Fonoloxía

A fonoloxía (ás veces chamada co innecesario anglicismo fonémica) é a disciplina da Lingüística que estuda a función da materia fónica como constituínte dun sistema lingüístico; estuda os fonemas como unidades sonoras mínimas capaces de diferenciaren significados. A fonoloxía persegue o coñecemento e determinación dos sons puramente funcionais nas distintas linguas.

Tanto a fonoloxía como a fonética teñen como obxecto de estudo os aspectos sonoros do signo lingüístico e o nome das dúas deriva da palabra grega phonos ("voz" ou "son"). A fonoloxía estuda os sons desde o punto de vista da lingua, do sistema, da forma. Para a fonoloxía o son é unha unidade de lingua virtual, relevante e significativa que posúe un valor determinado. As unidades da fonoloxía, os fonemas, son abstractas, son sons inmateriais que son recoñecidos no seo dunha comunidade de fala.

Por exemplo, nas palabras vai e avó as consoantes son distintas do punto de vista articulatorio e das características físicas, pois aínda que as dúas son bilabiais e sonoras, a primeira é oclusiva e a segunda fricativa. Son foneticamente dous sons diferentes. Malia todo, desde o punto de vista do sistema do galego esta diferenza non é distintiva e polo tanto ambas as dúas realizacións realizan un único fonema desde o punto de vista da fonoloxía. Noutros idiomas a distinción si podería ser pertinente. Así, por exemplo, a distinción entre e aberto e fechado é estudada pola fonoloxía en galego, pois hai palabras como presa (apuro e barraxe) que se diferencian por ese fonema, pero non o é en español, onde só é obxecto de descrición fonética.

Porén, ambas as dúas disciplinas están interconectadas, porque sen a fonoloxía non se podería descubrir o verdadeiramente sistemático da lingua e sen a fonética a fonoloxía non se podería ter desenvolvido. En canto a Fonética se ocupa de todas as variacións e de todas as posibilidades que ofrece a materia fónica, a fonoloxía ocúpase dos sons que posúen un valor diferenciador de significados.

A fonoloxía utiliza procedementos de estudo propiamente lingüísticos, como poden ser a conmutación ou estudo das relacións paradigmáticas e sintagmáticas na distinción de oposición e contraste.

Os fonemas

A fonoloxía estuda as unidades ideais que os falantes cren pronunciar ou ouvir e que reciben o nome de fonemas. Os fonemas son unidades funcionais constituídas por un conxunto de trazos relevantes, mentres que os sons realmente producidos van acompañados de trazos irrelevantes. En consecuencia, distínguense fonema e halófonos, ou posíbeis realizacións na fala.

A clasificación máis inmediata dos fonemas é entre vogais e consoantes, se ben nestas tamén se inclúen ás veces as líquidas e as glotais.

Os alófonos

Artigo principal: Alófono.

Os alófonos pódense dar en distribución complementar ou libre. Os alófonos en distribución complementar son os que aparecen sempre en determinados contextos e non noutros: onde aparece unha variante non pode aparecer outra. Por exemplo, en galego o b oclusivo ([b]) dáse despois dunha pausa ou dunha nasal. O b fricativo ([β])aparece en todos os demais casos. Hai complementación entre unhas realizacións e outras, estoutras valen para uns casos e aqueloutras para outros.

Os alófonos en distribución libre non se exclúen, senón que na mesma posición se poden dar dúas realizacións: non hai complementariedade, senón superposición. É o caso da abertura das vogais, que pode variar moito.

As diferenzas fonolóxicas permiten que nunha lingua determinada se poidan distinguir significados. Os dous b de vai e avó non manteñen unha oposición distintiva, pero si /p/ e /b/ en todos os casos, aínda que estes fonemas en árabe son só alófonos e se confunden, como sucede co /l/ e o /r/ nalgunhas linguas asiáticas.

Os trazos

Un trazo diferencial é a diferenza mínima que opón dous fonemas. Os exemplos inclúen a abertura para as vogais ou a localización (labial, dental) nas consoantes. Os trazos son os constituíntes dos fonemas, de maneira que un fonema é un conxunto de trazos pertinentes pronunciados simultaneamente. O fonema non ten realidade concreta en si mesmo mais si ten un valor práctico porque é a unidade que o falante identifica, e non os trazos.

Transcrición fonolóxica

A transcrición fonolóxica é a representación dos valores dos fonemas nunha lingua dada, descartando os halófonos. O alfabeto máis estendido a nivel mundial é o Alfabeto Fonético Internacional, ou AFI, cuxa primeira versión apareceu en 1888 auspiciada pola International Phonetic Association ("Asociación Fonética Internacional" ou IPA, siglas que tamén se usan para se referiren ao alfabeto mesmo). Para o galego usouse até hai pouco unha adaptación do alfabeto fonético da Revista de Filología Española. Os fonemas transcríbense entre barras inclinadas.