckgfpg] du/x¿n] h'jfO{ jf efGhfnfO{ wfld{s sfo{ ;DkGg ug{
nufpFb5g\ . logLx¿ dfG5] d/]kl5 nf; uf8\g] k|rng 5 .
a/fn du/ -@)%)_ sf cg';f/ g]kfnsf du/x¿ kfFr ;d'xaf6 g]kfn k|j]z u/]sf
lyP . h;df klxnf] ;d"x klZrd e]uaf6 cfPsf dgfªjfsf ;Gtfgx¿ g} ;j{k|yd
@#)) O=k'= lt/ k|j]z u/]sf lyP . To:t} bf]>f] ;d'x cf;fdaf6 / kfFrf}+ ;d"x blIf0f
e]uaf67 g]kfndf k|j]z u/]sf lyP . du/ hfltsf] pTklQ lrgsf] l;d eGg] :yfgaf6
ePsf] / logLx¿nfo{ :yfgLo dflg;x¿n] …tfg;fª yfkfÚ eGby] lsgd]n tf;gfsf]
9
cy{ pQ/ / cfªsf] cy{ df eGg] x'G5 . du/ ;dfhdf ljleGg ;+:sf/ / rf8kj{df
gflrg] gfrx¿ ;f]/7L, 3fF6', sf]5f / of}gfr x'g\ . du/x¿sf ljleGg y/ /
pky/x¿sf jf/]df atfPsf 5g\ . hf] o; k|sf/ 5g\ M cfn] du/, 3lt{ du/, yfkf
du/, k'g du/ / /fgf du/ .
zdf{, @)%@ sf cg';f/ du/x¿sf] j;f]jf; d'Votof du/ftsf gfdn] k|rlnt 5 .
jt{dfgdf kfNkf, kj{t, u'NdL, /f]Nkf, /f]Nkf, ¿s'd, ;Nofg, 8f]Nkf, c3f{vflRf cflb
lhNNff / n'lDagL, e]/L / /fKtL c+rndf du/ jl:tsf] jfx'Not /lxcfPsf] 5 . lo
If]qdf ;]gfx¿sf] k|e'Tj x'g' cufl8 oxfsf du/x¿ xtf{ stf{ lyP . du/x¿sf
k/Dk/fut 3/x¿ 9'Ëf df6f]n] jg]sf leq jflx/ uf]j/ df6f]n] kf]t]sf] / v/ / 9'Ëfn]
5fPsf] x'G5 . 3/df jfb{ln / sf}zL lgsflnPsf] x'G5 . e'O{tfnfdf cu]gf r'nf]
/flvPsf] / Pp6f s'gfdf 3/sf b]jtf /flv k'hf ug{] u/]sf] kfO{G5 . x/]s jif{sf] h]7
dlxgfdf s'n k'hf x'G5 . o; hfltsf] ljjfx ;+:sf/ b'nfxn] b'nlxnfO{ pkxf/ k7fpg]
/ ;f] pkxf/ b'nflx tkm{jf6 :jLsf/ eP kl5 dfq ljjfx kSsf ePsf] dflgG5 . s'g}
sf/0f az ljjfx gx'g] ePdf b'nlx kIfn] xhf{gf ltg'{ kb{5 . s]6L eufP/ ljjfx ug{]
rng klg du/ ;d'bfodf /lx cfPsf] 5 . du/ ;dfhdf ljwjf ljjfxnfO{ klg
dfGotf lbO{G5 . o:tf] ljjfxdf b'nlx leqfpbf s]6fn] r'/f dfq lbG5g . l;Gb'/ eg]
lbb}gg\ . du/ ;d'bfodf gf/L :jtGqtf kfO{G5 . ljjflxt dlxnfsf] ;Dkltdf cfkm\gf]
xs nfUg] / nf]UGf] ;Fu dg gldn] dfO{lt kms{g ;Sg], kf/ kfr's] jf csf{] ljjfx ug{
;Sg] dfGotf /x]sf] kfO{G5 .
a'9fdu/, -@)%#_ n] cfkm\gf] k':tsdf du/ x¿sf] pTkltsf] jf/]df O{lZjsf] gjf}
;tfAbLdf o"/fn;jf6 DfUof/ 3f]8rl9x¿n] x]u]/L cj:yLt b]o"j / lthfdf cfO{
j;f]jf; u/]sf x'g . o;} u/L du/ efiff ;+u dUof/ efiffsf] zAbx¿ pRRff/0fdf
;dfgtf kfO{Psf] 5 . o;} ul/ !^ cf}+ ztflAbsf] cGTo / !& cf}+ ztflAbsf] z'¿df
du/ft b]z elg k|lZf4 kfPsf] kfNkfsf] dfglrq clxn] h:tf] ;fgf] geP/ 7'nf] lyof] .
o;sf] k"j{ l;dfgf xfnsf] sf]zL gbL *) lsnf] ld6/df cjl:yt emfkf / ef/tsf
k'ljof Pj hnkfO{u'l8 ;DDf klZrddf c3f{vflr / u'NdL ;DDf pQ/df d':tfË sf]6 /
blIf0fdf u+uf lsgf/f d'hkm/k'/ 5kf/f lhNNff ;Dd /x]sf] kfO{G5 . o;} ul/
du/x¿nfO{ s, v / u u/]/ # j6f y/ / pky/df ljefhg ul/Psf 5 .
10
tflnsf g+ !
du/x?sf] y/ ljefhg
yfkfdu/ /fgfdu/ cfn]du/
s cvf{ln pky/ c;dfln pky/ c;dfln pky/
u/~g pky/ u'¿wfg] pky/ u]nflu pky/f
yGofln pky/ w/j/ pky/ bdf}ln pky/
v cfn], jnfld, b'/]n, uf]n'8u
l;+hfln, b]ufln, /]lZd, jnd, k'nfld, l;kf{ln,
n'ªu]ln k]jfln
u j'9fyf]ls 3lt{ k'g
ansf]6, gfdhfln, yfk|L, o"dfn, us{nf, l;hfln, j};fln, kx/], thfln,
nfD5fg] / l;l/; bdfuL yflg

oL jfx]s /f]sfy/ cGt{ut /fDhfnL, jemf+hL, /f]sfd cflb /f]sf y/ /x]sf 5g .


jf]bf ;/f]N6f 1995 Boda Srolta, j'9f du/ Budha magar @)%# cg';f/ k'jL{ o"/f]ksf]
x+u]/Lsf jfl;Gbfx¿nfO{ dUof/ eGb5g . / x+u]/Lsf] hftLo gfd klg dUof/ g} xf] .
cfkm'nfO{ x'0fsf ;Gtfg dfGg] du/x¿dWo Plzofjf6 g]kfn k;]sf] s'/f dfGg] Pp6f
dt 5 . x'0fsf] Ps zfvfsf ;Gtf du/x¿ ltJjt x'Fb} g]kfn k;]sf] ljZjf; ul/G5
Psdt cg;f/ klZrd lrgsf] vfd k|b]zjf6 vfd efifLx¿ klZrd g]kfnsf]
kxf8LIf]qdf -/f]Nkf, ¿s'd cfbL_ j;f]jf; ug{ yfn] lolgx¿nfO{ vfd du/ elgG5 .
x+u]/Lsf dUof/ hfgL / g]kfnsf du/x¿ljr /St nufot cGo ;dfgtf kfO{g]
cg';Gwfgstf{x¿sf] /fo b]lvG5 .
zdf{ @)%& sf] egfO{ 5 d+uf]n ls/ft /Stsf] 5fk k/]sf]n] zfl/l/s jgfj6 yfkf,
/fgf, cfn]du/sf y/n] t'ngfTds cWoog ubf{ oL ltg} k|sf/sf du/x¿ d'nt Pp6}
j+zsf lyP t/ kl5 cun ePsf x'g ;+ejt blIf0fjf6 g]kfndf cfpFbf of] hft ltg
x'n eP/ cfof] . To;}n] of] tLg k|sf/sf b]lvP .
zdf{ @)%& cfˆgf] k":tsdf logn] du/x¿sf] d'nynf]sf] ¿kdf klZrd g]kfnnfO{
lnPsf 5g . du/x¿sf] d'nynf] eGgfn] sfnLu08sL eGbf klZrd s0f{fnL eGbf k'j{
r'/] kj{t >[vnf eGbf pQ/ / lxdkft x'g] lxdfnL efu eGbf blIf0fsf] ljzfn e'–efu
11
du/x¿sf] d'n ynf] xf] . g]kfn k|j]z ug]{ qmddf pQ/jf6 x'0fx¿ g]kfn cfP To;sf]
kl5 csf]{ hftL klg cfP . tL x]Ktfn lyP . lolgx¿df x'0fsf] 5fk ;f:s[lts lyof] .
c7f/f}+ ztfJbLdf x]Ktfnx¿n] lxGb' wd{ ckgfP/ If]qLo ePkl5 cfˆgf] k/Dk/fnfO{
sfod /fVg c;dy{ eP . oLlgx¿ g} du/ ePsf x'g eGg] hgljZjf; /x]sf] 5 .
du/hftLdf dfdfr]ln / k'mk'r]nLdf ljjfx x'g] k|rng 5 eg] j|fxd0f k'/]t jf cfˆg}
hftsf] k'/]t nufpg] rng 5 . h:nfO{ d';fn elgG5 . ;'ts k/]df !% lbgdf
rf]Vofp5g lolgn] du/nfO # k|sf/df ljefhg u/]sf 5g . h'g o;k|sf/ 5g . !_
yfkfdu/ @_ /fgfdu/ #_ cfn]du/ .
dfly pNn]lvt ;flxTo ;ldIffNffO{ x]bf{ s'g} klg lj4fgx¿n] du/ hftLsf] ;fdflhs,
;f:s[lts / cfly{s cj:yfsf] uxg cWoog ePsf] kfOb}g / Pscsf{df tfnd]n
b]lvb}g . To;}n] k|:t't cWoogdf lglZrt If]qdf j;f]jf; ug]{ du/hftLsf] ;fdflhs,
;f:s[lts / cfly{s cj:yfsf] uxg cWoog ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .
a'9f du/ -@)%#_ Psdt cg';f/ klZrd rLgsf] vfd k|b]zjf6 vfd efifLx¿ klZr
g]kfnsf] kxf8L If]qdf /f]Nkf, ¿s'd cfbL df j;f]jf; ug{ yfn] . oLgLx¿nfO{ vfd
du/ elgG5 . x+u]/Lsf dUof/ hftL / g]kfnsf du/x¿ ljr /St nufot cGo
;dfgtf kfO{G5 . o; ;Gbe{df x+u]/LofnL lj4fg cn]Sh]08/ b sf]/]; rf]df
(Alexander de korus de csoma) sf] gfd ljz]if ¿kdf pNn]lvt 5 .
j/fn du/ k[i7 -)^%–^^_du/ ljjfxsf] klxnf] cfjZostf uf]q s'n k[ys u/]/
ljjfxsf] nflu j/ jf sGo /f]Hg' xf] . du/sf ;of}+ y/x¿ 5g ;f]xL cg';f/ uf]qx¿
klg 5g . y/ uf]q k[ys u/]kl5 bf];|f] k|s[of dfdfr]nL km'k' r]nL ;DjGwdf ljjfxsf]
Joj:yf ug'{ xf] . g]kfnsf dft[;QfTds ;dxdf o:tf] ljjfx k|rlnt 5 . s]lx
;d'xdf o:tf] k|yf x6\b} uPklg u'¿ª / du/ ;dfhdf o:tf] k|yf clxn] klg nf]slk|o
5 . o; ;DjGwdf j/ jfsGof gePdf dfq y/ uf]q k[ys ul/ c¿ kl/jf/df uO{
ljjfx ug]{ rng 5 . tgx' / :ofªhfsf du/x¿df eg] dfdf r]nL / k'mk' r]nLdf
ljjfx k|rlnt 5}g . slx slx dfdf r]nL km'k' r]nL ljjfx gu/] hl/jfgf ;d]t ug]{
rng lyof] . slx slx ;ft b]lv rf}w k":tf km/s u/]kl5 Ps} y/df klg ljjfx ug]{
k|rng 5 .

12
lji6 -!(&^_ g]kfnsf] wfld{s dt / ;fdflhs ;+/rgf cd't{ j:tnfO{d't{ ¿k lbg] /
cb[io zlQmnfO{ pkf;gfsf] j:t' jgfpg] cflbd wd{ du/x¿sf] df}lns wd{ / cf:yf
k/Dk/f xf] . of] ePklg du/x¿ vf;ul/ dWo kxf8sf] blIf0fe]u / lxGb' hftLsf]
jfx'No ePsf ufpFj:tLx¿df lxGb'wd{ / k/Dk/fsf] cg';/0f ub{5g . pQ/L If]qdf
du/x¿sf] wfld{s cf:yf eg] jf]Dkf] ltJjtL jf}4 wd{l;t glhs b]lvG5g . Jojxf/Ls
lxGb'wd{sf] cg';/0f ug]{ du/x¿ j|fxd0f, k'/f]lxt lgo'Qm u/L wfld{s lqmofsnfk
;DkGg ub{5g . pQ/ tkm{ eg] nfdf, emfqmL, k'/f]lxtsf] klg k|of]u ub{5g . du/x¿n]
k'hf ug]{ b]jtfx/mdf lji0f', dxfb]j, /fdrGb|, s[i0f, u0f]z, nIdL ejfgL cfbLnfO{
dfGb5g .
zdf{ -@)%)_ du/x¿ bz} ltxf/ cfbL lxGb' rf8kj{ klg dgfpb5g . wfld{s ljZjf;
/ lqmofsnfksf cfwf/df g} du/x¿ lxGb' x'g elg hgsnfn zdf{ n]Vg'x'G5 .
(Augusta Molnar 1981) vfd efiff jf]Ng] du/x¿ hghftL ;d'xdf kb{5g . /f]Nkf,
¿s'd / wf}nflu/L klZrdL e]udf lolgx¿sf] j;f]jf; /x]sf] 5 . vfd efiff ltJjtL
jd]{nL eflifs ;d'xsf] efiff xf] . vfd efiff jf]Ng]x¿n] cfkm'x¿nfO{ ltJjtLjf6 pTklt
ePsf] xf] eGg] s'/f bfjL ub{5g / :jo+ pgLx¿sf] l;Ëf] eu/x¿ eGbf ;f:s[lts
¿kdf pgLx¿ k[ys 5g . vfd du/x¿sf] y/ j'9f, /f]sf, 3lt{, k'g / emfs|L ul/
kfFrj6f df ljeflht 5 . vfd du/x¿sf] y/ ljjfx :yfgLo :t/sf cfˆg} hft ;+u
x'G5 . ljjfx kl5 h]7f] 5f]/f] 5'l§P/ j:b5g eg] sfG5f] 5f]/fn] jfj' cfdf / 3/
j/k/sf] x]/ljrf/ ug'{kb{5 . pQm ;dfhdf k}lqs ;DktL ;j} 5f]/fx¿df ;dfg ¿kdf
efuj08f nufO{G5 .
ltldlN;gf -@))^_ sf cg';f/ du/ hflt demf}nf sbsf, 8f]nf cg'xf/ ePsf, sfnf]
skfn ePsf, blx|nf] jgf]6sf x'G5g . pgLx¿ zfGt, ldhfl;nf, bofn', ;f]emf, jxfb'/
/ ;fFrf] dgsf x'G5g . du/ hfltdf ljljw y/ x'G5g . ;f¿, ;dfn, nfof], k'nfdL,
dfK5fg, /}sf, km]jfln, vkfª\uL, bnf{dL, cfn], a'9fyf]ls, /fgf, yfkf, k'g, cflb y/x¿
du/ hfltdf kfO{G5g . elgPsf] 5 du/ hfltdf &)) y/ 5g . du/ hfltsf] wd{
pb|dtfsf] lx;fjn] k|fs[lts wd{ xf] . 3fd, kfgL, lkt[ k"hf, gfu gfu]gL, l;d] e'd],
e't k|]t, cfuf] cflbsf] k"hf ug{] rng k|fs[lts wd{df kb[5 . kl5 cfP/ pQ/

13
g]kfnsf du/x¿n] af}4 wdf{nlDj ;Fusf] tf/tDotfdf af}4 wd{ cjnDjg u/sf] /
blIf0f e]usf du/x¿ ;+:s[lts/0f eO{ lxGb' wd{ dfGg yfn]sf] O{ltxf; kfO{G5 .
gfd du/ -@)!)_ sf cg';f/ du/ hfltsf] ;f+:s[lts k/Dk/f klg j'4 ;+:sf/ ;Fu
d]n /x]sf] 5 . h:tf] r08L k'hf, a'4 eujfgn] u[x Tofu]/ lg:sg' eP kl5 pxfn]
cfkm\gf] skfn -r'8f_ sf6]/ kmfNbf b]jtfx/n] /fv]/ k'hf ub{y] . olx ljZjf; nfO{
lnP/ du/x¿n] a}zfv k'l0f{dfsf] lbgdf r08L k'hf ul/Psf] xf] . kl5 lxGb'sf]
cltsd{g eP kl5 ;f]lx k'hfnfO{ jln k'hfdf kl/jt{g u/]sf x'g . a'4 eujfgsf]
k}tnfdf df5f / sdnsf] km'n lrGx c+lst lyof] . a'4 eujfgsf] kl/lgAjg kZoft
gfu-du/_x¿n] Tolx ¿k nfO{ b]p j8fsf] gfddf k'hf ug{ yfn]sf lyP . du/ efifdf
b]psf] cy{ b]jtf / a8fsf] cy{ 7"nf] dfGohg x'G5 . a'5 eujfgnfO{ 7'nf] b]jtf eg]/
dfGg] u/]sf] lyof] . kl5 Tolx b]p j8f zAb b]p af/flx ePsf] xf] / d/x¿sf] gfrx¿
klg wfld{s ePsf] x'bf b]p:ofxf cyf{t b]jtfsf] gfr eg]/ elgg] rng 5 . lsgls
du/ efiffaf6 b]p eg]sf] b]jtf / :ofxf eg]sf] gfr x'G5 . olxg} b]p:oxf eGbf eGb}
kl5 cfP/ b]p;L x'g uPsf] xf] . cfh klg du/ hfltsf] 3/sf] d'n 9f]sfdf sdnsf]
km'nsf] a'6\6f agfpg] rng /x]sf] 5 . a'4 wd{df sdnsf] km'nnfO{ z'e–lrGxsf]
¿kdf k'hf ul/G5 . o;/L du/x¿sf] df}lns k/Dk/f a'4 wd{ ;Fu glhs /x]sf] 5 .
lh=Pd=-@)!)_ sf cg';f/ snf ;+:s[lt / rf8 kj{sf] ljljwtfn] ;DkGg du/
;d'bfo hg;+Vofsf] b[li6«sf]0fn] g]kfnsf] t];|f] 7'nf] tyf cflbjf;L hghflt ;d'bfosf]
klxnf] hflt xf] . g]kfnsf] k|fo ;j} lhNnfdf j;f]jf; ub}{ cfPsf du/x¿n] eAotfsf
;fy dgfpg] ljleGg rf8 kj{x¿ dWo] df3] ;+s|flGt klg Ps k|d'v rf8 xf] . du/ /
yf¿ ;d'bfosf] k/Dk/ft rf8 ePklg df3] ;+s|flGtnfO{ ;Dk"0f{ g]kfnLx¿n]
/fi6«Aoflk¿kdf w'dwfdsf ;fy dgfpg] ub{5g . k/fk"j{sfn b]lv dgfpb} cfP klg of]
rf8 ;Dk"0f{ du/ ;d'bfosf] lglDt ut df3 !, @)^% jf6 ljz]if xif{ pNnf;sf ;fy
dgfpg z'¿ ul/Psf] 5 . ;/sf/n] @)^% ;fnjf6 o;nfO{ /fli6«o kj{ tyf du/
;d'bfosf] k|d'v kj{sf]¿kdf dfGotf k|bfg u/]kl5 o;nfO{ ljz]if dxÎjsf ;fy
dgfpg z'¿ ul/Psf] 5 . ;/sf/sf] o; k|sf/sf] sbdn] ubf{ ;Dk"0f{ du/ tyf yf¿
;d'bfosf bfh'–efO{ lblbjlxlgx¿df gofF /demdsf] /Qm;+rf/ u/]sf] 5 . ;/sf/n]
cflwsf/Ls ¿kdf df3] ;+s|flGtnfO{ du/ yf¿ tyf ;Dk"0f{ g]kfnLsf] /fli6«o kj{sf]
14
¿kdf 3f]if0f u/]kl5 ljut b]lv w'dwfdsf ;fy dgfpb} cfPsf du/ tyf yf¿
;d'bfo lgs} xlif{t ePsf 5g .
v'Nnf ljZjsf]ifsf cg';f/ – g]kfnsf] dWoklZrd tyf klZrdf~rnsf kxf8l:yt
¿s'd, hfh/sf]6, /f]Nkf, /f]Nkf, kfNkf, :ofªhf, tgx'df cfbLdsfn b]lv j:b} cfPsf]
hg;+Vofsf] lx;fjn] g]kfnsf] t];|f] 7'nf] hftL / cfbLjfl:f hghftLx¿sf] xsdf k|yd
>]0fLdf kg]{ du/ ;d'bfos g]kfnsf] Ps k|d'v /fli6«o hftL xf] . lj=;+= @)$* ;fnsf]
hgu0fgf cg';f/ !# nfv #( xhf/ # ;o * / lj=;+= @)%* ;fnsf] hgu0fgf
cg';f/ !^ nfv @@ xhf/ $ zo @! s'n hg;+Vof ePsf du/x¿ k'/} g]kfnsf]
hg;+Vofsf] &=!$ k|ltzt 5g . kfNkf :ofªhf, tgx', u'NdL, Ko'7fg, u'NdL nufotsf
7fpFx¿df k|d'v j;f]jf; /x]sf lolgx¿ c3f{vfFrL, ¿kGb]xL, sf7df08f}, /fd]5fk,
DofUbL, jfUn'ª, kj{t, 8f]Nkf, x'Dnf, ;'v]{t, wgs'6f, l;Gw'nL, pbok'/ nufotsf If]qdf
klg j;f]jf; ub{5g. lolgx¿sf] j;f]jf; l:yltnfO{ lgofNbf g]kfnsf] !$ c~rn &%
j6} lhNnfdf jfx'Notf /x]sf] / ;j}eGbf 7'nf] hg;+Vof ePsf] :jb]lz hftL xf] . lj=;+=
@)%* sf] hgu0fgf cg';f/ du/sf]s'n hg;+Vofsf] &$=^) k|ltzt lxGb' wd{,
dfGb5g / @$=$& k|ltzt du/x¿ jf}4 wdf{nDjL 5g . of] hftLsf] g]kfn Plss/0f
cleofgdf cToGt 7'nf] e'ldsf lgefPsf lyP . 7'nf7'nf n8fOsf df]rf{x¿df uf]vf{nL
;]gfsf ¿kdf jxfb'/L b]vfpFb} of] hftLsf o"jfx¿n] cGo hftLl;t sfwdf sfFw
ldnfP/ jxfb'/Lk'j{s n8'/ dft[e'ld g]kfnnfO{ ljb]lz zlQmx¿jf6 jrfPsf] OltxfF;
kfO{G5 .
zfSo @)!! sf cg';f/ – k/fk'j{sfndf j'4n] jf]Ng] efiffnfO{ kfnL jf dfulw klg
elGfG5 . czf]s :tDedf n]lvPsf] efiff dfulw of kfnL xf] / of] j|fDxL lnlkdf
n]lvPsf] 5 . Pd=P;= yfkfdu/n] ædu/ efiff / cSvf lnkLÆ k':tsdf n'lDjlgsf]
czf]s :tDedf s'lbPsf] efiff / lnlk g} du/ hftLsf] k'/fgf] df}lns efif / lnlk xf]
. eg]sf 5g . of] lx;fjn] du/ hftL / duw /fHosf] ;DjGw b]lvG5 . lrgsf]
P]ltxfl;s hGt' 8«fug u+uf d}bfgsf gbLx¿df kfOg] uf]lxx¿ x'g h;nfO du/dR5
elgG5 . of] eg]sf] d+uf]n df5f eg]sf] xf] . o;/L d+uf]lnof b]lv duw;Dd km}lnPsf]
e'–efu g} k|flrg du/ft xf] . t/ du/ hftL / du/ft eGgfn] xfn g]kfnsf] ;j}eGbf
7'nf] hghftL / k'jf{df lqz'nL / klZrddf s0ff{nL glb ljrsf] dWokxfl8 e'efu eGg]
15
j'lemG5 . O{zf !! ztfJbL lt/ v; ;fd|fHosf] P]ltxfl;s clen]vdf æd+Uj/ ljifo Æ
elgPsf] 5 . kl5 v; ;fd|fHo lj:tf/ x'Fb} hfFbf v; / du/x¿ 5of;ld; eP .
j''9fyf]ls -j'9f_ /f]Ssf, yfkf , /fgf, cfbL y/x¿ v; / du/ b'j} hftLdf kfO{G5g .
x8\;gsf] egfOcg';f/ hf] du/x¿ v; ;fd|fHosf] clwgdf k/] ltlgx¿ v; eP .
hf] du/x¿ du/ftdf k/] ltlgx¿ du/ eP . kl5 jfO;] rf}lj;] /fHodfljvl08t v;
/fHox¿ b]vf k/] kl5 5\of;ld; x'b} uP .
k'g du/ @))* sf cg';f/ – dfG5] ljrf/n] kl/jt{g x'g' kb{5 hftLotfn] xf]O{g
lsgls hf] JolQmhftL / hftLo ¿kn] kl/jt{g x'g rfxG5 . To;sf] eljio s'g}
xfntdf ;'lglZrt 5Fb}5}g . oltj]nf jfx\o lxGb' cltjfbLx¿n] RofKb} cfO{/x]sf]
cj:yfdf du/x¿df cfklz j}dg:otf b]vfpg' eg]sf] cfˆgf] sdhf]/L kIf b]vfpg' xf]
. lj/f]lwx¿n] cfˆgf] ljklIf dfly xdnf ug'{ 5 eg] p;n] sdhf]/L kIf x]/]/ xdnf
ub{5 . To;/L g} k~rfolt Joj:yfdf lxGb' cltjfbLx¿n] xfdL du/x¿nfO{
;f]emf]kgsf] kmfO{bf gp7fPsf xf]Ogg\ / cfhklg xfdLdfly jf/jf/ 3f]rk]r x'Fb}5 . of]
s'/f j'em]sf] du/x¿n] vf]O{ jt{dfgdf u'h|]sf] b]zsf] cj:yf lxGb' cltjfbLx¿sf]
rnv]n e}/x]sf] j]nf du/x¿ h'6'g' kg]{df lsg km'6\b}5g .
k'g du/x¿ du/jf6 5'l§P/ k'g dfq xf}+ eg]/ cfbLjf;L hghftLsf] ;'lrdf ;'lrs[t
x'Fb}5g . of] sltsf] ;fGble{s xf] o;nfO{ Psk6s ;Dk'0f{ b]zjf;L du/x¿n] ulxl/P/
;f]rf}+ t . cfh k'gn] d du/ xf]O{g ef]ln yfkfn] k;L{ /fgfn] Pj+ l/tn] ;j} hftLn]
o:t} eGb} km'6] eg] du/ hftLsf] cl:tTj sxfF k'U5 ls t Oltxf; ls t ;+u|xfnolt/
Psfb]zdf du/ eGg] hftL lyof] /] . Tolx klg nf]k eP/ uof] /] . o:t} o:t} syf
k9\g kfO{G5 . o;df b'O{dt 5}g . klxn] j]nfot l;+ufk'/ tyf ef/tdf elt{ x'Fbf k'g
yfkf /fgf jfx]s cGo du/nfO[ lnO[b}Gflyof] . lsgsL k'g yfkf / /fgf eg]sf dfq}
KfSsf du/ x'g eGg] Ps vfn] dfGotf lyof] . t/ cfh Tolx k'gx¿n] xfdL du/
xf]Ogf}+ eGg' lj/fnf]n] d}n] df;' gvfg] j|t lnPsf] 5' eGg' hlTts} xf] . sf/0f dflysf]
elt{k|yf ;fIfL 5 k'gx¿ klg du/x¿ g} x'g . Pp6f ¿vdf ljleGg xfFuflj+uf /
To;sf zfvf / pkzfvfx¿ x'G5g . s] lt xfFufx¿n] d cs}{ ¿vsf] xfFuf x'F eGg
;'xfpF5 cxF ;'xfpb}g gls xfFufn] lj;{g x'Gg xfd|f] d'Vo pTklt / cl:tTj eg]sf]
h/f xf] . Pp6f ¿v xf] . To]f geP/ xfFuf /xb}g . xfFuf jfRg ;Sb}g . To;sf] cl:TfTj
16
x/fpF5 . of] dfg]df k'gn] klg lj;{g x'GgsL xfd|f] pTklt du/ hftLjf6 ePsf] xf] .
du/sf] 5ftf ;+u7g leq /x]/ ljleGg ;+u7g vf]Ng kfpg' p;sf] clwsf/ xf] . t/ d
du/ xfO{g eGg' / hftLo ¿kdf 5'l§g' du/ hftLnfO{ :jfy{sf] xltof/ jgfpg'
cgflwsf/ xf] .
>Lif du/ @)!) sf cg';f/ – du/ hftLdf d'Vo ;ft y/ 5g . h;df yfkf, /fgf,
cfn], k'g, j'9f, /f]sf / 3lt{ x'g . tL y/ leq klg ;of}+ pky/ 5g. y/pky/ dfq}
u/]/ sl/j !@ ;o k'U5g. h:t} yfkf du/ leq klg l;~hfnL, /fDhfnL, ;f/m, k'nfdL,
dxkfs{, uj'{hf, bnf{dL, vfDrf, ;f]tL, 7f8f, u/Ghf, vfg cfbL . /fgf du/leq ufxf,
;f¿, SofD5fsL, c:nfdL, lsªl/ª cfbL . cfn]du/ leq jnfdL, jndkfsL, u"" ¿ªrGb,
;]g, prO cfbL . k'g du/ leq h'uhfnL, /fdhfnL, k'hf{, kfO{hf, vf]hf{, ;]/k'hf,
kx/], ;fdL, vfdL, enfdL cfbL . j'9f du/ leq j'9fyf]sL, /fDhfnL cfbL . /f]sfdu/
leq l;DhfnL /fDhfnL cfbL . 3lt{du/ leq e'h]n, vjf;, sfp5f, kx/fO{, emfs|L,
/fDhfnL, k'ln;f, gfp;f cfbL . o;/L du/ hftLsf] y/pky/ ljsf; 7fpF cg';f/
ePsf] b]lvG5 . pbfx/0fsf nflu kfvfkfgLsf du/nfO[ kfOHff, bn{d8fF8fsf
du/x¿nfO{ bnf{dL, h'uhfsf] du/nfO{ h'uhfnL, /fDhfsf]6sf] du/nfO{ /fDhfnL,
j'9fyf]ssf] du/nfO{ j'9fyf]sL, e'lhvf]nfsf] du/nfO{ e'h]n elgof] . olt dfq geP/
xfdL ;j} du/x¿sf] ;j} y/pky/x¿ ;j} 7fpFdf 5g . s]lx 7fpFdf ePsf]
jfx'Notfsf] ckjfb jfx]s cGo o:tf pky/x¿df jfx| 3/], ;f7L 3/], lk7f sf]6],
cfbLklg 5g .
em]8L du/ @))( sf cg';f/– g]kfn clw/fHosf ljleGg If]qdf cjl:ylt du/
;d'bfo ljb]lz e'lddf klg Tolts} j;f]jf; /x]sf] 5 . ljleGg 7fpFdf j;f]jf; ug]{
du/x¿sf] cfˆg} ;f:s[lts cEof;x¿ ub}{ cfPsf 5g . jfx| du/ft If]qsf
du/x¿sf] df}lns ;f+:s[lt / klxrfg emNsfpg] vfnsf k|rlnt gfrx¿ sf}/f,
;f]/l7, em\ofp/], ;]¿Ëf, df¿gL, 6Kkf / x/f{ x'g eg] ;]¿Ëf k};¿ gfr ;'b'/klZrd
lt/sf vfd du/x¿df k|rlnt 5g . x'/f{ gfr k'jL{ If]qlt/ . sf}/f gfr ljz]if ul/
du/ft If]qdf k|rlnt 5 . sf}/f gfr slxn], sxfF, s;/L z"¿ eof] eGg] ljifodf
ljleGg ts{x¿ nufotf klg of] gfr jl9 k|rlnt x'g] 7fpFsf j'9fkfsfx¿sf]
egfOnfO{ cfwf/ dfg]/ of] ;fdfu|L tof/ kfl/Psf] 5 . g[To Pp6f Tolx ;dfhsf]
17
kl/b[ionfO{ emNsfpF5 . o; ;Gbe{df tgx'Fsf du/x¿n] sf}/f gfrsf] cEof; s;/L
ub}{ cfPsf 5g eGg] jf/] phfu/ ug'{ o; n]vsf] p4]Zo xf] . du/x/msf] d'Vo k]zf
s[lif xf] . s[lif k|0fflndf du/x¿sf] cfˆg} k/Dk/f 5 . kd{ k|0ffnL du/x¿ ljr gLs}
k|rlnt 5 . s'g} sfddf ;fd'lxstf b]vfpg' t du/x¿sf] ljz]iftf g} xf] . d]nfkft,
3f;bfp/f, ef]het]/,x¿df klg du/x¿sf] P]Soj4tf b]Vg ;lsG5 . To;t}
du/x¿sf] hLjgk4lt eg]sf] dgf]/~hg klg xf] . h; dWo] sf}/f gfr klg Ps xf] .
u|fld0f e]usf dflg;x¿ k|foh;f] v]tjf/Ldf sf]bfnf],s'6f], xnf], clg bfp/f3fF; ubf{
xl;of j~r/f] lnO{ ljxfg b]lv ;fFem ;dd cf–cfˆgf sfddf tNnLg x'G5g .
lbgel/sf] sfdsf] ysfO{nfO{ lj;{g x:ofË, km:ofË ub}{ sf]bf]sf] l98f], ds}sf] l98f],
sfnf] sf]bf]sf] /f]l6 xf]; of xfF8Ldf e'6]sf] ds} cfˆgf] 3/df h] kfs]sf] 5 . Tolx
vfOj/L hf]l;nf o"jfx¿ lbp;f]sf] d]nfkftdf u/]sf] ;Nnfxcg';f/ plx sf]bfn]
;fyLx¿ tf]lsPsf] 7fpdf hDdf eO{ s'g ufpsf] s;sf] 5f]/Lsf] 3/df hfg] eg]/
lg0f{o ePkl5 v}hl8 jhfpb} hfG5g / v}h8L / l5G5'/L h:tf jfBjfbg jf]ls uGTfJo
lt/ nfU5g . jf6f]df v}hl8 jhfpb} hfG5g / v}hl8 jhfPsf] cfjfh ;'g]/ cfz ul/
sfg 7f8f] kfl/ j8f] pT;'stf ;fy j:5g . d]/f] 3/df gcfPklg ;flyn] t jf]nfO{
xfN5 lg eGg] efjgf /fVb} s]6f ;+u jf]Ng, gfRg, kfOxflnG5 eGb} sf}t'xntf x'G5g .
s]l6x¿ cfkm' rfGbfnufpg] æem/f{Æ cfkm} jGbf]j:t ug{ yfN5g . h;sf] 3/df uPklg
ufpFsf o"jtLx¿ ldn]/ ;d'xdf gfRg] ub{5g . s]6fx¿ sltsf] 3/df k'U5g . 3/df
k'u] kl5 lut ufP/ uLts} dfWodjf6 s]l6nfO{ jf]nfpg] ub{5g
o;/L Psb'O{ r/0f uLt ufpFb} 3/sf] d'nL jf sltsf] cfdfn] 9f]sf vf]N5g / s'g
7fpF jf ufpFsf] o'jfx¿ xf] . ;f]wk'5 u/]/ 5f]/LnfO{ j]lnlj:tf/ ;'gfp5g . s]l6 cfkm}
cfplbgg ;Dk'0f{ s'/f jf]O{–df]O{ -jf–cfdf_ sf] cg'dltn] dfq ug'{ kg]{ x'G5 . 5f]/LnfO{
p7fP/ ;'s'n, u'Gb|L, cf]5\ofpg] cg'dlt lbOG5 . sltn] u'Gb|L cf]5\ofpg] ljlTts}
TolTfs} YofRr j:b}gg . km]/L uLts} dfWodjf6 j:g] cg'dlt dfUb5g .

18
kl/R5]b– tLg
cg';Gwfg ljlw
s'g} klg cg';Gwfgsf] nflu cg';Gwfg k4lt dxÎjk"0f{ x'G5 . cg';Gwgsf ljifodf
Pp6} ljlwn] ;Dk'0f{ ;"rgfsf] >f]t k|fKt ug{ ;lsb}g . t;y{ oxfF ljleGg ljlwjf6
tTo ;+sng ug]{ k|of; ul/Psf] 5 .o; cg';Gwfg k4lt leq cg';Gwfg If]q 5gf}6,
cg';Gwfg 9fFrf, tYofÍsf] ;du|tf, gd'gf 5gf}6, tYofÍsf >f]tx¿ tYofÍ ljZn]if0f
/ k|:t'lts/0f / cWoogsf] ;Ldf h:tf kIfx¿ b]vfO{Psf] 5 .
#=! cg';Gwfg 9fFrf
of] cWoogsf] k|s[lt o; lhNnfsf] lnjfª\ uf=lj=;=df j;f]jf; ug]{ du/ ;d'bfosf]
;fdflhs ;f:s[lts / cfly{s cj:yfsf] jf/]df j'em\g j0f{gfTds 9fFrf (Descriptive

Research Design) ljZn]if0ffTds 9fFrf (Analytical Research Design) k|of]u ul/Psf]


5.
#=@ cWoog If]qsf] cf}lrTo
g]kfnsf] kfFr ljsf; If]q dWo] dWoklZrdf~rn ljsf; If]df kg]{ /fKtL c+rnsf %
lhNnf dWo] /f]Nkf Ps xf] . of] lhNnf ljsf;sf k'jf{wf/x¿sf cfwf/df k5fl8 k/]sf]
lhNnf cGt{ut kb{5. ljs6 kxf8L lhNnfdf /lx ;f] lhNnf leqsf] Pp6f ;d'bfosf]
cWoog ug{ / cWoog cg';Gwfg ul/ ;fdflhs, ;f+:s[lts tyf cfly{s cj:yfsf
jf/]df phfu/ u/]/ oyfy{tf kQf nufpg'sf] ;fy} ;dfhzf:q Pj+ dfgjzf:qsf] Pp6f
ljBfly{sf x}l;otn] ;fd'bflos cWoog ug'{ d]/f] st{Jo xf] eGg] dg;fon] o; If]qnfO{
cWoog If]q 5gf{6 ug]{ lgisif{df k'u]+ . /f]Nkf lhNnfsf $( uf=lj=;= dWo] lnjfª\
uf=lj=;= Pp6f uf=lj=;= xf] . o; uf=lj=;=df ( j8fx/m /x]sf 5g . h; dWo] j8f
g+= #,$,%,^,&,* / ( df clwsf+; du/ ;d'bfosf] j;f]jf; /x]sf] 5 eg] cGo j8fx¿
j8f g+ ! df u"¿ª / j8f g+ @ df j|fxd0f ;d'bfosf] j;f]jf; /x]sf] 5 . oL ! / @
j8fdf du/ ;d'bfosf] j;f]jf; Go'g /x]sf] 5 . o; uf=lj=;=df hg;+Vofsf]
cfwfeGbf jl9 hg;+Vof du/x¿sf] /x]sf]n] k'/} lnjfª\ uf=lj=;= nfO{cWoog If]qsf
¿kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 . o; If]qdf j;f]jf; ug]{ clwsf+; du/x/msf] d'Vo k]zf s[lif

19
/ kz'kfng /x]sf] 5 . ljleGg tklznsf sf/0fx¿n] o; If]qnfO{ cWoog If]qsf]
¿kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 .
 /f]Nkf lhNnfsf] ljleGg uf=lj=;=x¿ dWo] o; lnjfª\ uf=lj=;=df du/x¿sf]
hg;+Vof pNn]vgLo ¿kdf jl9 /x]sfn] .
 ;f]wstf{ o; cWoog If]qsf] glhs /x]sf]n] ;fy} pgLx¿sf] jf/]df cWoog
cg';Gwfg ug{ ;lhnf] kg]{ x'gfn] o; If]qnfO{ 5gf}6 ul/Psf] .
 o; cWoog If]qsf du/x¿sf] jf/]df s;}n] klg cWoog gu/]sf]n] .

cWoog If]qsf cnfjf cWoogsf] ljifosf] cf}lrTotfnfO{ lgDg j'Fbfdf k|:t't ul/Psf]
5.
 /f]Nkf lhNnfsf] lnjfª\ uf=lj=;=sf du/x¿sf] jf/]df rf;f] /fVg] hf] s;} JolQm jf
;+:yfnfO{ cWoogdf ;xo]fu k'¥ofpg] .
 ;dfhzfl:qo b[li6sf]0fn] ljleGg hghftLsf] cWoog ug]{ qmddf du/ hftL klg
Ps dxÎjk"0f{ hftLsf] ¿kdf /x]sf] 5 eGg] ;TotfnfO jf]w u/fpg] .
 du/ hftLsf] ljljw kIfsf] cWoog / ljZn]if0f ul/ tYonfO /fli6«o :t/df
k'¥ofpg] .
 lk5l8Psf] hftL hghftLsf] ;+:s[ltnfO{ ;+/If0f Pj+ yk cg';Gwfg ug{ ;xof]u
k'¥ofpg] .
 x/]s ;d'bfo / hftL hghftL ljr ;xof]u / ;b\efjsf] ljsf; u/fpg ;xof]u
ug]{ .
#=# cWoog If]qsf] 5gf}6
o; cWoogsf nlfu /f]Nkf lhNnfsf]] lnjfª\ uf=lj=;=nfO{ 5gf}6 ul/Psf] 5 . o;
uf=lj=;=df u'?ª, j|fxd0f, If]qL, ;'gf/, ePtf klg k|d'v hfltsf ¿kdf /x]sf du/x¿
cGo hfltsf] t'ngfdf ;fdflhs cfly{s ¿kdf kl5 k/]sf], plgx¿sf] lhjg z}ln,
/xg;xg tyf k/Dk/f cGo hfltsf] eGbf km/s /x]sf] / rf8kj{x¿Dff jl9 vr{ ug{]
k|j[lt /x]sf]n] o;n] plgx¿sf] cfly{s ;fdflhs kIfdf kf/]sf] k|efj tyf o;sf
k|efjx¿nfO{ Go"lgs/0fsf nflu ;xof]u ug]{ p2]Zosf ;fy} o; :yfgdf xfn ;Dd

20
du/ hftLsf] jf/]df slx st}jf6 cWoog cg';Gwfg ePsf] gkfOPsf]n] of] If]q 5gf}6
ul/Psf] 5 .
/f]Nkf lhNnfsf $( uf=lj=;= dWo] lnjfª\ Pp6f uf=lj=;= xf] . o; uf=lj=;=df (
j8fx/m /x]sf 5g . h; dWo] j8f g+= #,$,%,^,&,* / ( df clwsf+; du/ ;d'bfosf]
j;f]jf; /x]sf] 5 eg] cGo j8fx¿ j8f g+ ! df u"¿ª / j8f g+ @ df j|fxd0f
;d'bfosf] j;f]jf; /x]sf] 5 . oL ! / @ j8fdf du/ ;d'bfosf] j;f]jf; Go'g /x]sf]
5 . o; uf=lj=;=df hg;+Vofsf] cfwfeGbf jl9 hg;+Vof du/x¿sf] /x]sf]n] k'/}
lnjfª\ uf=lj=;=nfO{ cWoog If]qsf ¿kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 . o; If]qdf j;f]jf; ug]{
clwsf+; du/x/msf] d'Vo k]zf s[lif / kz'kfng /x]sf] 5 . tklznsf sf/0fx¿n] o;
If]qnfO{ cWoog If]qsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 .

 /f]Nkf lhNnfsf $( uf=lj=;=x¿ dWo] lnjfª\ uf=lj=;=df t'ngfTds ¿kdf


du/x¿sf] jfx'Notf /x]sf]n] .

 o; uf=lj=;=sf ;j} j8fx¿df du/x¿sf] j;f]jf; /x]sf]n] .

 oxFfsf du/x¿sf] /xg;xg, hLjgz}nL / rf8kj{ dgfpg] k|s[lt leGg /x]sf]n] .

 ;f]wstf{ o; cWoog If]qsf] glhs /x]sf]n] cWoog If]qsf] 5gf}6 ul/Psf] xf] .

 o; If]qsf du/x¿sf] cWoog s;}n] klg gul/Psfn] .


#=$ cWoogsf] ;du|tf / gd'gf 5gf}6
o; cWoog If]qdf j;f]jf; ug]{ s'n #^!# dWo] !(*# du/x¿sf] hg;+Vof /x]sf]
5 . s'n ^!& 3/ dWo] #!( 3/df du/x¿sf] j;f]jf; /x]sf] 5 . h; dWo] @)
k|ltztn] x'g cfpg] gd'gfsf] ¿kdf lnO{ ^# 3/w'/LnfO{ gd'gf 5gf}6 ubf{ ;DefJotf
gd'gf 5gf}6 (Probability Sampling) ljlwsf] cfwf/df ;fwf/0f b}jL gd'gf 5gf}6
k|0ffnLsf] (Simple Random Sampling Method) k|of]u ul/Psf] 5 . oL ^# 3/ dfq
gd'gf lng'sf] sf/0f of] hftLsf] /xg;xg, hLjgz}ln, hLljsf]kfh{g h:tf cfwf/e't
s'/fx¿df ;dfgtf ePsf] x'gfn] ^# 3/kl/jf/nfO{ ;Dk'0f{tf dfgL cWoog ul/Psf] 5 .
gd'gf ;+sng ug]{ qmddf ;j{k|yd ;j]{If0fsf cfwf/df ;j} 3/d'nLsf] gfd ;+sng
ul/Psf] 5 . o;/L gd'gf ;j]{If0fsf cfwf/df lnPsf] 3/kl/jf/jf6 !÷! 3/d'nLnfO{
21
cfkm'n] tof/ kf/]sf] k|ZgfjnLsf cfwf/df cfjZos kg]{ tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 .
tYofÍ ;+sng ubf{ cfjZostf cg';f/ c;+/lrt k|Zgx¿ klg ;f]lw tYofÍs ;+sng
ul/Psf] 5 . o;sf ;fy} cGo cfjZos tYox¿ h:t} du/ hfltsf] k/Dk/f, wd{,
;+:s[ltsf jf/]df hfGg] j'9fkfsf JolQmx¿, lj1x¿, lzIfs, :yfgLo /fhg}ltssdL{x¿
tyf ;dfh;]jLx¿nfO{ d"Vo ;"rgfbftfsf] ¿kdf lnO{Psf] 5 . d"Vo ;"rgfbftfx¿nfO{
k|Zg ;f]wL cfjZos kg]{ dxÎjk"0f{ tYox¿ ;+sng ul/Psf] 5 .
#=% TfYofÍsf] k|s[lt / ;|f]t
o; ;f]wkqdf cg';Gwfgsf] ljifo cg'¿k k|fylds tYofÍ (Primary Data) / l4lto
;|f]t (Secondary Data ) k|of]u ul/Psf] 5 . o; cWoogdf k|fylds ;|f]t cGt/ut
k|ToIf ¿kdf gd'gfsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf k|To]s 3/x¿sdf ;+/lrt k|ZgfjnL
dfkm{t TfYof+s ;+sng ul/Psf] 5 . o;} ul/ nlIft ;d'xdf ;fd'lxs 5nkmn,
cjnf]]sg, JolQmut, ;fd'lxs e]63f6jf6 cfjZos tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 .
l4lto ;|f]tsf] ¿kdf cWoog ljifo ;+u ;+jGwLt ljleGg lj4fgx¿n] k|sfzg u/]sf
n]v /rgf, ;ldIff, k|sfzg, kqklqsf cfbLjf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 . To;} ul/
;DjlGwt uf=lj=;=sf] sfof{no /]s8{, s]lGb|o tYofÍ ljefusf /]s8{, ljleGg
u}/;/sf/L ;+3;+:yfjf6 ;+slnt tYofÍ, lhNnf ljsf; ;ldltsf] tYofÍ /]s8{ tyf
hghftLo k|sfzgjf6 lnO{Psf] 5 . h:n] ubf{ cg';Gwfg ljifo jf:tljs / k|efjsf/L
u/fpg] k|of; ul/Psf] 5 .
#=^ TfYofÍ ;+sngsf ljlw
o; cWoog cg';Gwfgsf] qmddf ljifo ;+jGwdf cfzfltt kl/0ffd k|fKt ug{ tYofÍ
;+sngsf ljlwx¿ cjnDjg ul/Psf] 5 . tYofÍ ;+sngdf k|ZgfjnL, ;fd'lxs
5nkmn, cjnf]sg, d'Vo ;"rgfbftf ;+usf] e]63f6jf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 .
#=^=! 3/w'/L ;j]{If0f M du/x¿sf] ;fdfhLs, ;f:s[lts, Pj+ cfly{s l:yltsf] jf/]df
hfgsf/L lng] qmddf ^# 3/kl/jf/sf d'nLx¿nfO{ cGt{jftf{ lnOPsf] 5 . pgLx¿sf]
3/sf] kfl/jfl/s l:yltsf] jf/]df cjnf]sg / cGt{jftf{jf6 ;j]{If0f ul/Psf] 5 .
#=^=@ cGt{jftf{ ;'lr M o; ljlwjf6 ;+/lrt k|ZgfjnLsf] k|of]u ul/ cWoognfO{
cfjZos kg]{ tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 . o;sf dfWodjf6 du/x¿sf] k]zf,

22
kl/jf/sf] k|sf/, hldgsf] cj:yf, ljjfx, k|d'v rf8kj{x¿ cfbL jf/]df tYofÍ
;+sng ul/Psf] 5 . ;fy o; cWoogdf du/ hftLsf] ;fdflhs ;f:s[lts tyf
cfly{s cj:yfsf] jf/]df ljz]if hfgsf/L ePsf / hfgsf/L /fVg] ufpF 3/sf j'9fkfsf
ljBfnosf lZfIfslzIfLsf, sd{rf/Lx¿ :yfgLo /fhg}ltssdL{ ufpFsf cu'jf,
;dfh;]jL tyf uf=lj=;=df sfo{/t ljleGg u}/;/sf/L ;+:yf k|ltlglw / ;fdflhs
sfo{stf{;+u ;do lnP/ du/ hftLsf] Oltxf;, k]zf, Joj:ffo, j;fO{;/fO cGo hftL
;+usf] ;+jGw, 3/kl/jf/ tyf ;dfhdf dlxnfsf] l:ylt e'ldsf, :jf:Yo ;]jf
nufotsf ;fdflhs lqmofsnfkx¿sf jf/]df k|Zgx¿ ul/ / JolQmut e]63f6sf
dfWodjf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 .
#=^=# cjnf]sg ljlw M ;+/lrt k|ZgfjnLsf dfWodjf6 cfpg g;Sg] tYox¿nfO{
;+sng ug{sf] nflu cWoog If]qdf ;fdfGo cjnf]sg ljlw ckgfO{Psf] 5 . o;sf
dfWodjf6 ;d'bfosf] vfgkfg, /xg;xg, 3/sf] jgfj6, 3/j/k/sf] jftfj/0f,
j;f]jf;, v]tL k|0ffnL, clylt ;Tsf/, s'g} wfdL{s Pj+ ;fdflhs sfo{ ;DkGg ug]{
kl/kfl6sf] jf/]df tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 .
#=& tYof+ssf] k|:t'lt Pj+ ljZn]if0f
tYof+s ;+sngsf qmddf k|fylds tyf l4lto >f]tjf6 ;+sng ul/Psf tYof+sx¿nfO{
tYof+ssf] k|s[lt cg';f/ jlu{s/0f ul/Psf] 5 . ljleGg >f]tjf6 ;+sng ul/Psf
;+VofTds tYof+sx¿nfO{ qmdj4 ¿kdf tflnsfdf /flv b]vfO{Psf] 5 . u'0ffTds
k|s[ltsf ;"rgfx¿nfO{ cfjZostf cg';f/ JofVof ljZn]if0f ul/ tYo k/s jgfO{Psf]
5 . k|fKt tYof+sx¿nfO{ ;+Vof tyf k|ltztsf] cfwf/df JofVof ul/Psf] 5 .
#=* cWoogsf] l;df
o; cWoogdf /f]Nkf lhNnf lnjfª\ uf=lj=;= j8f g+ ! b]lv ( ;Dd j;f]jf; ug]{
du/x¿sf] ;fdflhs, ;f:s[lts Pj+ cfly{s cj:yfsf] jf/]df cWoog ul/Psf] 5 .
o; cWoogsf] ;LdfnfO{ j'Fbfut ¿kdf tn k|:t't ul/Psf] 5 . hf] o; k|sf/ 5g .
 of] ;fgf] If]qdf ul/Psf] cWoog ePsf] x'gfn] o;af6 k|fKt x'g] lgisif{ cGo
:yfgdf a;f]af; ug]{ ;Dk"0f{ du/x¿sf] k|ltlglwTj ug{ ;Sb}g .

23
 of] cWoog k'0f{¿df :ynut cWoog, k|ZgfjnL / ;fd'lxs 5nkmn h:tf
tYox¿df cfwfl/t /lx ul/Psf] 5 .
 o; cWoog Pp6f k|fl1s ePsf]n] o;nfO{ ;do, hgzlQm, /sd, cGo cfjZos
sfuhft / 1fg h:tf s'/fx¿df l;ldt kfpg ;lsG5 .

24
kl/R5]b $
cWoog If]qsf] kl/ro
$=! /f]Nkf lhNnf
g]kfn clw/fHosf] dWoklZrdf~rn ljsf; If]qdf kg]{ /f]Nkf lhNnf /fKtL c~rnsf]
dWokxf8L efudf cjl:yt 5 . of] lhNnfnfO{ $( uf=lj=;= / !! O{nfsfdf ljefhg
ul/Psf] 5 . o; lhNnfsf] k'j{df u'NdL / c3f{vfFrL klZrddf bfª / /f]Nkf, pQ/df
/f]Nkf, jfUn'ª / u'NdL / blIf0fdf bfª / c3f{vfFrL lhNnfx¿ /x]sf 5g . o;
lhNnfsf] dfglrq pQ/–blIf0f nDjLb} uPsf] / klZrddf ;fF3'/f] jGb} uPsf] b]lvG5 .
;d'Gb| ;txjf6 #)% ld6/ b]lv #^%( ld6/ prfO{ ;Dd /x]sf] o; lhNnfsf] hDdf
If]qkmn !#@*() x]S6/ /x]sf] 5 . o; lhNnfsf] pRrtd tfkqmd @$=!) ;]G6Lu|]8 /
Go'gtd tfkqmd !$=*) ;]G6Lu|]8 /x]sf] 5 . o; lhNnf *) l8u|L #^ b]lv *# l8u|L
k'jL{ b]zfGt/ / @& l8u|L %@ b]lv @* l8u|L @! pQ/L cIff+;sf] ljrdf km}lnPsf] 5 .
o; lhNnfsf] hDdf hg;+Vof @,!@,$*$ /x]sf]df h:df !,!$,)($ dlxnf /
(*,#() k"¿k /x]sf 5g . lhNnfsf] hg;+VofnfO{ x]bf{ k|To]s 3/sf] kl/jf/ ;+Vof
cf}iftdf %=@* hgf b]lvG5 . o; dfgj ljsf; ;'rf+s qmdf+s %# /x]sf] 5 . . o;
tYofÍ cg';f/ du/x¿sf] hg;+Vof o; lhNnfdf ^%,!#! hgf /x]sf] 5 . h'g hDdf
hg;+Vofsf] #)=^% k|ltzt x'g cfpF5 . tYof+snfO{ cWoog ubf{ %,%%$ hgf
du/x¿n] dfq dft[efiff jf]Ng] ub{5g h'g s'n hg;+Vofsf] *=%$ k|ltzt dfq x'G5 .
->f]t M s]Gb|Lo tYof+s ljefu_ .
o;}ul/ dfgj ljsf; ;'rsf+s )=$!^, cf}ift cfo" ^!=^(, ;fIf/tf b/ $^=%*,
ljBfno hfg] b/ )=#)), cfosf] ;'rf+s )=##&, dfgljo u/LjL ;'rf+s $&=( /
k|ltJolQm cfo !#* cd]/LsL 8n/ /x]sf] 5 ->f]t M o'Pgl8lk dfgj ljsf; k|ltj]bg
@))%_
o; lhNnfdf ljleGg hftL hghftLx¿ j;f]jf; u/]sf] kfO{G5 . h;df du/,
j|fxd0f, If]qL, u""¿ª, 7s'/L, g]jf/, sfdL, bdfO{, ;fsL{, jfbL ufog d':nLd, s'dfn,
wfdL, /fpt, cfbLsf] j;f]jf; /x]sf] 5 . o;/L ljleGg hftL ;d'bfox¿sf] j;f]jf;
ePsf] sf/0fn] ubf{ klg oxfF wfld{s tyf ;f+:s[lts ljljwtf b]Vg kfO{G5 . d'Vo

25
¿kdf lhNnfdf j;f]jf; ug]{ hftL tyf hghftLx¿n] lxGb', jf}4, lqmlZrog, O{:nfd
wd{ dfGb5g . o; lhNnfdf j;f]jf; cGo hftL hghftLx¿ j;f]jf; ug]{ ePklg
o; lhNnfsf du/x¿sf] /xg;xg, hLjgz}nL, hLljsf]kfh{g / cfly{s cj:yf cGo
hfthftLsf] eGbf leGg /x]sf] ePtf klg kf/:kl/s ;xof]u, ;fdflhs ;b\efjgf
;dfhdf /x]sf] kfO{G5 . du/x¿sf] lzIff, :jf:Yo, /f]huf/Ldf sd k'xFr ePsf] b}lgs
hLjgofkgsf nflu Hofnfdhb'/L ug]{ u/]sf] kfO{G5 . du/ o"jfx¿ /f]huf/Lsf] nflu
d"Vo u/]/ ef/tdf hfg] u/]sf] kfO{G5 . o; lhNnfdf j;f]jf; ug]{ du/x¿n] w]/}
rf8kj{x¿ dgfpg] ;+:sf/ / oL kj{x¿df dlb/f ;]jg ug]{ u/]sf]n] cfly{s cj:yfdf
;d]t k/Dk/fut ;+:sf/n] ubf{ gsf/fTds k|efj kf/]sf] kfO{G5 .
$=@ lnjfª\ uf=lj=;=
o;}ul/ cWoogsf nflu 5gf}6 ul/Psf] lnjfª\ uf=lj=;= /f]Nkf lhNnfsf] pQ/ k'j{df
cjl:yt uf=lj=;= xf] . o; uf=lj=;=sf] k'j{df wdf{jtL, klZrddf h'd|Lsf9f, blIf0fdf
ljh'jf/ / pQ/df kmf]KnL uf=lj=;=x¿ /x]sf 5g . o; lnjfª\ uf=lj=;=df ;dlztf]i0f
xfjfkfgL kfOG5 . lnjfª\ uf=lj=;= /f]Nkf lhNnfsf] ;b/d'sfd b]lv @ sf]if 6f9fsf]
b'/Ldf /x]sf] 5 . of] uf=lj=;= *@ l8u|L b]lv *@ l8u|L ^ pQ/L b]zfGt/ / @* b]lv
@* l8u|L @! k'jL{ cIff+; ;Dd km}lnPsf] 5 . o; lnjfª\ uf=lj=;=df ;dlztf]i0f xfjf
kfO{G5 eg] cf}ift tfkqmd !$=* l8u|L ;]G6Lu|]8 b]lv @$=! l8u|L ;]G6Lu|]8 ;Dd /x]sf]
5 . of] ;d'Gb|L ;tx b]lv sl/j ()) ld6/ b]lv !@)) ld6/ prfO{ ;Dd /x]sf] 5 .
o; uf=lj=;=sf] j8f G++f $ k|zf;lso :yfgsf] ¿kdf /x]sf] 5 . s'g} klg ;dfh /
;:s[ltsf] ljsf;df ToxfFsf] ef}uf]lns cj:yf, xfjfkfgL, pknJw ;|f]t;fwfg cflbn]
k|ToIf ck|ToIf ¿kdf k|efj kf/]sf] x'G5 . To;}ul/ ToxfF j;f]jf; ug]{ ljleGg
hfthftL ;Dk|bfox¿sf] cfkl; ;Dks{ / Ps csf{ ljrdf ul/g] ;fdflhs
Jojxf/x¿n] ;d]t To; ;dfhsf] ;f:s[lts ljsf; ;:sf/sf] kl/jt{gdf k|efj
kf/]sf] x'G5 .
o; uf=lj=;=df hDdf ^!& 3/kl/jf/df #,^!# hg;+Vof /x]sf] 5 . h:df dlxnf
!,*#( / k'¿ifsf] !,&&$ hg;+Vof /x]sf] 5 . o; uf=lj=;=sf] j8f g+ ! b]lv j8f g+
( ;Dd #!( 3/df du/x¿sf] j;f]jf; /x]sf] 5 . 3/jf6 @) k|ltztn] x'gcfpg] ^#
3/nfO{ gd'gfsf] ¿kdf 5gf}6 ul/ cWoog ul/Psf] 5 .
26
;fdflhs b[li6sf]0fn] x]bf{ o; uf=lj=;=df lzIff, :jf:Yo, /f]huf/sf cj:yf sdhf]/
/x]sf] 5 . lzIff tkm{ Ps k|:tfljt dflj / cGo k|fljx¿ /x]sf 5g . o;/L lzIffsf]
:t/nfO{ x]bf{ klg k|fylds txdf cWoog ug]{ ljBfly{sf] cg'kftnfO{ x]bf{ ;Gtf]if /fVg]
cj:yf /x] klg lgdflj / dfljsf] :t/nfO{ x]bf{ lzIff k|lt nufj b]lvb}+g . To:t}
:jf:Yo ;+:yfjf6 k|bfg ul/g] ;]jf tyf ;'ljwfx¿ lngsf] nflu cfjZos hfgsf/L
ePsf] kfO{b}g eg] wfdL emfs|Ldf ljZjf; /fVg], sd pd]/df ljjfx ug]{ k|rng /
kl/jf/ lgof]hgsf ;fwgx¿sf] sd k|of]un] hg;+Vof j[l4b/ pRr /x]sf] 5 . o;
uf=lj=;=sf dflg;x¿sf] k|d'v cfly{s >f]t eg]sf] v]tLkftL / kz'kfng xf] . oxfFsf
dflg;x¿ k/Dk/fut v]ltk|0ffnL, kz'kfng ul//x]sf] cj:yf kfOG5 . cfw'lgs v]tL /
kz'kfngsf] If]qdf ev{/ ev{/ kfO{nf rfNg yfn]sf] kfO{G5 . oxfFsf w]/} h;f]
dflg;x¿ ef/tdf /f]huf/Lsf] nflu hfg] / s]lx JolQm cGo b]zx¿df /f]huf/Lsf]
nflu hfg' kg]{ jfWotf /x]sf] 5 . o; hftLdf cfo cfh{gsf] cg'kftdf vr{sf] ljt/0f
ug'{kg]{df cfkm'v'lz vr{ u/]sf] kfO{G5 . h:n] ubf{ pgLx¿sf] cfly{s cj:yfdf
gsf/fTds k|efj kfl//x]sf] 5 ljleGg lsl;dsf ;/sf/L tyf u}/;/sf/L ;+:yfx¿jf6
pgLx¿sf] cfocfh{g / Ifdtf ljsf;sf sfo{qmdx¿ ;+rfng u/]sf] ePtf klg
cfzfltt ¿kdf ;kmntf k|fKt ug{ ;s]sf] kfOb}g .
$=# hg;+Vof ljj/0f
o; lnjfª\ uf=lj=;=df ( j6f j8fx¿ /x]sf 5g . oL j8fx¿df j;f]jf; ug]{
dflg;x¿sf] hg;+Vof o; k|sf/ /x]sf] 5 . j8f c'g;f/ lnËut hg;+Vof

27
tflnsf g+ @
hg;+Vof ljj/0f
j8f 3/w'/L k"?if dlxnf hDdf k|ltzt
g+= ;+Vof hg;+Vof
1 85 290 282 572 15=84
2 44 117 121 238 6=59
3 41 115 119 234 6=47
4 97 272 261 533 14=76
5 57 172 187 359 9=94
6 82 237 251 488 13=51
7 63 164 199 363 10=49
8 89 252 243 475 13=24
9 59 155 176 331 9=16
617 1774 1839 3613 100

;|f]t M lh=lj=;= sfof{no /f]Nkf @)&@

dflysf] tflnsf cg';f/ o; lnjfª\ uf=lj=;=df hDdf ^!& 3/kl/jf/df hDdf #^!#
hg;+Vof /x]sf] 5 . dflysf] TfYofÍ cg';f/ k|lt3/kl/jf/ jf6 %=*% hg;+Vof
b]lvG5 . o;/L j8f g+ ! df ;j} eGbf jl9 hg ;+Vof / ;j} eGbf sd hg;+Vof j8f
g+ # df /x]sf] 5 .

28
tflnsf g+ #
hftLotf cg';f/ 3/;+Vof
j8f g+= du/ blnt s'dfn u'¿ª j|fxd0f÷If]qL
1 8 15 3 55 4
2 7 0 0 0 37
3 41 0 0 0 0
4 56 40 0 0 2
5 11 0 0 0 44
6 68 0 0 0 14
7 29 4 0 0 30
8 57 1 0 0 31
9 42 16 0 0 2
319 97 3 55 164

;|f]t M lh=lj=;= sfof{no /f]Nkf, @)&@

dflysf] tflnsf cg';f/ o; lnjfª\ uf=lj=;=df hDdf #!( 3/kl/jf/df hDdf !(*#
hg;+Vof /x]sf] 5 . dflysf] TfYofÍ cg';f/ k|lt3/kl/jf/ jf6 ^=@! hg;+Vof
b]lvG5 . o;/L j8f g+ ^ df ;j} eGbf jl9 du/x¿sf] hg;+Vof / ;j} eGbf sd
hg;+Vof j8f g+ @ df /x]sf] 5 .
$=$ lzIff
;fIf/tf $^=%* k|ltzt /x]sf] o; lhNnfsf] lnjfª\ uf=lj=;=df lgDg cg';f/sf
ljBfnox¿ /x]sf 5g .

29
tflnsf g+= $

j8f g+= ljBfnosf] lsl;d hDdf ljBfly{ ;+rfng x'g] sIff


5fqf 5fq
1 hubDjf k|flj 93 111 ! – % ;Dd
3 jfn lzIff k|flj 29 25 ! – @ ;Dd
5 jfn lzIff k|flj 13 11 ! – # ;Dd
6 g}gf k|flj 94 107 ! – % ;Dd
7 k|:tfljt df=lj= - 210 223 ! – !) ;Dd
lnjfª_
8 lz4e'dL k|flj 92 94 lzz' – % ;Dd

;|f]t M lh=lz=sf= /f]Nkf, @)&@

dflysf] tflnsf cg';f/ o; lnjfª\ uf=lj=;=df k|fylds txdf :s'n hfg]sf] ;+Vof
/fd|f] b]lvP klg lg=df=lj= / df=lj= txdf :s'n hfg]sf] ;+Vof sd b]lvG5 . o;
uf=lj=;=df vf; ul/ gfd n]vfpg] ;dodf :s'n k9\g]sf] ;+Vof /fd|f] b]lvP klg
3/fo;L sfdsf] sf/0fn] ubf{ ljBfly{x¿ ljBfnodf cg'kl:lysf] b/ jl9 b]lvG5 . !@,
!# jif{d} k};f sdfpg] k|nf]egdf kl/ Hofnfbf/L / ljb]lzg] sfo{ ubf{ klg lgdflj /
dflj txdf :s'n hfg]sf] b/ sd b]lvG5 .
$=% :jf:Yo
Mo; uf=lj=;=sf] j8f g+ $ df ;j} j8fx¿sf] kfos kg]{ :yfgdf pk:jf:Yo rf}sL
@)%% ;fndf :yfkgf ul/Psf] 5 . o; pk:jf:Yo rf}ls cGt/uto; uf=lj=;=df
lgDg cg';f/sf] ufpF3/ SnLlgs / vf]k SnLlgs ;]jf ;+rfngdf /x]sf 5g .

30
tflnsf g+ %
j8f g+ ufp3/ SnLlgs÷vf]k SnLlgs ;do
1 ufp3/ SnLlgs k|To]s dlxgfsf] !% ut]
6 ufp3/ SnLlgs k|To]s dlxgfsf] !^ ut]
8 ufp3/ SnLlgs k|To]s dlxgfsf] !& ut]
9 ufp3/ SnLlgs k|To]s dlxgfsf] !* ut]
1 vf]k SnLlgs k|To]s dlxgfsf] @ ut]
3 vf]k SnLlgs k|To]s dlxgfsf] # ut]
4 vf]k SnLlgs k|To]s dlxgfsf] $ ut]
6 vf]k SnLlgs k|To]s dlxgfsf] % ut]
8 vf]k SnLlgs k|To]s dlxgfsf] ^ut]

;|f]t M lhNnf :jf:Yo sfof{no, /f]Nkf


dfly pNn]lvt ;]jf jfx]s o; :jf:Yo ;+:yfjf6 b}lgs ;]jf k|bfg ul/Psf] kfO{of] .
;]jf lzif{s cg';f/ k|of{Kt sd{rf/L tyf cx]j, g;{ ePklg b}lgs sfof{no gcfpg]
;d:ofn] ubf{ oxfFjf6 k|bfg ul/g] ;fdfGo :jf:Yo ;]jf k|efljt ePsf]n] ;]jfu|fxLn]
;dodf ;]jf k+|fKt ug{ g;s]sf] b]lvG5 eg] :jf:Yo ;]jf k|ltsf] pgLx¿sf]
cljZjf;sf sf/0fn] ubf{ ;]jf lng]x¿sf] ;+Vof sd /x]sf] 5 .
$=^ :yfgLo lgsfo
o; uf=lj=;=df k|zf;lgs OsfOsf] ¿kdf ufpF ljsf; ;ldltsf] sfof{no /x]sf] 5 .
zz:q 4G4sf] qmddf @)%^ ;fndf ufpFljsf; ;ldltsf] sfof{no ;+/rg gfl;Psf]
lyof] h'g xfn ;Dd sfof{nosf] /mkdf :yflkt x'g ;s]sf] 5}g . h;sf sf/0f oxfFsf
jfl;Gbf uf=lj=;=sf] ;fdfGo sfdnfO{ uf=lj=;= ;lrjsf] 3/ cfpg jfWo ePsf] 5g .
$=& vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{
kfgL dfgj nufot ;d:t k|f0fLx¿sf] nflu cTofjZos k|d'v tTj xf] . :jR5 lkpg]
kfgL :jR5 ls6f0f'/lxt x'g ;s] () k|ltzt /f]ujf6 jRg ;lsG5 . o; uf=lj=;=df
kfgLsf ;|f]tx¿sf] sdL 5 . cGo 7fpFjf6 kfgL Nofpg ;lsb}g . o;If]qdf

31
h'd|Lsf8fdf /x]sf] kfgLsf] d'xfgjf6 kfO{kjf6 kfgL NofO{ wf/f h8fg ul/Psf] 5 .
wf/f !% b]lv @) 3/sf] ljrdf /flvPsf]n] k|ofKt lkpg] kfgL x'b}g eg] dd{t ;+ef/sf]
cefjn] ubf{ b}lgs kfgL cfpFb}g . wf/fdf kfgL gcfpFbf s'jf tyf kf]v/Lsf] kfgL
k|of]u ug'{ kg]{ jfWotf b]lvG5 . o;/L ;kmf / :jR5 lkpg] kfgLsf] cefj tyf kmf]xf]/
kfgLsf] k|of]un] oxfF j]nfj]nfdf emf8fkvfnf, cfpF 6fO{kmfO{8 nufot 5fnf ;DjGwL
/f]ux¿ b]lvg] oxfFsf jf;LGbfx¿sf] egfO{ /x]sf] 5 . To:t} tYofÍ ;+sngsf qmddf
k'u]sf 3/;+u} rf}kfofx¿ jfWg] j:t'x¿sf] lbzf lk;fjdf j;]sf lem+ufx¿ vfg]s'/fsf
;lhn} j:g] x'gfn] /f]ux¿ km}ng] ub{5g . 3/ j/k/sf] ;/;kmfO, JolQmut ;/;kmfO{
k|ofKt Wofg lbPsf] b]lvb}g . sd :j:ys/ jftfj/0f / /xg;xgdf oxfFsf] ;dfh
x's]{sf] 5 . o; uf=lj=;=df zf}rfno k|of]u ug]{x¿sf] ljj/0f .
tflnsf g+ ^
zf}rfno k|of]u ug]{ 3/ w'/Lsf] ljj/0f
hDdf
j8f g+ 3/w'/L k|ltzt
sRrL kSsL
1 85 3 30 39
2 44 8 25 75
3 41 5 23 66
4 97 13 45 60
5 57 6 14 35
6 82 11 13 29
7 63 9 15 38
8 89 11 22 37
9 59 9 15 40
hDdf 617 75 202 45

>f]tM Pnlhl;l8lk k|f]h]S6 /f]Nkf @)&@

32
dfyLsf] tflnsf cg';f/ @)@ 3/df zf}rfno jg]sf] tYof+s eP klg zf}rfno k|of]u
ug]{ tl/sf, zf}rfnosf] ;/;kmfO{, zf}rfno k|of]u kl5sf] ckgfOg] ;fjwfgLsf jf/]df
k|ofKt Wofg lbPsf] kfO{b}g .
$=* ;8s / ljB'lts/0f
o; uf=lj=;=df df]6/jf6f] Jojl:yt ¿kdf ;+rfng x'g ;s]sf] 5}g . :yfgLo
jfl;Gbfx¿sf] ;s[otfdf / :yfgLo lgsfosf] /sdjf6 o; uf=lj=;=sf] s]Gb| ljGb'
;Dd df]6/jf6f] lgdf{0f ul/Psf] 5 . o; jf6f]nfO{ lg/Gt/ Joj:yfkg ug{ oxfFsf
;d'bfosf] Psdt b]lvG5 .
ljB'lts/0fsf] cefjdf oxfFsf jfl;Gbf dxËf] d'Nodf dl§t]n / s]lx lgDg cfo ePsf
kl/jf/ lbofnf] -;Nnfsf] vf]6f]_ jfNg jfWo b]lvG5g . /f]Nkf lhNnfjf6 pTkflbt
lemd¿s ljBt cfof]hgf ;DkGg ePsf] Ps bzs ;Dd ;b/d'sfdjf6 # sf]if 6f9f
/x]sf] o; uf=lj=;=df xfn;fn} ljB'lts/0f cGt{ut kf]n /fVg] / tf/ tfGg] sfo{ ul/b}
5 . h;jf6 lgs6 eljiodf oxfFsf jfl;Gbfx¿ nfeflGjt x'g] b]lvG5 .
$=( Jofkf/
o; uf=lj=;=df Jofkf/sf nflu 7'nf] / Jojl:yt Jofkfl/s s]Gb| 5}g . ;fdfGo v'b|f
k;n, dfq kfO{G5 . o; If]qdf pTkfbg x'g] ltt], l/7f], l6d'/, e§, 3Lp, ;Lld
nufotsf dxÎjk"0f{ gub] jfnLx¿ ;:tf] d'Nodf ljh'jf/ tyf jfUb'nf jhf/
s]Gb|x¿sf j]Rg jfWo ePsf 5g . o; uf=lj=;=sf] Jofkfl/s s]Gb| wd{fjtL
uf=lj=;=sf] jfUb'nf / ljh'jf/ uf=lj=;=sf] ljh'jf/ jhf/ /x]sf] kfO{G5 .
$=!) jftfj/0f / /xg ;xg
jftfj/0f / /xg ;xg ufpFsf] ljsf;df k|efj kfg]{ tTjx¿ x'g . hj ;Dd ufpFdf
:j:y jftfj/0fsf] ljsf; x'b}g tj ljsf;sf ljleGg kIfx¿df lglZrttf cfpFb}g .
o; cWoog If]qdf j;f]jf; ug]{ du/ tyf cGo ;d'bfosf 3/x¿ dWo] sl/j ()
k|ltzt 3/df zf}rfno ePsf] kfO{b}g . j'9fkfsf b]vL s]6fs]6L ;Dd k|fo jf6f] lsgf/df,
;fj{hlgs rf}/x¿df / vf]N;fx¿df lbzf ug]{ ub{5g . h:n] ubf{ jiff{b ;dodf lbzf
htftt} jUg] ub{5 . kfgLsf] d'xfg s'jf cfbLdf ld;Lg] ub{5 h:sf] sf/0f jiff{ofddf
ljleGg /f]usf] k|sf]k b]vf kb{5 . 3/df kflng] ufO{, e}+;L, s'v'/f, jfv|f cfbL j:t'x¿
33
vf;} Jojl:yt ¿kn] kfng u/]sf] kfOb}g . 3/ ;+u} jf glhs} ufO{j:t'sf] uf]7 x'g] x'Fbf
uf]j/ lkzfjdf j;]sf lemFufx¿ 3/leqsf vfg]s'/fdf ;lhn} j:g] x'gfn] ljleGg /f]ux¿
km}lng] ub{5g . clgoGqLt tl/sfn] s's'/ / s'v'/f kflng] x'Fbf vfg]s'/f kmf]xf]/ ul/lbg]
x'gfn] ;d]t :jf:Yodf ;d]t k|efj kf/]sf] b]lvG5 . 3/sf] ;/;kmfO{ tyf zfl/l/s
;/;kmfOdf k|ofKt Wofg lbO{b}g vfgf ksfPsf efF8fx¿ /fd|f] ;+u ;/;kmfO{ ul/b}g,
lbzflk;fj u/] kl5sf] ;/;kmfO{ klg sd dfqfn] u/]sf] kfO{G5 . ;du|df eGg' kbf{
clwsf+; jfl;Gbfx¿ Go'g :j:y jftfj/0f / /xg;xgdf x's]{sf] kfO{G5 .

34
kl/R5]b %
;fdflhs cj:yf
o; cWoog If]q lnjfª\ uf=lj=;=j8f g+= ! b]lv ( ;Ddsf ;a j8fx¿df
du/x¿sf] j;f]jf; /x]sf] 5 . oL du/ hfltsf] cfˆgf k/Dk/f, l/lt/Ljfh /
;fdfhLs ;:+yfx¿ /x]sf 5g\ . o; If]qdf cfw'lgstfsf] k|efj kl5Nnf ;dodf kg{
uPsf] kfOG5 . o; kl/R5]bdf du/x¿sf] ;fdflhs cj:yf cGt{ut kfl/jf/Ls
cj:yf, kfl/jf/Ls jgf]6, z}lIfs, :jf:Yo cj:yfsf jf/]df JofVof ul/Psf] 5 .
%=! kfl/jf/Ls cj:yf
;fwf/0ftof kl/jf/ eGgfn] Ps} kl/jf/df j;f]jf; ug{] nf]Ug] :jf:gL / ltgsf
5f]/f 5f]/L ePsf] Pp6f :yfoL ;fdflhs ;+:yf xf] . h'g k|To]s dfgj ;dfhdf e]6 \g
;lsG5 . kl/jf/ leq /xg] ;b:ox¿sf] cGof]Gofl>t ;DjGwn] ubf{ kl/jf/ P+j l;+uf]
;dfhnfO k|efj kfl//x]sf] x'G5 . To; sf/0f dfgj ;dfhsf nflu kl/jf/ ckl/xfo{
;dfhLs ;+:yf xf] . kl/jf/sf] pTklt lgs} k|flrg ;do b]lv g} ePsf] xf] . h'g j]nf
ljjfxaf6 ;dfhdf kl/jf/ / gftf;DjGwsf] ljsf; ePsf] lyof] . kl/jf/ ;dflhs
hudf plePsf] x'G5 . To;}n] kl/jf/ eg]sf] ;fdflhs cfj:ostf k/Lk'lt{ ug{]
p2]Zon] ;dfhdf ljsf; k|s[ofnfO lg/Gt/ lbg / Ps lkl9af6 csf{] lkl9df ;dflhs
Jofjxf/, ;+:sf/, k|rng, ;fdflhs d'No dfGotf / ;fdflhsLs/0fsf] k|s[ofnfO
x:tfGt/0f ug{] p2]Zon] :Yffkg ePsf] b'O of b'O eGbf jl9 ;d:ofx¿sf] cGt/
;DjlGwt tyf cGof]Gof>Lt ;DaGw xf] .
jRrfsf] nfngkfng, kf]if0f, lzIff ;a} kl/jf/af6 x'G5 . kl/jf/nfO Pp6f
k|f/fDeLs kf7zfnfsf] ¿kdf lnOG5 . hxfFaf6 JolQmx¿ ;dflhsLs/0f tkm{ pGd'v
xG5g . / ;dfh lgdf{0f ub{5g\ . o; cWoogdf lnjfª\ uf=lj=;=sf] j8f g+ ! b]lv (
;Dd gd'gfsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/kl/jf/sf] kfl/jfl/s cj:yf lgDgfg';f/
/x]sf] 5 .

35
%=!=! kl/jf/sf] lsl;d cg';f/ 3/w'/L ljj/0f
!_ PsfTds kl/jf/
@_ ;+o"Qm kl/jf/
tflnsf g+ &
qm=;+= kl/jf/sf] ls;Ld kl/jf/sf] ;+Vof k|ltzt
! PsfTds kl/jf/ $& &%
@ ;+o'Qm kl/jf/ !^ @%
hDdf ^# !))
>f]tM :ynut cWoog @)&@
dflysf] tflnsf cg';f/ du/x¿sf] kfl/jfl/s jgf]6nfO x]bf{ PsfTds kl/jf/sf]
;+Vof ;+o"Qm kl/jf/sf] eGbf jl9 b]lvG5 . ljz]if ul/ oxfFsf du/x¿df sd pd]/df
ljjfx ug]{, oxfsf] du/ kl/jf/df kl/jf/sf] ;j}eGbf h]7f] ;b:on] kl/jf/sf] g]t[T j
ug{] k/Dk/f / v'Nnf kfl/jf/Ls jftfj/0fdf j:g rfxg] sf/0fn] ubf{ PsfTds
kl/jf/sf] ;+Vof jl9 b]lvG5 .
%=!=@ pd]/ cg';f/ hg;+Vofsf] jgfj6
cWoogsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/kl/jf/df pd]/ cg';f/sf] hg;+Vof lGfDg
tflnsf cg';f/ /x]sf] 5 .
tflnsf g+ *
pd]/ ;d"x hg;+Vof k|ltzt
)–% *% @!
^–!$ !)% @^
!%–%( !(@ $*
^) eGbf dfly !( %
hDdf $)! !))

>f]tM :ynut cWoog @)&@

36
dflysf] tflnsf cg';f/ du/x¿sf] hg;+VofnfO{ x]bf{ pTkfbglzn hgzlQm w]/} b]lvP
klg w]/} 5f]/f dfG5] 3/jflx/sf] sfd v]ltkflt tyf Hofnf dhb'/L df j9L ;+nUg
x'G5g\ eg] 5f]/L dfG5]x¿ 3/ leqsf] sfddf ;+nUg x'g] u/]sf] kfOG5 . cfdfjfj'x¿
k|fo cnu eP/ j:bf s'g} g s'g} 5f]/f ;+u a;]sf] kfOG5 . oxfFsf du/ kl/jf/n]
cfkm' eGbf h]7f], gftf s'6'DjnfO /fd|f] ;+u cfb/ / ;Ddfg ug{] k/Dk/f kfOG5 . o;/L
x]bf{ k|lt3/kl/jf/ ^÷& hgfsf] b/df hg;+Vof b]lvG5 . h'g /fli6«o hg;+Vof j[l4b/
eGbf jl9 /x]sf] 5 .
%=!=# kl/jf/ ;+Vofsf] cg';f/ 3/w'/Lsf] ljj/0f
cWoogsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/kl/jf/df kl/jf/ ;+Vofsf] cfwf/df 3/w'/Lsf]
ljj/0f lGfDg tflnsf cg';f/ /x]sf] 5 .

tflnsf g+ (
l;=g+= kl/jf/ ;+Vof 3/ ;+Vof k|ltzt
! !–$ hgf !) !^
@ $–& hgf #( ^@
# & eGbf dfly !$ @@
hDdf ^# !))
>f]t :ynut ;j{]If0f @)&@
dflysf] tfnLsfnfO x]bf{ du/x¿sf] kfl/jf/Ls ;b:osf] cfwf/df $ hgf ;Dd ;b:o
ePsf] !) 3/ $ b]lv & hgf ;Dd ePsf] #( 3/ / & hgf eGbf jl9 ;b:o ePsf]
!$ 3/ /x]sf] kfOof] . o;/L x]bf{ PsfTds kl/jf/sf] ;+Vof / kl/jf/sf ;b:ox¿sf]
;+Vof jl9 x'g'df oxfFsf] k|hgg\ b/ pRr/x]sf] b]lvG5 .
;+o"Qm kl/jf/ ePsf 3/ ;+Vof sd eP klg kl/jf/df ;b:o ;+Vof j9L aRrf hGdfpg],
kl/jf/ lgof]hgsf ;fwg sd k|of]u ug{] sf/0fn] ;b:o ;+Vof al9 kfOof] .

37
%=@ n}lËs cj:yf
g]kfnsf] cGt/Lo ;+ljwfg @)^# n] ;a} gful/snfO sfg'gsf] b[li6sf]0fdf
;dfg x'g ;j}nfO ;dfg clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 . ;dfg sfdsf nflu dlxnf
k'¿ifsf] ljrdf kfl/jf/Ls e]befj gu/L ;fdflhs lx+;f, n}lËs lx+;f, tyf lje]bnfO
lgif]w u/]sf] 5 . ;+;bdf ##Ü dlxnfsf] ;xefuLtfsf] clgjfo{ Jofj:yf u/LPsf] 5 .
sfg'g n] dlxnf cf/If0f Joj:yf u/] adf]lhd Jojxf/df k'¿ifsf] t'ngfdf h'g;'s}
If]qdf klg dlxnf k5fl8 kf/]sf] cj:yfdf s'g} hft hflt ;d'bfodf dlxnfsf] :yfg
k|d'v /xsf] 5 b]lvG5, To:tf] hflt ;d'bfodf ;dfh clzIfLt cfly{s c;dfgtf ePklg
gf/Lsf] dxÎj tyf :yfgn] k|d'vtf kfPsf] x'G5 .
du/ ;d'bfodf c¿ ;d'bfosf dlxnfn] ug'{ kg]{ s'/fx¿df ;d]t 5'6 /x]sf] kfO{G5 . h:t}
kl/jf/sf ;b:ox¿ ;f;''–;;'/f / h]7fh'x¿sf] cuf8L kbf{ lz/ lgx'/fpg' gkg]{ wf]tLn]
6fpsf]df 5f]Kg'gkg]{ >LdfgnfO{ vfgf vfg s'l/ /fVg'kg]{ h:tf s'/fx¿ dlxnfsf] O{R5fdf
e/kg]{ / To:tf] lsl;dsf]] jfWotf 5}g . n}lËs ;dfgtfsf] ;Gbe{df dlxnf -5f]/L_ k|lt x'g]
b[i6Lsf]0f s] 5 elg ;f]wLPsf] k|Zgdf clwsf/x¿ ;sf/fTds /x]sf] kfOof] . p;sf]
OR5fcg';f/ h'g;'s} sfd ug{ 5'6 /x]sf] elg hjfkm lbP . 5f]/LnfO cz+sf] ;DjGwdf k|Zg
ubf{ 5f]/LnfO c+z xf]Og lzIff / ;dfg cj;/ k||bfg u/] k'Ug] / ljjflxtf 5f]/LnfO c+z
lbbf efOx¿ ;+u zq'tf jl9 ;fdflhs ;+/rgf lju|Lg] u5{ eGg] dfGotf /x]sf] kfOof] . o;
cWoog If]qdf a;f]jf; ug]{ n}+uLs lgDg cg';f/ /x]sf] 5 .
tflnsf g+= !)
pd]/ / lnË cg';f/ hg;+Vofsf] jgfj6
qm=;+=
pd]/ dlxnf k'¿if hDdf k|ltzt
! )–% $# $@ *% @!
@ ^–!$ %! %$ !)% @^
# !%–%( !)! (! !(@ $*
$ ^) eGbf dfly !! * !( %
hDdf @)^ !(% $)! !))
;|f]t :ynut cWoog @)&@

38
dfyLsf] tfnLsf cg';f/ cWoog ul/Psf kl/jf/jf6 dlxnf hg;+Vof @)^ / k'¿if
hg;+Vof !(% /x]sf] 5 . k"?ifsf] hg;+Vofsf] t'nfgfdf dlxnf hg;+Vof jl9 /x]sf]
5.
du/ ;d'bfodf cGo hfltsf] t'nfgfdf al9 :jtGqtf /x]sf] 5 . s'g} 3/of;L sfo{
ubf{ kl/jf/ leq ;/;Nnfx ug{] >d ljefhg cg';f/ dlxnfx¿ 3/ leqsf] sfd ug{]
h;/L >Ldfg ljb]z, Hofnf dhb'/Ldf u/]sf 5g\ lt dlxnfx¿n] 3/sf] ;Dk"0f{ sfo{
;DxfNg' kg{] x'Fbf dlxnfx¿ 3/sf] d'nLnfO ;fj{hlgs sfo{df ;d]t ;lqmo ;xefuLtf
ePsf x'G5g\ .
%=# :jf:Yo pkrf/
g]kfn ufpF g} ufpFn] el/Psf] d'n's xf] . g]kfnsf] ;a} If]qdf :jf:Yo ;'ljwf
k|of{Kt dfqfdf ePsf] kfO{b}g . clwsf+; ;]jf zx/ s]lGb|t /x]sf] 5 . ufpFx¿df k|fo
;kmf lkpg] kfgLsf] cefj, zf/L/Ls ;/;kmfOsf] sld, 3/jl/k/Lsf] jftfj/0f k|b'if0f,
vfBfGg cefj, hfF8 /lS;, r'/f]6 v}lg cflbsf] ;]jg h:tf sf/0fn] ubf{ ufpn]x ¿sf]
:jf:Yo k|lts'n c;/ k/]sf] 5 . oL ;d:ofx¿af6 du/ ;d'bfo 6f9f /xg ;s]sf 5}g
. oxfFsf du/ ;d'bfosf JolQmx¿ c:ktfn, cGo :jf:Yo ;+:yf / wfldemflqm b'j}
dfWodjf6 pkrf/ ug{] u/]sf] kfOG5 . s]lx ;fIf/ JolQmx¿ ;kmf lkpg] kfgL
3/j/k/sf] ;/;kmfO JolQmut ;/;kmfOdf ljz]if Wofg lbPsf] kfOG5 . pkrf/sf
qmddf o"jf lkl9n] jl9 :Jf:Yo ;+:yfaf6 ;]jf lng] u/]klg lj/fdL kbf{ ;'¿df emf/km's
/ wfdLemfqmLnfO g} k|fyldstf lbPsf] kfOG5 . oxfsf clwsf+; du/ x¿ efUodf
ljZjf; ug{] lj/fdL kbf{ b]jL b]jtfnfO efsn u/L k'hf ug{] u/LG5 / clGtd
cj:yfdf c:ktfn nUg] ub{5g\ . cWoog If]qdf kl/jf/df rlk{sf] Joj:yf Psbd} sd
k|of]u u/]sf 5g . pgLx¿ rlk{sf] ¿kdf h+un, jf/L tyf vf]N;f k|of]u ug{] u/]sf
5g\ . du/ kl/jf/df ckgfpg] pkrf/ k4ltnfO tnsf tflnsfdf b]vfOPsf] 5 .

39
tflnsf g+ !!
du/ kl/jf/sf] pkrf/ k4lt
qm=;+= ;]jf lng] lgsfo pQ/bftfsf] ;+Vof k|ltzt
! c:ktfn÷:jf:Yo ;+:yf #! $(
@ wfld emlqm !^ @^
# b'j} !^ @%
hDdf ^# !))
;|f]t M :ynut cWoog @)&@
dflysf] tfnLsfdf x]bf{ c:ktfn hfg] #! 3/ kl/jf/ $( k|ltzt wfld emlqmdf
ljZjf; ug{] @^ k|ltzt b'j} af6 ;]jf lng] @% k|ltzt /x]sf] 5 . pQ/ lbg] qmddf
c:ktfn eGg] zJb w]/} kl/jf/n] eg] klg g]kfn ;/sf/sf :jf:Yosf ljleGg
lgsfojf6 kfOg] ;]jfsf jf/]df pQ/bftf cglj1 /x]sf5g .
%=$ kl/jf/ lgof]hg
hg;+Vof j[l4 g]kfnsf] HjnGt jt{dfg ;d:of xf] . l;ldt ;|f]t / ;fwgsf]
t'ngfdf dflg; cTolws dfqfdf j9\bf] qmddf 5 . of] qmdnfO lgoGq0f ug{' kg{]
k|d'v r'gf}lt /x]sf] 5 .
hg;+Vof j[l4nfO lgoGq0f ug{sf nfUlf g]kfn ;/sf/n] g]kfn kl/Jff/ lgof]hg
sfo{qmdnfO 5'§} sfo{qmdsf ¿kdf cufl8 ;f/]sf] 5 eg] ljleGg u}/;/sf/L If]qjf6
;d]t kl/jf/ lgof]hgsf sfo{qmd ;d]t ;+rfng ug{] u/]sf 5g\ . t/ o:tf sfo{qmdn]
oxfFsf du/x¿nfO sd dfq} k|efj kf/]sf] 5 . du/x¿df hg;+Vof a[l4b/ al9 5 .
kl/jf/ lgof]hgsf] jf/]df pQ/bftfnfO{ ;fdfGo hfgsf/L ePklg kl/jf/ lgofhg
sfo{qmd / ljlw cGt/ut s]–s] ;fwg / ;]jfx¿ pknAw 5g s;/L k|of]u ug{] jf/]
k|ofKt hfgsf/L gePsf] jtfP eg] sltkon] hfgsf/L eP klg emGem6n] ubf{ k|of]u
gu/]sf] atfP . :yflgo :jf:Yo ;+:yfdf kl/jf/ lgof]hg jf/] ;f]Wbf dlxnfx¿n] n's]/
kl/jf/ lgof]hgsf ;fwg k|of]u ug{] u/]sf] j'lemof] . tnsf] tfnLsfdf kl/jf/
lgof]hgjf/] hfgsf/L eP gePsf] ljj/0f k|:t't u/LPsf] 5 .

40
tflnsf g+ !@
kl/jf/ lgof]hgaf/] hfgsf/L
qm=;+= pQ/bftf pQ/bftfsf] ;+Vof k|ltzt
! hfgsf/L ePsf] $* &^
@ hfgsf/L gePsf] !% @$
hDdf ^# !))
;|f]t :ynut cWoog @)&@
tflnsf g+ !#
kl/jf/ lgof]hgsf] ;fwg k|of]u ug{] 3/w'/Lsf] ljj/0f
qm=;+= ;fwg k|of]u ug]{ ;+Vof k|ltzt
! c:yfoL #( ^@
@ :yfoL ( !$
# k|of]u gu/]sf !% @$

;|f]t :ynut cWoog @)&@


dflysf] tfnLsf cg';f/ cWoog If]qdf /x]sf #( 3/kl/jf/df s'g} g s'g} ;b:on]
c:yfoL kl/jf/ lgofhgsf ;fwg -s08d, l8=kf]= lkN;_ k|of]u u/]sf 5g eg]
gd'gfsf] /mkdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/kl/jf/ dWo] ( hgfn] dfq :yfoL ;]jf -
Eof;]6f]ld, ldgLNofk_ lnPsf 5g eg] !% kl/jf/nfO kl/jf/ lgof]hg ;fwgjf/]
hfgsf/L 5}g . o;/L cWoog ubf{ kl/jf/ lgof]hgsf] jf/]df 1fgsf] sdLn] ubf{
hg;+Vof j[l4 / hg;+Vof j[l4b/df k|ToIf k|efj k/]sf] kfO{G5 .
%=% z}lIfs cj:yf
s'g} klg /fi6« ;dfhsf] ljsf;sf] d'n cfwf/ g} lzIff xf] . lzIffn]
ljsf;n];dfhnfO ;jn ;Ifd ljj]slzn / bIf hgzlQm tof/ kfb{5 . h;jf6 x/]s
If]qdf gofF gofF 1fg k|ljlwsf] ljsf; / cg's/0f sf] cEof;jf6 ljsf;fs]f dfu{
k|;:t x'G5 . ;fdflhs kl/jt{gsf] d'Vo sl8sf] ¿kdf lzIffnfO lng ;sLG5 .

41
o; cWoog If]q lnjfª\ uf=lj=;= du/x¿sf] z}lIfs :yLltnfO x]bf{ sdhf]/
b]vLG5 . u/LjL b}Lgs hLjg lgjf{x ug{' kg{], sd pd]/df ljjfx ug{] k/Dk/fn] ubf{
lzIff cfh{g ug{ tkm{ sd} Wofg lbPsf 5g . s]lx du/ o"jfx¿ ;fdfGo ¿kdf g]kfnL
tyf ljb]lz z'/Iff lgsfodf k|j]z kfPsf ePklg jl9 b}lgs dhb'/Ldf g} Jo:t
b]lvG5g . du/x¿sf] z}lIfs cj:yfnfO{ lgDg tflnsfdf b]vfO{Psf] 5 .
tflnsf g+ !$
qm=;+= k|sf/ pQ/bftfsf] ;+Vof k|ltzt
! ;fIf/ #( ^@
@ lg/If/ @$ #*
hDdf ^# !))
>f]t M :ynut ;j]{If0f @)&@
dflysf] tflnsfdf gd'gf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/ ;+Vofsf] hDdf hg;+Vof $)! hgf
dWo] ^# pQ/bftfdf #( hgf ;fwf/0f n]vk9 ug{ ;Sg] / @$ hgf lg/If/
pQ/bftfx¿ /x]sf 5g . ;fwf/0f ;fIf/n] ;fdfGo¿kdf g]kfnL efiffdf n]vk9 ug{
;Sg] jtfpF5g .
tflnsf g+ !%
ljBfnodf cWoog/t du/ ljBfly{x¿sf] ;+VofTds ljj/0f
qm=;+ z}lIfs :t/ hg;+Vof k|ltzt
! k|fylds tx -sIff ! b]lv *;Dd_ !@# &@
@ dfWolds tx-sIff ( b]lv !) #% @)
;Dd_
# pRr lzIff -sIff !! b]lv dfly_ !# *
hDdf !&! !))
>f]t M :ynut ;j]{If0f @)&@
dflysf] tflnsfdf gd'gf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/ ;+Vofsf] hDdf hg;+Vof $)! hgf
dWo] !&! hgf ljBfno hfg] u/]sf] kfO{of] . o;/L txut cWoogdf cWoog ul/
/x]sf ljBfly{x¿sf] k|ltztnfO{ x]bf{ k|fylds txdf &@ k|ltzt, dfWolds txdf @)

42
k|ltzt / pRrlzIffdf * k|ltzt hg;+Vof b]lvG5 . cWoog If]qdf j;f]jf; ug]{
du/ hftLdf z'¿df ljBfnodf egf{b/ jl9 eP klg ljBfno lgoldt¿kdf hfg] b/
;+u} pkNnf] txsf] cWoogdf klg sld b]lvG5 . o;f] /xg'df u/LjL, lzIffsf] dxÎjsf]
jf/]df sd 1fg ;fy} cfly{s nfesf] nflu cleefjx¿ ;+u sfddf hfg] rng h:tf
sf/0fx¿n] o; If]qsf dflg;x¿sf] lzIffdf cu|;/ gePsf] kfO{G5 .

43
kl/R5]b –^
;f+:s[lts hghLjg
o; kl/R5]bdf cWoog If]qsf du/x¿sf] ;fF:s[lt cj:yf cGt{ut e]ife'iff / vfgkfg,
efiff, 3/sf] jgfj6, rf8kj{, hLjgk|lqmofsf] jf/]df JofVof ul/Psf] 5 .
^=! e]ife'iff / vfgkfg
g]kfn ef}uf]lns ljljwtfsf] d'n's xf] ef}uf]lns ljefhgsf b[li6n] x]bf{ lxdfn, kxf8,
t/fO If]qdf /xg] k|To]s hftLo e]ife'iff / vfgkfgsf] cfkm\g} k/Dk/f, wd{, ;+:s[lt
/xb} cfPsf] 5 . hflto e]ife'iff / vfgkfgsf] cj:yf ;d]t x/]s hfltsf] km/s km/s
/x]sf] 5 . o; cWoog If]qdf j;f]jf; ug{] du/x¿ j'9fkfsfx¿ ufbf 3n]s
nufp5g\ eg] o"jfk':tfn] df}lns e]ife'iffnfO{ ljl;{g yfn]sf] cj:yf 5 . To:t}
j'9fkfsf dlxnfx¿ 3n]s, ufbf nufpF5g To:t} ul/ uxgfdf j'nfsL, l;|jGbL, 9'ªu|L,
rGb|df, kf]t] ltnx/L, gf}u]l8 jfnf cflb nfup5g\ .
clxn]sf] kl/j]znfO x]bf{ ljleGg If]q;+usf] ;Dks{ lzIffsf] k|efj cflbsf]
sf/0fn] du/ hfltsf] e]ife'iffnfO klg k|ToIf c;/ kf/]sf] 5 . nf]Ug] dflg;x¿
sldh, kfOG6, sf]6, nufp5g eg] dlxnfx¿ anfph, ;f/L, l6;6{, s'tf,{ ;njf/
nufp5g\ .
du/x¿sf] :jflbi6 ef]hgdf l98f] cf6f] l;GsL df/]sf] ;fu bfneft e}l;sf]
df;' / hfF8÷/S;L xf] . oxfsf] du/x¿sf] vfgkfgsf] :yLltnfO x]bf{ ;fwf/0f tyf
s[lifjf6 pTkflbt vfB kbfy{ g} pkof]u u/]sf] kfOG5 . ds}sf] cf6f], l98f], u'Gb|'s,
df/]sf] ;fu b}lgs hLjgsf] vfgkfg xf] . oxfFsf du/x¿ 3/ uf]7x¿df jfl8P/ j:g]
x'Fbf Pp6} kl/jf/df klg @÷# j6f efG;f x'g] u/]sf] kfO{G5 . k|fo h;f] j[4 tyf
jfnjflnsx¿ ;d]tn] vfg] Pp6} lsl;dsf] vfgf k|of]u u/]sf] k|rng /x]sf] 5 .
ljz]if rf8kj{sf] cj;/df oxfsf du/x¿ kfx'gfsf] ;Tsf/sf nflu /S;L, df;', eft
k|of]u ub{5g\ . oxfsf du/x¿ hf8 /S;L 3/}df tof/ kfb{5g eg] df;'sf nflu e}+;L,
kf8f, jfv|f, s'v'/f k|of]u ub{5g\ . ljB't tyf cGo phf{sf ;fwgsf] Joj:yf gePsf]
/ cfly{s cj:yf klg sdhf]/ /x]sf]n] k|foM 3/df vfgf jgfpgsf nflu bfp/fsf]

44
k|of]u u/LG5 . ufpFljsf; ;ldltsf] kfZj{lrqdf pNn]v ePcg';f/ o; uf=lj=;=df
Ps 3/kl/jf/n] dfq Pnlk UofF; k|of]u u/]sf] tYofÍ kfOG5 .
^=@ efiff
efiff dflg;sf] ;jf]{kl/ pknlAw xf] eg] ;+:s[ltsf] klxrfg xf], . dfgj cfhsf]
cj:yfdf cfOk'Ug'df efiffsf] 7'nf] of]ubfg /x]sf] 5 . du/x¿sf] /fli6«o ¿kdf cfˆg}
efiff 5 . h;nfO du/ efiff elgG5 o; cWoog If]qdf j;f]jf; ug{] du/x¿df
k'/fgf s]lx JolQmx¿df du/x/msf] 5'§} efiff 5 eGg]] hfgsf/L eP klg clwsf+;
du/x¿n] jf]nrfnsf] ¿kdf /fli6«o efiff g} af]Nb5g\ . o6f, gd:6], b]p6f h:tf zJb
k|of]u ub{5g\ . du/x¿sf] dft[efiff ;+/If0f nflu oxfFsf du/x¿ ;+ul7t x'g g;Sg'
/ cGo efiffsf] k|efj, ljBfnosf] k7gkf7gdf g]kfnL efiffsf] k|of]u ug]{ h:tf
sf/0fx¿n] ubf{ oxFfsf du/x¿ du/ efiff ljl;{Psf] jtfpF5g . o; cWoog If]qdf
gd'gfsf ¿kdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/s} pQ/bftfn] cfˆgf] efiff g]kfnL /x]sf] jtfP .
^=# 3/sf] jgfj6
o; cWoog If]qdf Ps b'O{ tnf ePsf 3/ 5g\ . oxfsf 3/sf 5fgf 9'Ëf,
l6g, v/sf] k|of]u u/L 9'Ëf / df6f]af6 jgfOPsf] 5 . k|fo 3/df kfln 5g\ . 3/sf]
tNnf] tnfdf vfgf ksfpg k|of]u ul/G5 eg] vfgf ksfpg] 7fpF j/k/ ;fgf] uf/f]
nufOPsf] x'G5 . uf/]fsf] 5]pdf vfglkg kl5 ;'Tg] klg ul/G5 . eg] dfyLNnf] tnfdf
cGg e08f/ ug{] / ;'Tg] klg ul/G5 . 3/sf] kflnd'lg s'v'/f, jfv|fsf nfuL vf]/
jgfOPsf] 5 . s]lx 3/df j/08f jgfOPsf] 5 . To:tf j/08fdf k|fo kfx'gf cfpFbf
;'tfpg] / k9g] ljBfyL,{ ljjflxt o"jf o"jftL ;'Tg] ub{5g\ . o; cWoog If]qdf jg]sf
3/df ‰ofn, 9f]sf sd /x]sf 5g\ . s'g}–s'g} kl5Nnf] ;dodf jg]sf 3/x¿df cln
j9L sf]7fx¿ jgfPsf 5g k|fo o:tf 3/ Ps bd} sd 5g . cWoog If]qdf gd'gfsf]
¿kdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/kl/jf/df lgDg cg';f/sf] 3/sf] jgf]6 /x]sf] kfOG5 .

45
tflnsf g+ !^
jgfj6 cg';f/ 3/x¿sf] ljj/0f
qm=;+= lsl;d ;+Vof
! y/jf6 jg]sf @%
@ 9'Ëf, l6gjf6 jg]sf #*
# kSsL )
hDdf ^#
>f]tM :ynut ;j]{If0f @)&@
^=$ rf8kj{
;+;f/sf x/]s 7fpdf j;f]jf; ug{] dfgj hfltx¿n] cf–cfˆgf] k/Dk/f ;+:s[lt
cg'';f/ rf8kj{ dgfpb} cfPsf 5g\ . h;nfO ;+:s[ltsf] d'Vo c+u dflgG5 . g]kfndf
klg ljleGg hftL ;d'bfox¿sf cf–cfˆg} k/Dk/fut rf8kj{ 5g\ . du/ hfltsf] klg
cfˆg] uf}/jdo ;+:s[lt k/Dk/f efiff / Oltxf; 5 . oxfsf du/x¿n] lxGb' wd{
cg'';f/ dgfpg] ;j} rf8kj{ dgfp5g\ . o;sf ;fy} oLlgx¿df cfˆgf] df}lns rf8kj{
;d]t /x]sf 5g . df}lns rf8kj{x¿df cfkmGtx¿nfO jf]nfP/ ljz]if e]63f6 vfgkfg
/ b'Mv ;'v ;f6f;f6 ub{5g . du/ x¿sf] rf8kj{df kl/jf/sf ;b:ox¿ e]63f6 ug{]
Pp6f pko"Qm df}sf klg xf] . o; If]qdf dgOg] w]/} h:tf] rf8kj{df hfF8 /S;L /
df;'nfO a9L dxÎj lbOG5 . ljz]if ul/ o; ;d'bfodf j;f]jf; ug{] du/x¿n] dfGg]
rf8kj{x¿ lgDg k|sf/sf /x]sf 5g\ .
^=$=! h]i7k'0fLdf -lkt/ k"hf_
of] k'l{0f{df lkt/, k'vf{ dfGg] jf gofF k'/fgf d[tsnfO Ps} 7fpdf Nofpg]
dfWodsf] ¿kdf dgfOG5 . cfˆgf ;Gtfg leq jif{ e/Ldf d/]sf ;Gtfgx¿nfO Ps}
7fpdf :d/0f ul/ k"hf ul/G5 . o; k"l{0f{dfdf d[tssf gfddf kf6L, kf}jf jf s]lx
;fdflhs sfo{ ug{] ul/G5 eg] ;fj{hlgs :yfg :yfkgf ul/Psf kf6Ldf -lbbL jf

46
jlxgLsf 5f]/f_ efGhfn] lj¿jf /f]K5g\ eg] d[tssf cleefjsn] r]lnx¿ ;fy}
efGhfefGhLnfO bfg blIf0ff ul/G5 eg] ljleGg k|sf/sf vfgkfg ul/g] u/]sf] kfOG5 .
^=$=@ c;f/ !%
c;f/ !% sf lbg o; ;d'bfosf du/x¿n] blx lrp/f vfG5g\ . blx gePsf]
3/df blx ePsf 3/jf6 blx k'¥ofOlbg] u/L ;d'bfosf ;j}n] blx lrp/f vfg] ub{5g\ .
^=$=# ;fpg] ;qmfGtL
of] kj{ >fj0f ! ut] dgfOG5, o; kj{df v]tL nufO ;s]sf] cyf{t lxnf]jf6
pDs]sf] pknIodf dgfpg] u/]sf] kfOG5 . o; lbg ljxfg pl7 ;/]6f], sfk', l6Dd'/,
cgf/, cldnf] hDdf ul/G5 /f]6L ksfOG5 . 3/ jflx/ ;fgf] em'k'l8 jgfO /flvG5 eg]\
/fFuf, e};L, s'v'/f / jfv|f sfl6G5 / r]lnj]l6nfO jf]nfO /dfOnf] ul/G5 . r]lnj]l6n]
/S;Lsf] sf];]ln lnP/ cfp5g\ . ;fFemkv ;j}n] 3/jf6 efªjfln cfuf] lgsfnLG5 /
eGg] ub{5g\ “n'tf] k'tf] n}hf” eGb} cfˆgf] 3/sf] cuf8Lsf] ufpsf] gfd eGb} cu'N6f]
dfG5]sf] zl// eg]/ ˆofSg] ul/G5 . h;n] z/L/df vl6/f gcfpg] / cfPdf lgsf] x'g]
ljZjf; u/LG5 .
^=$=$ ebf}/] k"0fL{df
of] kj{ k|fo ebf} !@ ut] dgfOG5 . To;lbg km';{b jf 6f9f 3/ eGbf jflx/
a;]sf du/x¿n] !@ ebf}]sf] gfddf cg's'n ;dodf klg dgfpg] u/]sf] kfOof] t/
ebf}/] k'l0f{df clgjfo{ dgfpg] rf8 cGt/ut kb{5 . o; lbgdf 3/sf] d'Vo dflnsn]
k|Tos 3/df /ut b]vfpg' kb{5 s:n] s] df¥of] < eGg] ufpdf xNnf rNb 5 . k|fo
cfDbfgL ePsfx¿n]] jf]sf sf6\b5g\ eg] cfDbfgL sd ePsfx¿n] s'v'/f sf6\g] ub{5g\
. Oi6ldq jf]nfO hfF8 /lS; df;'sf] /demddf /dfOnf] ul/G5 . o; rf8df jnL r9fO
lbPdf b]jftf v';L eO ;fx; / cK7]/f] sfd ;d]t ug{ ;Sg] ljZjf; ul/G5 .
^=$=% lth
o; rf8df du/ ;d'bfosf dlxnfx¿ j|tj;L w'dwfd ;+u dgfpb}gg\ . t/
cgf}krf/Ls ¿kdf /dfOnf] u/L dgfpb5g . lthsf] j]nfdf du/ dlxnfx¿ ;fpg]
;qmlGt b]lv Ps !_ lbg lj/fP/ /fltdf gfrufg ub}{ ;KtdL ;Dd gfrufg ug]{

47
ub{5g . o; cWoog If]qdf k~rdLsf] lbg 7'nf] d]nf nfUb5 . o; d]nfdf oxfFsf
du/ dlxnfx¿ ljleGg kf]zfsdf ;lhP/ gfrufg ul/ /dfOnf] ub{5g\ .
^=$=^ bz}+
lxGb' wdf{jnDjLx¿n] dgfpg]= dxfg rf8sf] ¿kdf bz}+nfO lng] ul/G5 . of]
g]kfn clw/fHoe/sf lxGb' wdf{jnDjLx¿n] w'dwfdsf ;fy dgfpg] ub{5g\ . o;
If]qdf j;f]jf; ug{] du/x¿n] bz}df ds} hf}+ b'j} k|sf/sf hd/f /fVb5g eg] /ftf]
l6sfsf] 7fpdf ;]tf] l6sf nufpb5g\ . bz}df /ftf] l6sf gnufpg'df klxn] du//fHo
/x]sf] :yfgdf /fhfsf] ljho kl5 /utdf l6sf d'5]/ ljho pT;jsf ¿kdf /ftf]
l6sf nufPsf] x'Fbf bz}df /ftf] l6sf gnufpg] u/]sf] ljZjf; 5 . bz}df cfˆgf] Ifdtf
cg'';f/ jf]sf sf6L b'uf{ k'hf u/LG5 . bz}df l6sf yfKgsf nflu Oi6ldq glhssf]
gft]bf/x¿ sxfF hfg] ul/G5 ;fydf /lS; nluG5 eg] bz}sf] k'0fL{dfsf lbg ;/fx
gfRg], l6sf nufpg,] hd/fsf] dfnfnufO leqLsf]6 b/jf/df ;/fx gfRg] ul/G5 . lxGb'
;+:sf/ cg';f/ du/x¿n] klg 36:yfkgf b]lv k'l0f{df ;Dd dgfpg] u/]sf] kfO{G5 .
^=$=& ltxf/
ltxf/ g]kfnLx¿sf] bf];|f] 7'nf] rf8 xf] . du/x¿n] ltxf/nfO cf}zLsf] ¿kdf
lrGb5g . ltxf/ % lbg ;Dd dgfpg] ub{5g\ . sfu, s's'/, ufO, nIdL k'hf u/L
clGtd lbg efOl6sf ul/ ;DkGg ul/G5 . ufOnfO g'g v'jfpg] tf]/gk'hf ul/ nfdf
tf]/gx¿ 6fªg] ul/G5 . efO l6sfsf] lbg lbbL jlxgL sxfF uO l6sf yfKg] rng 5 .
l6sf nufO{ lbPkl5 r]lnj]6Lx¿nfO{ Ifdtf cg';f/ blIf0f lbg] rng 5 . ltxf/df
du/x¿ /f]l6 df;' vfg] rng 5 . 3/3/df uO v]lng] e}nf]df s;}n] k/Dk/fut nf]s
efsfjf6 ;f:s[lts dgf]/~hg ug]{ ub{5g\ eg] j'9fkfsfx¿n]] ;f]/7L gfr gfRg]
ub{5g\ .
^=$=* d+;L/ k'0fL{df
o; cWoog If]qsf du/x¿n] d+;L/ k'l0f{dfsf] lbgnfO{ l;d] egL kfgLsf]
d'nnfO{ / e'd] egL hldgsf gfddf k'hf ug]{ ub{5g . h:n] ubf{ kfgLsf] d'n /lx/xg]
/ pTkfbgdf j[l4 x'g] ljZjf; ul/G5 . o; k'hfdf ufpFsf ;j} bfh'efO{x ¿ Ps} 7fpFdf
e]nf eO{ s'v'/f r9fO{ k"hf cfhf ul/ d+;L/ k"0fL{df dgfpg] ul/G5 .
48
^=$=( k'if !%
o; kj{df du/x¿n] Oi6ldqnfO jf]nfP/ df;', /S;L v'jfpg] ub{5g .
vfglkg ;lsPkl5 dfbn jhfP/ gfrufg ub{5g . o; cWoog If]q lnjfª\–!, df x'g]
u'¿ªx¿sf] td'Nxf];f/ kf}if !% ut] dgfpg] x'bf o;sf] s]]lx k|efj du/ ;d'bfodf
k/]sf] 5 . o; lbgdf du/ o"jfx¿ gfrufg ul/ u'¿ªx¿sf] gofFjif{sf] ;dodf
z'esfdgf ;f6f;f6 ug]{ ub{5g .
^=$=!) df3] ;ªqmflGt
o; kj{ du/x¿n] w'dwfd ;+u dgfpg] ub{5g . o; rf8 dgfpg ;j} ufpFdf
df;'sf nflu /fFuf, e};L, jfv|f, s'v'/f sf6\b5g\ eg] r]lnx¿n] bfh' efOx¿nfO /S;L
sf];n
] L k'¥ofO lbG5g\ . df3 ! ut] t¿n, lvr8L, /f]6L, ksfp5g\ . r]nLn] sf];]nL
NofOlbG5g ltgLx¿nfO sf];]nL ;lxt lkmtf{ ul/G5 . efGhfnfO vfg]s'/f / /S;L vfg
lbOG5 . df3];ªqmflGtdf du/x¿ cufl8 g} jgdf uO vg]/ NofPsf] ag t¿n p;'g]/
vfg] ub{5g .
o; rf8df tf/f] xfGg] k|rng 5 . ufpdf ;j} ufpn]x¿ hDdf eP/ s]lx 6f9f
kmfk/jf6 tof/ kf/LPsf] km'¿nfnfO jf0fjf6 lgzfgf nufpg] k|ltof]lutf rN5 .
h;n] tf/f] lgzfgfdf nufp5 To; JolQmnfO jwfO tyf k'/:sf/ :j¿k s]xL ¿k}ofF
lbG5g\ . lhTg] JolQmn] v'l;oflndf /S;L lsgL v'jfpg] ub{5 eg] of] kj{ !, @ lbg
;Dd rNb5 . clGtd lbg tf/f] xfGg] JolQm tyf cGo JolQm Ps} 7fpFdf hDdf eO
gfrufg ul/ o; rf8 dgfpg] ul/G5 .
^=$=!! s'nk'hf
oxfFsf du/ ;dbfon] k|To]s jif{df s'nk'hf ub{5g . Ps} ;Gtfgsf] k|d'v
3/d'nL pkf;f] a:b5g eg] s]lx JolQmx¿ k'hf/f 5flgPsf x'G5g\ . s'nfk'hf ug{]
:yfg klxn] b]lv lglZrt ul/Psf] x'G5 . pkf;'j;]sf] k'hf/fx¿n] s'nk'hf ug{] :yfgdf
uO s'nfk'hf ub{5g\ . /fte/ pkf;' k'hf/f g;'lt hfuf/fd j:b5g\ eg] cGo
JolQmx¿ ljleGg efsfdf lut ufO /dfOnf] ub{5g . csf{] lbg ljxfg k'hf/fx¿
g'xfpg sf ;fy} d'n jlnbLg] jf]sfnfO g'xfO ;'4 kfl/G5 . / k'hfkf7 ul/ jf]sf
sfl6G5 . eg] ;j} ;Gtfgx¿nfO k|;fbsf] ¿kdf jf]sfsf] df;' jfl8G5 . Ifdtf
49
cg';f/ JolQmx¿n] JolQmut¿kdf jf]sf klg r9fpg] ub{5g . k'hf kZrft k''hfsf
;fdfu|Lx¿ d'n3/df NofO /flvG5 / csf]{ s'nk'hfsf] ;dodf dfq lgsflnG5 .
s'nk'hfdf r9fOPsf] jf]sfsf] sfg sfldnfO, k'R5/ bdfOnfO lbg] rng5 eg]
Oi6ldqnfO jf]nfP/ /S;L / df;' v'jfpg] ub{5g\ .
^=% d[To';+:sf/
dfgj hLjgdf ;fdflhs tyf ;f:s[lts ;+:sf/x¿sf] d'Vo :yfg /x]sf] 5 .
s'g} klg hfltdf cfˆg} vfn] ;+:sf/, l/lt/Ljfh / k/Dk/f /x]sf xG5g\ . To:tf
;+:sf/ TofUg ;lsb}g . j¿ ;+:sf/x¿sf s]lx k|s[ofdf kl/dfh{g x'g ;Sb5 . ;j}n]
cf–cfˆgf] k|sf/sf] ;+:sf/ / k/Dk/nfO c+ufNb} cfPsf 5g . To:t} k|sf/n] lnjfª\
uf=lj=;= af8 g+= ! / @ sf du/x¿n] klg cfˆg} k|sf/sf] l/lt/Ljfh / ;+:sf/
dgfpg] ul/sf] kfOG5 . dflg; hGd] b]lv d[To" ;Dd ul/g] ljleGg k/Dk/f,
l/ltl/jfh g} ;+:sf/ leq /x]sf] 5 . oxfF a;f]af; ug]{ du/x?sf] d[To' ;+:sf/ klg
cfˆg} lsl;dsf] 5 .
^=%=! hGd ;+:sf/
o; du/ ;d'bfodf s'g} klg ljjflxtf dlxnf ue{jtL ePkl5 ;'Ts]/L gx'Fbf
;Dd / ;'Ts]/L kl5 slx lbg ux|f}+ sfd gug{] pQm cjlwe/ dlxnf k'¿ifn] b'j}n]
df/sf6 gug{] k'hf cfhf gug{] k|rng 5 . oxf ue{ cj:yfdf :jf:y kl/If0f ug{]
k|rng sd} 5 . ue{ ePsf] j]nf aflx/ st} lx8\bf c¿sf] cfFvf nfUg] / ue{ v]/ hfg
;Sg] ljZjf; ul/G5 . ;'Tsl/ 3/}df u/fpg] ;'Ts]/L x'bf ufpFsf a'9fkfsf dlxnfx¿sf]
;xof]u lnG5g\ . aRrf hGd] kl5 ;do lbgjf/ l6k]/ /flvG5 . gfeL xl;ofn] sf6\g]
ul/G5 / gfeL sf6]sf] xltof/ z'/lIft ;fy /flvG5 . ;'Ts]/LnfO Gjf/fg geP ;Dd
cnu /flvG5 . o; ;dodf ;'Ts]/LnfO kf]ifLnf vfg]s'/fx¿ af]sf, s'v'/f, xn]tf]
v'jfOG5 . jRrf hGd]sf] ^ lbgdf 5}7L ul/G5 . 5}l7n] efUo n]lvlbg] ljZjf; x'gfn]
To;lbg /fte/ t]nsf] alQ jflnG5 . jRrfsf] gfeL v;]sf] lbg Gjf/g ul/G5 . Gjf/g
ubf{ j[4 dlxnf4f/f jRrf aflx/ lgsfNg] ;'o{ tkm{ kmsf{pg] ul/G5 eg] Gjf/gsf lbg
sGof4f/f ufOsf] uxt 5s{]/ 3/ z'4 kfl/G5 . Gjf/g gubf{ ;Dd cz'4 dflgG5 eg]
To; cjlwdf k'hfcfhf u/Lb}g .

50
^=%=@ Gjf/g
jRrf hGd] kl5 gfeL v;]sf] lbg Gjf/g ul/G5 . Gjf/gsf lbg 3/ ;kmf
;'U3/ ul/G5 . To;}lbg jRrf / cfdfnfO{ g'xfO lbg] ul/G5 . sGof4f/f uxt 5s{]/
rf]vf] ul/G5 . du/ ;d'bfosf] k'/]tn] -h}zL_ jRrfsf] gfd /flvlbG5g . lgdGq0ff
ul/Psf kfx'gfnfO jf]sf, /fFuf, s'v'/f sf6L eft, df;', /S;L vfg lbOG5 .
^=%=# cGgk|f;g
Gjf/g eP kl5 u/Lg] ;+:sf/ cGgk|f;g xf] . o;nfO kf:gL klg elgG5 . o;
;+:sf/df 5f]/f eP ^ dlxgf 5f]/L eP % dlxgfdf h}zL4f/f /fd|f] ;fOtsf] lbg x]/fO
gofF n'uf uxgf nufP/ df;' eft v'jfOG5 ;fy} jRrfnfO /S;L rvfOG5 . ufpsf]
bdfOn] gofF sk8f NofpFb5 . Tolx sk8f nufP/ ;j{ k|yd sGofn] eft v'jfOlbG5g
. To; kl5 qmd;M c¿ Oi6ldqjf6 eft v'jfO cfˆgf] Ifdtf cg'';f/ cflzifsf ;fy}
pkxf/ lbG5g . Oi6ldqx¿nfO bfn, eft, df;', /S;L v'jfOG5 .
^=%=$ ljjfx
ljjfx ;Gtfg pTkfbg ug{] j}Bflgs k/Dk/f xf] . ljleGg hflt ;d'bfodf
ljjfx k4lt cfˆg} lsl;dsf k/Dk/fdf cfwfl/t x'G5g . xfd|f] g]kfnL ;dfhdf d'n'sL
P]gn] ljjfx ubf{ cfˆgf] xf8gftf leq cyf{t ;ftk':tf leq ljjfx ug{ jGb]h nufPsf]
kfOG5 ;f] xf8 gftf jfx]s cfˆgf] OR5f cg';f/ v'lz /fhLn] ljjfx ug{] cfˆg} k|rng
/x]sf] 5 . du/ ;d'bfodf klg ljjfx k|yf cfˆg} lsl;dsf] /x]sf] 5 . du/x¿n] k|fo
cfˆgf] lblb÷alxgLsf] 5f]/fnfO 5f]/L lbg] / dfdfsL 5f]/LnfO ljjfx ug{] u/]sf]
kfOG5 . o;nfO{ dfdfr]ln km'k'r]ln elgG5 . du/x¿n] dfdfsL 5f]/Ldf xs nfU5
eGg] ub{5g\ . jt{dfg cj:yfdf o; cWoog If]qsf du/x¿n] k|foM b'O k|sf/n] ljjfx
ug{] k|rng 5 .
!_ dfuL ljjfx
@_ k|]d ljjfx

51
oxfFsf] du/ ;d'bfodf dfuL ljjfxdf dlxnf cleefjsx¿sf] ;xdltdf ug{] ul/G5 .
s]6fkl§sf] cleefjsx¿n] s]l6k§Lsf] cleefjs;+u k|:tfj /fVb5g . o;/L s]6f s]6L
dfUg hfFbf s]6f kIfn] sf]z]nL lnP/ hfg] rng 5 . s]6L lbg] ePdf pQm sf]z]nL
:jLsf/ ul/G5 . olb s]l6 glbg] eP kmsf{Olbg] ub{5g\ . ljjfx kSsf ePkl5 /fDf|f]
lbgsf] ;fOt x]/fP/ ljjfxsf] lbg to ul/G5 . ;f] lbg ljjfx ;DkGg ul/G5 .
;fwf/0ftof ltg lbg leq b'nlx kmsf{pg] rng 5 . b'nxL kmsf{pbf /f]l6, /S;L,
kf8fsf] df;' ;fydf nfg] ul/G5 . k|foM ;fgf] ;d'xdf dfOtL kmsf{pg] rng /x]sf]
5.

k|]d ljjfxn] du/ ;d'bfodf jl9 dxÎj kfPsf] 5 . gd'gfsf] ¿kdf 5gf}6
ul/Psf ^# 3/sf pQ/bftfx¿dWo] $! hgfn] k|]d ljjfx u/]sf] / jfFls @@ hgfn]
dfq dfuL ljjfx u/]sf 5g . k|foM ljleGg d]nfkj{x¿df s]6f s]6Lx¿sf] e]63f6 x'g]
ubf{ dfoflk|lt j:b5 . s]6fs]6L ljrdf k]|d ;DjGw ePkl5 cleefjsx¿sf] dGh'/Ldf
3/df leqfOG5 . olb :jLs[lt glbP\df s]6fs6Lx¿ 3/ b]lv 6f9f cfkmGt sxfF uP/
j:g] / cfkmGtsf] ;xof]udf leqfOg] rng 5 . k]|d ljjfx ug{] k|fo sd pd]/sf
x'G5g . !^÷!& jif{sf s]6fs]6Ln] k|]d ljjfx u/]sf] kfOG5 . jt{dfg ;dodf
cGt/hflto ljjfx ;d]t k|rngdf cfPsf] 5 . cWoog If]qdf Ps hgf tNnf] hftsf]
sfdL s]6f;+u du/ s]6Lsf] ljjfx ePsf] / b'j} kIfjf6 ;xh :jLsf/ ul/Psf] kfOof] .
ljjfx ;DjGwdf pQ/bftfx¿n] @) jif{ eGbf dflysf] pd]/ pko"Qm jtfP klg
Jojxf/df To;nfO ckgfOPsf] e]l6Pg bfOhf] k|yf ;DjGwdf ldl>t k|lts[of 5 .
du/ ;dfhdf ljjfx k|yfdf dfOtL clgjfo{ j'emfpg'kg{] k|rng 5 . dfuL
ljjfxdf ljjfx kZrft #–% lbgdf kms{bf dfOtL a'emfOG5 eg] k|]d ljjfx÷efuL
ljjfxdf k|fo h;f] s]6f s]6Ln] jRrf hGdfP kl5 j'emfPsf] kfOof] . dfOlt j'emfpbf
ljx]df h:t} hGtL lnP/ b'Nffxf b'nlxsf] ¿kdf tyf l5d]sdf j;f]jf; ug{] JolQmx¿
;d]t hGtLsf] ¿kdf hfGf] u/]sf] kfO{G5 . o;/L of] ;d'bfodf dflu ljjfx / k|]d
ljjfx b'j} k|rngdf /x]sf] 5 .

52
^=%=% d[To"
d[To" dfgj hLjgsf] clgjfo{ k|s[of xf] . of] ;+:sf/nfO ljleGg hflt cg';f/
leGg leGg tl/sfn] ;DkGg ul/G5 . oxfFsf] du/;d'bfodf JolQmsf] k|f0f hfg]j]nfdf
5f]/fx¿ / glhssf gft]bf/x¿jf6 rf}nflg kfgL v'jfpg] ulgG5 . d[To" ePkl5
d[tssf d'vdf blx / ;'gsf] 6'qmf /flvlbg] ub{5g . d[To" ePsf] JolQmnfO{ -nf;_
jf;sf] sf7df sk8f j]/L jgfOPsf] v6dfyL /flvG5 / nf;eGbf cufl8 Pshgfn]
em08f 5f]k]/ jf6f] b]vfpg] ub{5 / nf;nfO uf8\g] :yfg lt/ nluG5 . d'bf{nfO klxn]
5f]/fn] jf]Sb5g o;nfO sfw lbg] elgG5 . olb bfh' efO gePdf gft]bf/x¿n] of]
sfd ug{] ub{5g\ . dnfdL hfg] qmddf cGo dnfdLx¿n] ldn]/ kfn} kfnf] jf]Sg] ub{5g
. o; ;d'bfodf >Ldfg eGbf >LdtL cufl8 d/]df cjL/ dfnf nufO b'nxL h:t} u/L
l;3f/]/ 3f6df n}hfg] rng 5 .
nf; nUbf cufl8 em08f To; kl5 ;]tf] sk8f jf]s]sf dflg; nx/} nfUb5g\ .
To; eGbf k5fl8 bdfOn] jfhf jhfpb5g . To; kl5 gftf s'6'Djx¿ s'6f] sf]bfnf]
lnP/ lx8\5g . Pshgf j[4n] hf}, ltn, af6f] el/ ˆofSb} lx8\5g . nf; 3f6df
nu]kl5 d/]sf] dfG5]nfO rfdn /flv pQfgf] kf/]/ ufl8G5 . nf; uf8] kl5 5f]/fn]
skfn kmfNb5g\ . k|fo ltg lbgdf h'9f] rf]Vofpg] ul/G5 . h'7f] rf]Vofpbf cfˆgf
r]lnj]l6 gftfkftf, bfh'efO hDdf x'G5g . bfh'efOn] dfgf] -rfdn_ p7fpg' k5{ .
efGhfn] rGbg lk;L k'hf ug{] ;fdfu|Lsf ;fy} Pp6f s'v'/f÷e]8f lnP/ wf/f]÷kFw]/f
hfg] ub{5g / lk08 v'jfpg] ub{5g . d[tsnfO nu]sf] jf6f]sf] ljrdf k'hf ul/G5
efGhfn] ufO{sf] ux't lbP/ bfh'efO{x¿nfO{ rf]Voflbg] sfo{ ub{5g . dfOtL tkm{sf
dfG5]n] ls|ofk'qLnfO 3'D6f] kmfln lbG5g / k'gM Ps k6s 6fpsf]df kl§ nufO 6f]kL
nufO lbG5g . rf]vLg] lbgdf cfˆgf bfh' efO r]lnj]l6 Oi6ldq hDdf eO vfglkg
ub{5g . d[To' ;+:sf/sf ;a} sfdx?df k|fo efGhfsf] g} dxTjk"0f{ e"ldsf /x]sf]
x'G5 .

53
kl/R5]b–&
cfly{s cj:yf

cy{ Joj:yf h'g;'s} ;dfhsf] ljsf;sf] d]¿b08 xf] . cy{ Joj:yfdf d'Votof tLg
tTjx¿ pTkfbg, pkef]u, ljt/0f /x]sf] x'G5 . g]kfn s[lif k|wfg ljsf;Gd'v b]z
ePsfn] o;sf] cy{Joj:yf k'0f{tM s[lifdf cfwfl/t 5 . ufpF g} ufpn] ldn]/ jg]sf] o;
b]zsf] jx';+Vos hgtf s[lifdf cfwf/Lt ePsfn] g]kfnsf] cy{Joj:yfnfO s[lif{ lge{/
u|fld0f cy{Joj:yf eGg ;lsG5 . dfgj ;dfhsf] x/]s lqmofsnfknfO k|ToIf k|efj
kfg{] cfyL{s kIfn] ;d'bfosf] ;fdflhs ;f+:s[lts l/lt/Ljfh rfnrng /
hLjgz}lndf dxÎjk"0f{ e'ldsf v]n]sf] x'G5 . s'g} ;dfhsf] s[l{if{ pTkfbg pBf]u wGbf
Jofkf/ Joj;fon] To; 7fpsf] ljsf;nfO lgwf{/0f u/]]sf] x'G5 .
o; kl/R5]bdf cWoog If]qdf j;f]jf; ug]{ du/;d'bfox¿sf] cy{ Joj:yf leq
d'Votof s[lif{, kz'kfng, gf]s/Ljf6 x'g] u/]sf] cfoJoosf] cWoog ul/Psf] 5 . oxfFsf
jx';+Vos hgtf s[lif / kz'kfng If]qdf lge{/ /x]sf 5g .

&=! e':jfldTj
e'–eg]sf] hldg / :jfdLTj eg]sf] clwsf/ xf] . hldg dflg;sf] crn ;Dklt
xf] . To;sf/0f e'–:JffdLTjdf 3/ hUuf v]ltkflt, kfvf], v]tjf/L kb{5g . o; cWoog
If]qsf du/x¿n] e'–:jfdLTjsf] pTkfbgnfO ;fdflhs k|lti7f / cfDbfgLsf] ;|f]tsf]
¿kdf ;d]t lnPsf] kfOG5 . cWoog If]qdf j;f]jf; ug]{ JolQmx¿sf] e'–:jfldTjsf]
cj:yfnfO{ lgDg tflnsfdf b]vfO{Psf] 5 .

54
tflnsf g+ !&
e'–:jfdLTjsf] ljj/0f
qm=;+= /f]kgL w/w'/L ;+Vof k|ltzt
! )–% ) )
@ %–!) !@ !(
# !)–!% !% @$
$ !% eGbf dly #^ %&
hDdf ^# !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@

dfyLsf] tflnsfjf6 o; cWoog If]qdf j;f]jf; ug{ du/x¿sf] e'–:jfdLTjsf]


l:ylt x]bf{ )–% /f]kgL hUuf ePsf ) k|ltzt %–!) /f]kgL x'g] !@ 3/ !( k|ltzt
!)–!% /f]kgL x'g] !% 3/ @$ k|ltzt / !% /f]kgL eGbf dfly x'g] #^ 3/ %&Ü
b]lvG5 . !% /f]kgL eGbf j9L hUuf x'g] ;j}sf] cfkm\gf] hUuf ePklg pTkfbg of]Uo
e'ld sd ePsf] j9L v/jf/L ePsfn] cfˆg} pTkfbgjf6 ePsf] cGgn] vfg sd}nfO{
k'Ub5 .
o; cWoog If]qsf] hldgnfO ltg efudf ljefhg u/]sf] kfOG5 .
 jf/L
 kfvf]
 v/jf/L -hËn_
 jf/L
 jf/L M o; If]qdf ePsf] jf/L k|fo le/fnf] /xsf] 5 . o; hldgdf d'Vo
jfnLx¿ ds]}, ux', hf+}, sf]bf], cfbL jfnLx¿ nufOG5 . jv{] v]lt s]lx dfqfdf /fd|f]
ePklg lxpb] v]lt cfsf;jf6 kflg cfPdf s]lx /fd|f] v]lt x'g] / kfgL gk/]df
nufPsf] ljp klg gkms{g] u/]sf] /x]sf] 5 . l;+rfO{ ;'ljwfsf] /fd|f] Joj:yf gx'gfn]
s[lif sfo{nfO{ /fd|f] / Joj:yLt agfpg ;l;Psf] 5}g .

55
 kfvf] M kfvf] hldg v]lt of]Uo hldg xf]Og . oxf s]jn ufO j:t'nfO lxpFb
dlxgfdf v'jfpg] v/ x'G5 . kfvf] hUuf gePdf 3/df ufO{, e};L cfbL kfNg ufx|f]
kb{5 . o; If]qdf le/fnf] b]lv cTolws le/fnf] hldg kb{5 .
 h+un
¿v lj¿jf ePsf] If]q h+un xf] . o:tf h+un ;fd'lxs / JolQmut ¿kdf /x]sf 5g .
k'/fgf] h+un o; If]qdf /x]sf] 5 . o; h+unjf6 OGwgsf nflu bfp/f, ufOj:t'sf]
nflu :ofpnf, 3fF;, Nofpg] ul/G5 . h+unsf] cefjdf ufO j:t' kfNg ufxf]| xG5 .
h+un ufO{, afv|f r/fpg k|of]u ul/G5 . o; If]qdf ;fd'lxs ufpn]x¿sf] lg0f{odf
;+/If0f u/]sf] kfOG5 . lr;f] df};d ePsfn] ;fgf–;fgf ¿vx¿ / j'6\ofg /x]sf 5 .
hUuf If]qkmndf w]/} eP klg If]qkmnsf] cg'kftdf pTkfbg Ps bd} sd x'g]
u/]sf] 5 . pTkfbg ePsf] cGg w]/} hfF8 / /S;L agfpg k|of]u x'g] x'bfF vfgsf] nflu
jfhf/af6 vl/b ug'{ kg]{ cj:yf 5 .
&=@ k|d'v jfnL / v]tL ug{] tl/sf
o; If]qdf k|d'v pTkfbg ul/g] jflnx¿df ds}, ux'F, hf+}, sf]bf] cfbL x'g eg]
gub]jflndf l6d'/ e6df; v]lt x'G5 . o; If]qdf lxpb] / jif{] u/]/ b'O{ v]tL ul/G5 .
lxpb] v]lt sd pTkfbg x'g] ub{5 . oxfFsf] k|d'v v]lt ds} b]lvG5 . jif{ofd /
lxpFbsf] s]lx ;dodf cf–cfˆgf] v]ltkflt nfufpg] / p7fpg] sfo{df nfUb5g .
v]ltug{ l;rfOsf] cefjdf dg;'lg jif{f kv{g' k5{ . o; If]qdf ld>Lt v]lt ul/G5 .
ds} jfnLdf l;dL, kml;{, sfFs|f], e6df;, sf]bf], cfbL nufpg] ul/G5 . s]lx kl/jf/sf]
d'Vo v]lt wfg jtfP klg cWoog If]qdf pTkfbg geO 3/b]lv 6f9f j]l;df lsg]sf]
hUufdf pTkfbg x'g] u/]sf] x'G5 . gub]jfnLsf ¿kdf pTkfbg x'g] l6d'/, e6df;nfO
dxÎj gj'emL jhf/sf] sd;n rfdn ;+u ;/Ldf ;f6g] ub{5g . wfg pTkfbg s]xL
3/df x'g] ePsfn] eftnfO jl9 dxÎj lbOG5 . cWoog If]qsf kl/jf/x¿n] nufpg]
k|d'vjfnLx¿ lgDg tflnsfdf b]vfO{Psf] 5 .

56
tflnsf g++= !*
qm=;+= k|d'v jfln 3/w'/L ;+Vof k|ltzt
! wfg !) !^
@ ds} %# *$
>f]tM :ynut cWoog @)&@
dflYf pNn]lvt tflnsf cg';f/ gd'gf 5gf}6sf ¿kdf /x]sf ^# 3/kl/jf/n] nufpg]
k|d'v jfnLx¿df ;j} eGbf jl9 ds} jfnL *$Ü n] / wfg !^Ü n] nfupg] u/]sf
5g\ . eL/fnf] hldg dfg; cfkm} sf]bfnf]n] vGg] ub+{5g -uf]¿ gnfUg] sf/0f_
o; If]qdf v]ltug{] tl/sf cfˆg} lsl;dsf] 5 . k/Dk/fut v]lt jfnL /
k|ljlwdf sg} km/s cfPsf] 5}g . hf]Tg nflu xnf]sf] k|of]u ul/G5 . kmfnf], gf/f, h'jf,
uf]¿, hf]tf/f / xnL . o:tf] k|ljlwjf6 v]lt ubf{ pTkfbgdf x'g] kmfObf j]kmfObf jf/]df
yfxf 5}g . /f;folgs dnsf] k|of]u k|fo ul/b}g . uf]j/ dn k|of]u u/]klg hldgnfO
k|ofKt k'Ub}g . cWoog If]q dfemsf]\6df l;rfOsf] ;'ljwf 5}g . oxfF v]ltkftLdf nfUg]
ls/f km6\ofªu|f dfg{ ljifflbsf] k|of]u eGbf v/fgL, ufO{sf]] lk;fj k|of]u ul/G5 . oxfF
ljpljhg k/Dk/fut /mksf] k|of]u u/]sf] kfO{G5 . ljpdf pdf/ Ifdtfsf] sld,
pTkfbg Ifdtfdf sld cflb sf/0fn] pTkfbgdf sld x'g] / /f]u nfUg] u/]sf] kfO{G5 .
gofF ljpjf6 pTkfbgdf a[l4 x'g,] /f]u sd nfUg] eGg] hfgsf/L ePtf klg pgLx¿
k'/fg} ljp k|of]u u/]sf] jtfp5g .
o; cWoog If]qdf ;/sf/L If]qjf6 klg vf;} Wofg lbPsf] kfOGg . s[lif
k|fljlwssf] ;xof]u, cfw'lgs v]lt k|0ffnLjf/] k'0f{¿kdf 1fg, l;k pgLx¿df g/x]sf]n]
s[lif{sf] jf/]df k'/fg} tl/sf k|of]u ul//x]sf] :yfgLo s[ifsx¿ jtfp5g . cWoog
If]qdf j;f]jf; ug]{ kl/jf/sf] vfBfGgsf] kx'FrnfO{ tflnsfdf lgDg jdf]lhd b]vfO{Psf]
5.

57
tflnsf g+= !(
qm=;+= vfg k'Ug] cjlw 3/ ;+Vof k|ltzt
! # dlxgf ;Dd % *
@ #–^ dlxgf ;Dd @* $$
# ^–( dlxgf @! ##
$ (–!@ dlxgf !) !^
>f]tM :ynut cWoog @)&@
dflysf] tfnLsfnfO x]bf{ cfˆg} hUufdf pTkfbg ul/Psf] cGgn] jif{ e/L vfgk'Ug] !)
3/kl/jf/nfO{ b]lvG5 eg] jfFsL %# 3/nfO{ jif{ el/ vfg gk'Ug] b]lvG5 . h:sf] sf/0f
pgLx¿ jhf/df lge{/ /xg' kg]{ cj:yf 5 . o;If]qdf j;f]jf; ug]{ clwsf+;
3/kl/jf/sf] ljlEfGg >f]tjf6 ;+slnt /sdsf] w]/} dfqf cGg vl/bsf nflu vr{ x'g]
ub{5 . h:n] ubf{ b}lgshLjg ofkgsf nflu jl9 >f]t vr{g' kg]{ ePsf]n] cGo
cjz/x¿df pgLx¿ k5f8L k/]sf] b]lvG5 .
&=# k]zf
cWoog If]qsf du/x¿sf] ljleGg k]zfx¿ ckgfPsf] kfOG5 . o; If]qdf
j;f]jf; ug{] du/x¿sf] d'Vo k]zf s[ifL g} /x]sf] 5 ;fy;fy} hflu/, Hofnf, dh'b'/L
;d]t ckgfPsf 5g . jx';+Vos du/x¿sf] cy{ Joj:yf s[ifLdf lge{/ 5 . lzIff tyf
;Lkk'ns tfnLdsf] cefjn] ubf{ o; If]qsf du/x¿ k/Dk/fut v]lt k|0ffnL
ckgfpg jfWo 5g . cWoog If]qdf gd'gfsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf ^# 3/kl/jf/sf
pTkfbglzn pd]/ ;d'xdf kg]{ JolQmx¿ lgDg k]zfdf lge{/ /x]sf]5g . h;nfO lgDg
tfnLsfn] ;d]t k'i6L ub{5 .

58
tflnsf g++= @)
qm=;+= k]zf ;+Vof k|ltzt
! s[lif !@% &)
@ Jofkf/ ^ #
# ;/sf/L hfuL/ @# !#
$ j}b]lzs /f]huf/L ^ #
% Hofnf÷dhb'/L !( !!
hDdf !&( !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@
&,$ kz'kfng
dfgj ;Eotfsf] Oltxf;n] b]vfP cg';f/ dfgj ;Eotfsf] z'¿jft ;u}+ kz'kfng
sfo{ z'¿ ePsf] lyof] . kz'kfng g} dfgjx¿sf] w]/} cfjZostf k'/f ul/ cfyL{s
;'wf/sf] Pp6f c+u jg]sf] lyof] . lzsf/L o'udf klg dflg;n] kz'jf6 cfˆgf] vfgf
k'/f u/]sf lyP . s[ifL If]qdf x]bf{ kz'kfng ljgfsf] s[ifL If]q cw'/f] dflgG5 .
kz'kfngjf6 g} dn, b'w, l3p, df;' cfbL k|fKt ug{ ;lsG5 . s[ifL / kz'kfng Ps
csf{sf] k'/s dflgG5g\ . kz'kfng ljgf s[ifL / s[ifL ljgf kz'kfng c;+ej 5 .
k|fs[lts rqmdf ;d]t kz' ljgf lj¿jf, dfgj cflbsf] jf:tljs cl:tTjnfO{ ;d]t
c;/ ug{ ;Sb5 . o; cWoog If]q lnjfª\df klg kz'kfng cfkm\gf] Ifdtf cg';f/
/x]sf] 5 . oxfFsf du/x¿n] kfNg] u/]sf kzkfngsf] ljj/0f tnsf] tflnsfdf lbOPsf]
5.
tflnsf g+=@!
qm=;+= kz'kfng ;+Vof k|ltzt
! e};L+÷/fuf !$* !@
@ ufO, uf]¿ !^$ !^
# vl;,jfv|f, e]8f @(@ @*
$ s'v'/f $$! $@
hDdf !)$% !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@
59
dfyLsf] tfnLsf cg';f/ o; If]qdf j;f]jf; ug]{ kl/jf/x¿n] ;j} eGbf jl9 s'v'/f
$@ k|ltzt / ;j} eGbf sd e};L !$ k|ltzt /x]sf] 5 . o; If]qdf du/x¿n]
kz'kfng lgodj4 ¿kdf rnfPsf] kfOG5 . k|To]s 3/ 3/df ufO, e};L+, jfv|f, s'v'/f
kflnG5 . o;/L kflnPsf rf}kfofx¿ cfˆg} :jfldTjdf /x]sf] jf/L kfvf]df uf]7 agfO
kflnG5 . df}ifd cg';f/ uf]7 jblng] ul/G5 . ;fd'lxs jg h+unjf6 NofPsf] 3f; /
jf/Ldf ePsf] 3f;jf6 kz' kflnG5 . w]/} ;+Vofdf ufO, e}l; jfv|f s'v'/f kfn] klg
Joj;flostf b]lvb}g . jhf/sf] cefj / Joj;foLs dfgl;stf gePsf sf/0f
kz'kfngjf6 pTkfbg sd 5 . s'v'/f ljleGg d]nf kj{df k'hf ug"{ kg{] / kfpgf
cfpbf v'jfpg' kg{] xbf ljqmL gug{] :yflgojf;Lx¿n] jfpb5g\ .
otL w]/} e}+;Ljf6 b'w t w]/} cfp5 xf]nf < eGbf s] cfpg' æagjf6 cfP jfWg],
y'gjf6 cfP tfGg] eGg]Æ ul/G5 . e};+Ljf6 s]lx l3p pTkfbg eP klg t/sf/L ksfpg
ul/G5 . ljqmL ul/b}g eg] uf]¿ hf]Tgsf nflu k|of]u ul/G5 . ufO k|foM b'w b'lxg]
ul/b}g jfR5fnfO v'jfOG5 . kz'kfng / To;jf6 pTkfbg x'g] j:t'sf] ljqmL ljt/0f
sd u/]klg s]lx kl/jf/n] ljqmL ug{] u/]sf] ;fdfGo 3/vr{ cfpg] jtfP . o;/L xbf{
k|ToIf gub sf/f]jf/ sd ePklg ck|TIf¿kdf 3/ vr{ kz'kfng Joj;fojf6 w]/}
;dfwfg u/]sf] kfOG5 . o; cWoog If]qdf j;f]jf; ug]{ du/ ;d'bfodf kz'kfng
Joj;foaf6 jflif{s cfDbfgL] lgDg /x]sf] tflnsfdf b]vfO{Psf] 5 .
tflnsf g+ @@
qm=;+= cfDbfgL 3/ ;+Vof k|ltzt
! !%))–%))) !& @&
@ %)))–!%))) $! ^%
# !%)))–#)))) % *
$ #)))) xhf/ eGbf dfly ) )
hDdf ^# !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@

60
dfyLs]f tfnLsfn] s] b]vfpb5 eg] kz'kfng Joj;fojf6 jfifL{s %)))–!%))).–
;Dd cfDbfgL ug{] ^% k|ltzt /x]sf] 5 . ;xfos k]zfsf] ¿kdf /x]sf]] kz'kfng
Joj;fojf6 plgx¿sf] 3/ leq x'g] vr{nfO s]lxxb ;Dd 6fg{] u/]sf] kfOG5 .
&=% jflif{s cfo Joo
cWoog If]qsf du/x¿sf] cfly{s cj:yf sdhf]/ /x]sf] kfO{G5 . oxfFsf
du/x¿sf] d'Vo k]zf s[ifL eP klg w]/}nfO jif{ el/ vfg k'Ub}g . t;y{ cGg ljlqm
u/]/ cfly{s cfh{g ug{] cj:yf 5}g . /f]huf/ / Joj;fodf oxfFsf du/x¿ k5fl8
k/]sf 5g\ . oxfFsf clwsf+z du/x¿ b}lgs Hofnfbf/Lsf ;fy} glhssf Aofkf/Ls
s]Gb| / ef/tdf uP/ ;:tf] d"Nodf cfkm\gf] >d a]lr u/]/ vr{ h'6fpg' kg{] jfWotf 5
. ;fdfGo¿kdf x'g] cfDbfgL klg vfg / 3/ ;+rfngdf vr{ x'g] ub{5 .
s_ jfifL{s cfo
cWoog If]qsf pQ/bftf du/ kl/jf/n] s[ifL, Jofkf/, gf]s/L, Hofnfdhb'/L,
kz'kfng cflbjf6 cfDbflg ub{5g . h;nfO{ tnsf] tflnsfdf b]vfOPsf] 5 .

tflnsf g+ @#
kl/jf/sf] jflif{s cg'dflgt cfo
qm=;+= cfDbflg -xhf/df_ kl/jf/ ;+Vof k|ltzt
! !@ xhf/ eGbf sd ! @
@ !@–#) xhf/ $! ^%
# #)–%) xhf/ & !!
$ %) xhf/ eGbf dfly !$ @@
^# !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@
dfyLsf] tflnsf cg'[;f/ aflif{s ¿kdf ¿ %–!@ xhf/ ;Dd cfDbfgL ug{] kl/jf/sf]
;+Vof @Ü, !@–#) xhf/ ;Dd cfDbfgL ug{] kl/jf/ ;+Vof ^%Ü, ¿= #)–%) xhf/ ;Dd
cfDbfgL ug{] kl/jf/sf] ;+Vof !!Ü / %) xhf/ eGbf jl9 cfDbfgL ug{] kl/jf/sf]

61
;+Vof @@Ü /x]sf] ePsf] kfOof] . %) xhf/ eGbf jl9 cfDbflg ug{] kl/jf/x¿ gf]s/L,
k]G;g / Aofkf/ ug{] /x]sf 5g\ .
v_ cg'dflgt jfliL{s Joosf] ljj/0f
oxfsf du/ kl/jf/n] jif{el/df ug{] vr{ d'Votof vfBfGg vl/b ug{, lzIff,
:jf:Yo, sk8f, w'd|kfg, dWokfg / rf8kj{df vr{ ug{] u/]sf] kfOG5 . k|fo du/x¿
rf8kj{ dgfpbf cToflws vr{ ub{5g . vr{ ubf{ cfˆgf] cfDbflg x]Gf{] rng du/
hfltdf sd kfOG5 . ljjfx rf8kj{ cflbdf ;fx' ;Fu C0f lnP/ eP klg cfˆgf]
Ifdtf eGbf jl9 vr{ u/L Jofh ltg{] ub{5g . d]nfkj{df ;d]t o; hfltdf w]/} vr{
ug{] rng kfOG5 . o; hfltdf cfDbflg eGbf vr{ cln jl9 ug{] rng /x]sf]n] ;fx'sf]
C0f ltg{sf] nflu Cl0fn] s8f kl/>d ug{] u/]sf] kfOG5 .

tflnsf g+= @$
kl/jf/sf] jflif{s cg'dflgt Aoo
qm=;+= vr{ ;+Vof kl/jf/ ;+Vof k|ltzt
! !@ xhf/ eGbf sd # %
@ !@–#) xhf/ #& %(
# #)–%) xhf/ % *
$ %) xhf/ eGbf jl9 !* @*
hDdf ^# !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@
dflysf] tflnsf cg'';f/ jif{df ;j} eGbf sd !@ xhf/ eGbf sd vr{ ug{] kljf/
;+Vof %Ü /x]sf] 5 eg] ;j} eGbf al9 %) xhf/ eGbf jl9 vr{ ug{] kl/jf/ ;+Vof
@*Ü /x]sf] 5 eg] cfDbfgL tkm{ x]bf{ ¿= %) xhf/ eGbf jl9 cfDbfgL ug{] kl/jf/sf]
;+Vof @@ Ü dfq b]lvG5 .
To:t} u/L oxfsf du/x¿sf] lzif{sutv vr{ ljj/0f lgDg tflnsfdf k|:t't ul/Psf]
5 . ljleGg lzif{sdf x'g] vr{sf] ljj/0f o; k|sf/ /x]sf] 5 .

62
tflnsf g+= @%
qm=;+= vr{ lzif{s k|ltzt
! lzIff !@
@ :jf:Yo ^
# 3/ Aojxf/ ^%
$ rf8 kj{ ^
% wfld{s÷;fdflhs sfo{ @
^ cGo (
hDdf !))Ü
>f]tM :ynut cWoog @)&@
dflysf] tflnsf cg'';f/ jif{df ;j} eGbf sd vr{ wfld{s÷;fdflhs sfo{df @
k|ltzt x'g] b]lvG5 eg] ;j} eGbf jl9 vr{ 3/ Aojxf/df ^% k|ltzt x'g] b]lvG5 .

63
kl/R5]b–*
;f/f+z, lgisif{ / ;'emfj
*=! ;f/fz+
g]kfnsf ljleGg hftL hghfltx¿ dWo] d'Vo tof kxfl8 If]qdf k/fk'j{sfn b]lv
j;f]jf; ub{] cfPsf du/x¿ d+uf]nLog d'nsf hghftL x'g . clwsf+z du/x¿sf]
a;f]af; n'DjLlg, /fKtL, wf}nflu/L, u08sL nufotsf c~rnsf ljleGg lhNnfx¿df
/x]sf] kfOG5 . ef]6, jd]{nL kl/jf/ cGt/utsf] efiff jf]Ng] du/, c7f/ du/ftL efiff
/ afx| du/ftL efiffdf ljefhg ul/Psf 5g\ .
s'n hg;+Vofsf] s/La #! k|ltzt du/x¿ j;f]jf; ug{] /f]Nkf lhNnf cGt{ut kg{]
lnjfª\ uf=lj=;= sf] j8f g+= ! b]lv ( ;DDf j;f]jf; ug{] ^# 3/ kl/jf/df du/x¿sf]
;fdflhs ;f:+s[lts / cfly{s cj:yfsf] jf/]df cWoog ul/Psf] 5 . o; cWoogdf
du/x¿sf] jf/]df cWoog / cg';Gwfgaf6 k|fKt ljifo j:t'nfO ;d]l6Psf] 5 .
o; cWoog If]qsf] d'Vo p2]Zosf ¿kdf du/x¿sf] jt{dfg ;fdflhs
;f:s[lts tyf cfly{s cj:yfnfO k|sfz kfg{' /x]sf] 5 . cWoogsf] p2]Zon] x]bf{
du/x¿sf] ;fdflhs ;+f:s[lts tyf cfly{s cj:yf cGt{ut du/x¿sf] kf/Ljf/Ls
;+/rgf, :jf:Yo tyf z}lIfs cj:yfjf/] j0f{g ug'{, du/x¿sf /xg;xg e]ife'iff /
rf8kj{sf ;DjGwdf k|sfz kfg'{ tyf logLx¿sf] cfly{s cj:yfsf] jf/]df k|sfz kfg'{
/x]sf] 5 . cWoogsf] dxÎjsf] ;DjGwdf o; cWoog If]qsf du/x¿sf jf/]df slx
st}jf6 cWoog gul/Psf] n] o; cWoog If]q 5gf}6 ul/Psf] xf] . g]kfnsf] ef}uf]nLs
jgfj6 cg';f/ ljleGGg hfltx¿sf] cf–cfˆg} efiff, ;+:s[lt / wd{ /x]sf 5g\ . oL
ljljwtf o"Qm hflt ;d'bfox¿sf] Pstf g} g]kfnsf] /fli6«o Pstf sfod ePsf] 5 .
g]kfnsf] Oltxf;df cfˆgf] 5'§} klxrfg /fVg ;kmn du/x¿sf] Jofjfxf/Ls ;}bflGts
dxÎj 5 . cem}klg du/x¿ n] cfˆgf] ;:+s[ltnfO lg/Gt/tf lbO cfPsf 5g . h'g
/fi6«s} Pp6f uxgf xf] .

64
zGbe{ ;flxTosf] ;ldIff ug{] qmddf Oltxf;sf/ lj4fg ju{ ;dfh
zf:qL÷dfgjzf:qLx¿n] xfn ;Dd du/ hfltsf] ;DjGwdf ul/Psf] cg';Gwfg lg:sif{
/ egfOx¿ tyf du/ hfltsf] ;DjGwdf k|sflztljleGg n]v /rgfx¿nfO{ ;dfj]z
ul/Psf] 5 . o; cWoogdf /f]Nkf lhNnfsf] lnjfª\ uf=lj=;= sf ;j} j8f x¿nfO
cWoog If]qsf] ¿kdf 5gf}6 ul/Psf] 5 . cWoognfO k'0f{ ¿k lbgsf nfuL ljleGg
tl/sfjf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 . cWoog If]qdf j0f{{gfTds cg';Gwfg ljlw
k|of]u ul/Psf] 5 . eg] k|yflds tyf l4lto >f]tjf6 tYofÍ ;+sng ul/Psf] 5 .
gd'gf 5gf}6sf cwf/df s'n 3/ ;+Vof #!( jf6 ^# 3/nfO cWoogsf]] ¿kdf lnOPsf]
5 . ^# 3/sf 3/d'lnx¿nfO 3/ ulGt ;j{]If]0fsf cfwf/df tof/ kfl/Psf] lgld{t
k|Zgfjln ;'lr k|of]u ul/ tYofÍ ;s+ng ul/Psf] 5 . ;+slnt tYofÍnfO{
tflnlss/0f ul/ k|:t'lts/0f / ljZn]if0f ;d]t ul/Psf] 5 . o; cWoog If]q Ko'7fg
lhNnfsf] ;b/d'sfd b]lv % sf]if pQ/ tkm{ /x] klg of] If]q ljs6 / b'u{d 5 . lZfIff,
:jf:Yo, ljB't oftfoft h:tf ;]jfx¿ k|ofKt x'g ;s]sf 5}gg .
du/x¿sf] kl/jf/sf] ls;LdnfO{ x]bf{ PsfTds kl/jf/ &%Ü /x]sf] kfOof] .
du/ kl/jf/df 3/d'lnsf] e'ldsf lg0ff{os x'g] ub{5 . logLx¿ lxGb', jf}4 wd{nfO
cufn]sf] kfOG5 . k'¿ifx¿ eGbf dlxnfx¿n] jl9 sfd u/]tf klg ;fdflhs ¿kdf
cfˆgf] OHht / xs ;'/IfLt x'g ;s]sf] 5}g . t/ cGo hfltsf] t'ngfdf du/
dlxnfx¿nfO eg] al9 :jtGqtf 5 . j9\bf] cfw'lgsLs/0f sf] k|efj k/]klg oxfsf
du/x¿sf] cfˆgf] df}lns e]if e'iff snf ;+:s[ltnfO hf]ufO/fVg' k5{ eGg] dfGotf
/fVb5g\ . z}lIfs :yLtLnfO x]bf{ o; ;d'bfodf Tolt pNn]vgLo k|ult ePsf] b]lvb}g
. tNnf] sIffdf :s'n hfg]sf] ;+Vof w]/} eP klg dfyLNnf] tx ;Dd gk'Ub} k9fO 5f]8\g]
k|j[lt /x]sf] 5 . o;sf] sf/0f ;fg} pd]/df ljjfx ug{], u/LjL, j]/f]huf/ d'Vo
sf/0fx¿ /x]sf 5g . oxfsf du/x¿ :jf:Yo ;+:yfx¿df eGbf wfld emflqm /
emf/km'sdf jl9 ljZjf; ub{5g .
cWoog If]qdf du/x¿sf] ;+f:s[lts cj:yfsf] cWoog ug{] qmddf du/x¿sf]
e]if e'iff / vfgkfg, 3/sf] jgfj6, rf8kj{ / ;+:sf/x¿sf] jf/]df¿kdf j0f{g ul/Psf]
5 . hflto b[li6sf]0fn]] du/ hfltnfO ljleGg y/df ljefhg ul/Psf] 5 . du/x¿
lxGb' wd{sf rf8kj{ dgfp5g eg] cfˆgf df}lns rf8kj{x¿nfO klg jl9 dxÎj
65
lbG5g . loltx¿sf] 3/sf] jgfj6 cfˆg} df}lns k/Dk/fdf cfwf/Lt 5g . e]ife'iffdf
s]lx df}nLstf 5 eg] gof lkl9df kfZrfTo ;+:s[ltsf] k|efj k/]sf] 5 . vfgkfgdf
df/]sf] ;fu cf6f] vfg] ub{5g . du/x¿sf cfˆgf df}lns lhjg k|s[of /x]sf 5g .
hGd ;+:sf/df cfdf ue{jtL ePkl5 jRrfsf] gfdfs/0f ;Dd ljZn]if0ffTds 9Ën]
k|:t't ul/Psf] 5 . sd{ ;+:sf/ cGt/u{t ljjfx / d[To" h:tf ;+:sf/x¿sf] pNn]v
ul/Psf] 5 . du/x¿sf] cfly{s :yLltnfO x]bf{ s[ifL Jofkf/ Joj;fo Honf dhb'/L
kz'kfng h:tf cfo>f]tsf] ;ld>0f ¿kdf lge{/ /x]sf] 5 . v]ltklgjf6 k|fonfO !@
dlxgf vfg gk'Ug] ePsfn] Hofnfdhb'/L ug{ jfWo 5g\ . b}lgs 3/fo;L cfjZostf
sf kl/k'lt{ ug{ ef/tdf hfg] k|rng 5 . aflif{s cfo / Joosf] ljj/0fnfO x]bf{
vfBfGg nufot cGo a:t' lsGg' kg{] ePsfn] jf:tljs jrt x'g] cj:yf b]lvGg .
*=@ lgisif{
o; cWoogdf ^# 3/sf 3/d'nLnfO{ pQ/bftfsf] ¿kdf lnOPsf] 5 . o;
If]qdf du/x¿sf] PsfTds kl/jf/ jl9 /x]sf 5g . dlxnfx¿ PsfTds kl/jf/sf]
>[hgf ug{ dgk/fp5g . o; cWoog If]qsf du/x¿df ;fIf/tf b/ sd /x]sf] 5 .
h;sf] sf/0f plgx¿sf] r]tgfsf] :t/ lgDg /x]sf] 5 . oxfsf du/x¿df ;fwf/0f
lzIff dfq k|fKt u/]sf] 5g . pgLx¿df s'g} k|fljlws lzIff / ;Lk 5}g . kl/jf/
lgof]hgsf] ;fwgsf] k|of]u k'¿ifn] eGbf dlxnfn] al9 u/] klg lg/Gt/¿kdf k|of]u
ug{s
] f] ;+Vof sd 5 . logLx¿sf] 3/ jl/kl/sf] jftfj/0f, k|of]u ug{] sk8f / 3/sf]
;/;kmfOdf k|ofKt dfqfdf u/]sf] kfO{b}g eg] zf}rfnosf] k|of]u ug{] kl/jf/ ;+Vof
Go"g 5 .
oxfFsf du/x¿n] dvdnsf] sk8fjf6 jg]sf] 3Nofs nufpg] ub{5g . o'jf
k':tfsf dflg;x¿n] cfw'lgstf ;+u ;dfof]hg x'b} uPsf 5g . kl/jf/ lkt[;QfTds
/x]sf] o; hftLdf c¿ hfltsf] t'ngfdf dlxnfx¿nfO{ jl9 :jtGqtf lbOPsf] 5 .
;d'bfodf x'g] ljleGg lsl;dsf ;xeflutfdf dlxnf, k'¿if b'j}sf] ;xefuLtf /x]sf]
kfOG5 . cfˆgf] df}lns rf8kj{ jfx]s g]kfn clw/fHoe/ c¿ hfltx¿n] dfGg] rf8kj{
klg Tolt g} >4fsf ;fy dgfpg] ub{5g . du/x¿sf] hg;+Vof j/fj/ cGo hfltsf
hg;+Vof eP klg Ps cfk;df efOrf/fsf ;fy ;d'bfodf ldn]/ j;]sf 5g .

66
oxfFsf du/x¿sf] d'Vo k]zf s[ifL xf] . o;sf ;fy} kz'kfng gf]sf/L Hofnf
dhb'/L ;d]t ub{5g . s[li{f k/Dk/fut ¿kd} ;+rflnt 5 . h;jf6 hUuf cg';f/
pTkfbg ePsf] 5}g . oxfFsf du/x/¿sf] hldg ljt/0f cj:yf /fd|f] 5}g . v]lt of]Uo
hldg ;j} kl/jf/df ;dfg lsl;dsf] 5}g . l;+rfO, dn, ljpsf] ;d]t cefj ePsfn]
pgLx¿sf] hLljsf]kfh{gsf] k|d'v ;|f]t s[li{fsf]] ;d]t cj:yf /fd|f] 5}g .
cfo / Joosf] l:yltnfO x]bf{ oxfFsf du/x¿sf] jrtsf] l:ylt /fd|f] 5}g .
du/x¿ cfw'lgsLs/0f tkm{ lx8g] k|of; u/] klg cfˆgf] ;+:s[ltnfO{ eg] jrfO /fVg
Jojxf/Ls ¿kdf b[9 b]lvG5g .
;du|df eGg' kbf{ oxfFsf du/x¿ k/Dk/fut hLjgz}nLdf jfr]sf 5g . s[lif{
k]zf tyf kz'kfngsf] l:ytL /fd|f] 5}g . of] hftL ;fdflhs, ;f:s[lts, cfly{s
cj:yfsf ljleGg kIfdf k5f8L k/]sf 5g .
*=# ;'emfjx¿
g]kfn Pp6f ljlEfGg hftL, ;d'bfosf] ;femf km'njf/L xf] . oxfF ljleGg hftL
;d'bfox¿sf] ;:s[ltn] ubf{ g} g]kfnL ;:s[lt wgL ePsf] 5 . g]kfnL ;+:s[ltsf]
;+/If0f / ;+j4{gsf] nflu du/ hftLsf] ;+:s[ltn] 7'nf] e'ldsf v]n]sf] x'gfn] ljleGg
hftL hghftLx¿sf] df}lns ;:s[ltnfO{ ;+/If0f / ;+j4{g ug{ cfjZos 5 . du/
hftLsf] ;fdflhs cj:yfnfO{ x]bf{ pgLx¿sf] k/Dk/fut d'No / dfGotfx¿ h:n]
pgLx¿sf] ;fdflhs ljsf;sf ljleGg kIfdf gsf/fTds kIfdf k|efj kf/]sf] 5
h:nfO{ Go'lgs/0f ub}{ hfg' kg]{ b]lvG5 . To;} ul/ cfly{s cj:yfnfO{ x]bf{ cfDbfgLsf]
t'ngfdf vr{ jl9 x'g] / jrt ug]{ kl/kf6Lsf] Joj:yf gePsf] h:n] ubf{ ljleGg
;dodf pgLx¿df cfly{s ;d:of em]Ng' k/]sf] cj:yf 5 . oL ;d:ofjf6 5'6\sf/f
kfpgsf nflu pgLx¿n] jrt ug]{ jfgLsf] ljsf; ug'{ kg]{ b]lvG5 . t;y{ dfly
pNn]lvt kIfnfO{ ;+/If0f / ;+j4{g ug{sf nflu s]lx ;'emfjx¿ k]z ul/Psf] 5 .

 g]kfn ;/sf/n] o; hftLsf] ;+:s[ltsf] ;+/If0f / ;+j4{gsf nflu ;DjGwLt


ljifosf lj1, lj4fgx¿nfO{ cWoog, cg';Gwfg ug{ k|f]T;flxt ug'{ kb{5 .

67
 du/ hftLx¿df dgfO{g] w]/} rf8kj{x¿df jl9 vr{ ug]{, cgfjZos dfqfdf
hfF8, /S;L / df5fdf;'sf] k|of]u :jo+ du/x¿n] s6f}tL ub}{ n}hfg'kb{5 h:n]
pgLx¿sf] cfly{s kIfdf ;xof]u k'Ug]5 .

 hftLo ;fdflhs r]tgf ljgf /fd|f] ;fdflhs ;+/rgf lgdf{0f gx'g] x'Fbf cfkm\g}
;fdflhs ;+/rgf leq ljBdfg /x]sf] ;fdflhs s'–;+:sf/x¿ lj¿4 du/x¿
:jo+ ;+ul7t eO{ r]tglzn sfo{qmd ;+rfng ug'{ kb{5 .

 ;fdflhs ¿kfGt/0fsf nflu lzIffn] k|d'v e'ldsf v]Ng] x'Fbf jl9 eGbf jl9
lzIff cfh{g ug]{ tkm{ pGd'v x'g' kb{5 h:sf nflu ;dfh :jo+ ;r]t /
;/sf/n] klg ljz]if Joj:yf ldnfpg' kb{5 .

 k/Dk/fut v]tL k|0ffnLdf ¿kfGt/0f ul/ gfkmfhGo pTkfbgsf nflu ljleGg


cg'ejjf6 1fg ;+sng ub}{ cfw'lgs s[lif k|0ffnLsf] tkm{ pGd'v x'g' kg]{
cj:yf 5 . :yfgLo :t/df k|fKt hl8j'6L k|zf]wg, kz'kfng Joj:ffodf
kl/jt{g Nofpg ;s] o; If]qsf du/x¿sf] cfly{s cj:yf ;'wf/ x'g ;Sg]5

 dlxnfx¿nfO{ sfdsf] ;fy;fy} ;fdflhs O{Hht / xssf] klg ;+/If0f x'g]


l:ylt ;[hgf x'g] ug'{ kb{5 ;fy} kl/jf/ leqsf] :jtGqtfdf dfq pgLx¿nfO{
u'0f:t/Lo lzIffsf dfWodjf6 cfTdlge{/ jgfpg' kb{5 .

 o; If]qdf j;f]jf; ug]{ du/x¿ wfdL, emfqmLdf jl9 ljZjf; /fVg] cj:yf
/x]sf] 5 . h:n] pgLx¿sf] :jf:Yodf k|ToIf k|efj kf/]sf] 5 h:sf nflu g]kfn
;/sf/sf ljleGg ;+/rgfsf dfWodjf6 :jf:Yo ;]jf lngsf nflu ljleGg
hgr]tgfd'ns sfo{qmd ;+rfng ug'{ kb{5 .

 jt{dfg ;dodf cfˆgf] efiff, ;:s[lt lj;{g] k|j[lt jl9/x]sf] cj:yfdf


du/x¿sf] efiff ;:s[lt ;+/If0fsf nflu :jo+ du/x¿ ;+ul7t / r]tglzn
jGg' kb{5 .

 ;d'bfodf ;+rfng x'g] ljleGg sfo{qmddf ljleGg hftL hghftLx¿sf k|ToIf


;xeflutf u/fpg], gLltut lg0f{o Jojxfl/s ¿kdf k|of]u x'g' kb{5 .

68
 lqe'jg ljZjljBfnon] ljleGg hftL hghftLx¿, lk5l8Psf] ljleGg
;d'bfosf jf/]df cWoog, cg';Gwfg ug{ k|f]T;fxg lbg' kb{5 .

69
;Gbe{ ;fdu|L
lh=Pd=, b]ljsf -@)!)_ M cgnfOg g]kfnL ;flxTo d+r, g]kfnsf du/ .
em]l8 du/, b]jl;+x -@))(_ M nfª3fln hd36, du/ hfltsf] k|d'v gfr sf}/f .
ltldN;Lgf, kz'klt -@))^_ M The Hayu Verbs : A thesis submited by Center
Department of Linguistics T.U. , Kritipur Kathmandu.

gfd du/, leIf' -@)!)_M nfª3fln hd36, sf] x'g du/ hflt / lsg du/x¿
af}l4i6 x'g .
k'gdu/, qmflGt -@))*_ M xªsª g]kfnL 86 sd, du/sf] cl:yTj w/fkdf .
j/fn du/, s]z/h+u -@)%)_M kfNkf, tgx'F / :ofªhfsf du/x¿sf] ;:s[lt
sf7df08f} g]kfn /fhlso k|1fk|lti7fg .
lji6, 8f]/ jxfb'/ -!(&^_M lkkn ckm g]kfn sf7df08f} /Tgk":ts e08f/ .
j'9fdu/, xif{jxfb'/ -@)%#_M xfd|f] ;dfh Ps cWoog sf7df08f} xfd|f] ;femf
k|sfzg .
df]nf/, cui6f -!(*!_ M Pl;og xfO{NofG8 ;f];fO{l6, dfgj zfl:qo b[li6«sf]0f .
of]uL, g/xl/gfy / u'¿Ë j+zfjnL M du/ u"¿ª j+zfjnL .
zdf{, hgsnfn -@)%)_M g]kfnsf] wfld{s dt / ;fdflhs ;+/rg xfd|f] ;dfh Ps
cWoog, ;femf k|sfzg, sf7df08f} .
zdf{, gu]Gb| -@)%@_ M g]kfnL hghLjg sf7df08f} ;femf k|sfzg .
zfSo, 8f= s]z/dfg -@)!!_ M /fHo;Qf, o:tf] lyof] du/sf] :jl0f{d O{ltxf; .
>Lif du/, ¿b|jxfb'/ -@)!)_M g]kfn du/ k|jf;L ;+3, du/ hfltdf ljBdfg y/ /
k|rng .
lx6ss÷hf]xg6L !((% Mlb du;{ ckm jlgofg lxn o"=P;=P=;g=.

70
cg';"lr ! k|ZgfjnL
tYofÍ ;+sngsf] qmddf 3/w'/L ;j{]If0fsf] qmddf k|of]u ul/Psf] cGt{jftf{ ;"lr
3/;+Vof M
!_ AolQmut ljj/0f
s_ gfd M v_ pd]/ M u_ k]zf M
3_ lzIff M ª_ efiff M r_ wd{ M
5_ lnË M
@_ kfl/jf/Ls ljj/0f
qm=; ljj/0f hg;+Vof k|ltzt
s_ )–%
v_ ^–!$
u_ !%–%(
3_ ^) eGbf dfly
#_ tkfFO{n] slt jif{sf] pd]/df ljjfx ug'{ ePsf] xf] <

$_ s'g pd]/df ljjfx ug{ pko"Qm dfGg' x'G5 <


s_ !% jif{ d'lg v_ !%–@) jif{ ljrdf u_ @) jif{ eGbf dfly
%_ tkfFO{n] s:tf] ls;Ldsf] ljjfx ug'{ ePsf] lyof] <
s_ k|]d ljjfx v_ dflu ljjfx u_ cGo
^_ tkfO{sf] ljjfx k|yfdf s:tf kl/jt{g cfPsf 5g <
&_ tkfFO{sf] kl/jf/ s:tf] kl/jf/ xf] <
s_ PsfTds v_ ;o"Qm u_ j[xt
*_ ;d'bfodf x'g] ;ef tyf a}7sdf tkfFO{sf] 3/ jf6 s;n] ;xeflutf hgfpb5 <
s_ dlxnf v_ k'¿if

71
(_ tkfFO{sf] ljrf/df dlxnfnfO{ ljjfxdf bfO{hf] lbg' kb{5 ls kb{}g <
s_ kb{5 v_ kb{}g u_ cGo
!)_ :jf:Yo pkrf/ sxfFjf6 lng] ug'{x'G5 <
s_ :jf:Yo ;+:yf v_ wfdL emfls{ u_ cGo
!!_ tkfFO{n] k|of]u ug{] kfgLsf] >f]t s] xf] <
s_ d'nsf] v_ O{gf/÷s'jf u_ wf/f 3_ cGo
!@_ tkfFO{nfO{ vf]ksf] jf/]df yfxf 5 < s_ 5 v_ 5}g
!#_ k|;'lt ;]jf, ue{jlt hfFrsf] nflu :jf:Yo ;+:yf hfg] ug'{ ePsf] 5 <
s_ 5 v_ 5}g
!$_ k|;'lt u/fpbf sxfF u/fpg' x'G5 <
s_ kb{5 v_ kb{}g u_ cGo
!%_ ;'Ts]/L kl5sf] klxnf] b'w jRrfnfO{ v'jfpg' x'G5 ls kmfNg'x'G5 <
s_ v'jfpg' x'G5 v_ kmfNg'x'G5
!^_ ;'Ts]/L x'bf / dlxgfjf/L x'bf sxfF j:g' x'G5 <
s_ 3/df v_ uf]7df
!&_ ue{jlt cj:yfdf slDtdf slt k6s :jf:Yo kl/If0f u/fpg' kb{5 <
s_ @ v_ $ u_ cfZostf cg';f/ 3_ yfxf5}g
!*_ kl/jf/ lgof]hgsf ;fwg jf/] tkfFO{nfO{ hfgsf/L 5 <
s_ 5 v_ 5}g
!(_ kl/jf/ lgof]hgsf s'g s'g ;fwg k|of]u ug'{x'G5 <
s_ c:yfoL v_ :yfoL u_ k|of]u gu/]sf]
@)_ tkfFO{ cfkm\gf] jRrfnfO{ sxfF k9g k7fpg' x'G5 <
s_ ;/sf/L :s'n v_ lglh :s'n u_ k7fPsf] 5}g
72
@!_ tkfFO{sf] kl/jf/sf] ;fIf/tf :t/ s:tf] 5 <
qm=;= z]lIfs of]Uotf dlxnf k'¿if hDdf s}lkmot
s ;fwf/0f ;fIf/
v k|fylds tx ;Dd
u dfWolds tx ;Dd
3 pRRf lzIff
@@_ tkfFO{sf] ljrf/df 5f]/LnfO{ k9fpg' kb{5 <
s_ kb{5 v_ kb{}g
@#_ tkfFO{ s'g efiff jf]Ng' x'G5 <
s_ cfkm\g} efiff v_ /fli6«o efiff u_ cGo
@$_ tkfFO{sf] 3/sf] jgfj6 s:tf] 5 <
s_ km';sf] 5fgf] v_ 9'Ëfsf] 5fgf] u_ klSs

@%_ tkfFO{n] dgfpg] d'Vo rf8 s'g xf] <


s_ bz} v_ ltxf/ u_ Nxf];f/
dfly pNn]v u/LPsf jfx]s cGo s'g s'g rf8 dgfpg] ug'{x'G5 <

@^_ tkfFO{n] s'g ;+:sf/nfO{ jl9 dxÎj lbg' x'G5 <


s_ hGd ;+:sf/ v_ ljjfx ;+:sf/ u_ d[To" ;+:sf/
@&_ tkfFO{sxfF cfpg] kfx'gfnfO{ s] n] :jfut ug'{ x'G5 <
s_ lrof kfgL v_ hfF8 /lS; u_ cGo
@*_ tkfFO{ dgfpg] rf8 kj{df s'g j:t'sf] jl9 k|of]u ug'{ x'G5 <
s_ df5f df;' v_ b'w blx u_ cGo
@(_ d[To" ;+:sf/df slt lbg b'Mv /fVg] ug'{ x'G5 <
s_ % lbg eGbf sd v_ % lbg eGbf jl9 u_ !# lbg ;Dd

73
#)_ 5f]/f 5]f/Lsf] cGo k|f;g Pp6} pd]/ ug'{x'G5 <
s_ ub{5f}+ v_ ub{}gf}
#!_ tkfFO{sf] hUuf hldg s:sf] gfddf 5 <
s_ k'¿if v_ dlxnf
#@_ tkfFO{sf] 3/df zf}rfno 5 <
s_ 5 v_ 5}g
##_ tkfFO{sf] hUUff hldg slt /f]klg 5 <
s_ )–% /f]klg v_ %–!) /f]klg u_ !)–!% /f]klg
3_ !% /f]klg eGbf dfly
#$_ tkfFO{sf] hUUffsf] pTkfbgn] slt dlxgf vfg k'Ub5 <
s_ # v_ ^ u_ ( 3_ ( eGbf dfly
#%_ tkfFO{n] pTkfbg ug{] d'Vo vfB jfln s'g xf] <
s_ wfg v_ ds} u_ sf]bf] 3_ cGo
#^_ tkfFO{n] nufpg] k|d'v gub] jfln s'g xf] <

#&_ tkfFO{sf 3/sf ;b:ox¿ s'g–s'g k]zfdf ;+nUg x'g' x'G5 <
qm=;+= d'Vo k]zf ;+Vof
! s[lif{
@ Aofkf/
# hflu/
$ j}b]lzs /f]huf/
% Hofnf dhb'/L

74
#*_ tkfFO{sf] 3/df kfNg] kz' klIfx¿ s] s] x'g <
qm=;+= kz'kfng ;+Vof
! e};L
@ ufO{÷uf]¿
# afv|f÷e]8f÷vl;
$ s'v'/f÷k/]jf÷xfF;
% ;'+u'/÷j+u'/

#(_ kz'kfng Aoj;fo jf6 tkfO{n] aflif{s slt ¿k}of ;Dd cfDbfgL ug'{ x'G5 <
s_ !%))–%))) v_ %)))–!%))) u_ !%)))–#))))
3_ #)))) eGbf dfly
$)_ tkfFO{n] ljleGg k]zf÷Aoj;fo jf6 aflif{s slt cfDbfgL ug'{ x'G5 <
s_ !@))) eGbf sd v_ !@)))–#)))) u_ #))))–%))))
3_ %)))) eGbf dfly

$!_ aflif{s cfDbfgL jf6 s'g s'g lzif{sdf slt vr{ ug'{ x'G5 <

qm=;+= vr{ lzif{s k|ltzt


! lzIff
@ :jf:Yo
# 3/ Aojxf/
$ rf8 kj{
% wfld{s÷;fdflhs sfo{
^ cGo

75
cg';"lr @ r]slni6
r]s lni6
nIfLt ;d'x 5nkmn
!_ p4]Zo M du/hftLsf] cWoogdf tof/ ul/Psf k|ZgfjnL :ki6 / cfpg g;lsPsf
tYox¿nfO{ ;fd'lxs 5nkmnjf6 ;"rgf ;+sng ug]{ .
@_ kl/ro sfo{qmd
zf]wstf{sf] kl/ro
sfo{qmdsf] jf/]df hfgsf/L
;xefuLx¿sf] kl/ro
#_ 5nkmnsf k|Zgx¿
s_ tkfO{x¿n] cfˆg} efiff k|of]u ug'{x'G5 <
v_ efiffsf] ;+/If0f ug{ s]xL k|of; ug{ ;lsPnf <
u_ du/ ;dfhnfO{ nlIft ul/ sfo{qmdx/m ;+rfng ul/Psf5g .<
3_ tkfO{x¿nf] jif{e/L dgfpg] rf8kj{x¿ s] s] x'g <
ª_ tkfO{x¿sf] ;fdflhs sfo{ k|lt ;+nUgtf s:tf] /x]sf] 5 <
r_ tkfO{x¿jf6 pTkflbt j:t'x¿ ljlqm gu/L lsg ;f6km]/ ug'{x'G5 <
5_ z}lIfs :t/ dfly p7fpg] jf/] s:tf] of]hgf /x]sf] 5 <
h_ :j:y hLjgofkgsf nflu ckgfpg' ePsf s'/fx¿ -:jR5 lkpg] kfgL,
zf}rfno, ;fd'bflos ;/;kmfO{_ <
em_ tkfO{sf] hftLdf hGd, ljjfx / d[To" ;+:sf/ s:tf] /x]sf] 5 <

76

You might also like

pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy