Sunami
Sunami — yaponca "津波" (つなみ) sözündən olub, liman dalğası və ya nəhəng dalğa deməkdir, okean və ya dəniz dibində zəlzələ, meteorit düşməsi, dənizin altında nüvə partlayışları, vulkan püskürməsi ilə əlaqədar döşəmənin çökməsi, yerin yerdəyişməsi kimi tektonik hadisələr nəticəsində dənizə keçən enerji nəticəsində yaranan uzunmüddətli dəniz dalğalarıdır. Bundan əlavə, qasırğalar sunamilərə də səbəb ola bilər. Sunamilərin 80%-i Sakit Okeanda baş verir.
Yunan tarixçisi Fukidid “Peloponnes müharibəsinin tarixi” kitabında sunamilərin sualtı zəlzələlər nəticəsində baş verdiyini irəli sürmüşdür. Fukidid bu təklifi irəli sürən ilk şəxs kimi tanınsa da, sunaminin baş verməsi haqqında 20-ci əsrə qədər çox şey məlum deyildi. İlk geoloji, coğrafi və okeanoqrafik sənədlər sunamiləri “seysmik dəniz dalğaları” adlandırırdı.
Sunami dalğaları adi sualtı cərəyanlar və ya dəniz dalğaları kimi deyil, çünki onların dalğa uzunluqları daha uzundur. Sunamilər adətən dalğa qatarı adlanan dəqiqələr və saatlar arasında dəyişən dövrlərdə bir sıra dalğalardan ibarətdir. Böyük hadisələrlə on metrlərlə dalğalar baş verə bilər. Sunamilərin təsiri sahilyanı ərazilərlə məhdudlaşsa da, onların dağıdıcı gücü böyük ola bilər və bütün okean hövzələrinə təsir edə bilər. 2004-cü ildə Hind okeanında baş vermiş sunami bəşər tarixinin ən ölümcül təbii fəlakətlərindən biri idi və Hind okeanı ilə həmsərhəd olan 14 ölkədə ən azı 230.000 insanın ölümünə səbəb olmuşdur.
Etimologiya
[redaktə | vikimətni redaktə et]Yaponiya sunamilərin ən uzun tarixinə malik olsa da, 2004-cü ildə Hind Okeanında baş verən zəlzələ və sunami hadisəsinin səbəb olduğu böyük dağıntılar onu müasir dövrdə ən dağıdıcı sunami hesab edir. İndoneziyanın Sumatra bölgəsi də adanın sahillərində baş verən müxtəlif zəlzələlərə və sunamilərə öyrəşmişdir. Sunamilər Aralıq dənizində və Avropanın bəzi hissələrində çox vaxt qiymətləndirilməyən təhlükədir.
- 1755-ci il Lissabon zəlzələsi və sunami (Azor adaları-Cəbəllütariq Çevrilmə Fayının səbəb olduğu)
- 1783-cü ildə hər biri on minlərlə insanın ölümünə səbəb olan Kalabriya zəlzələləri
- 1908-ci ildə Messina zəlzələsi və tsunami.
- Sunami Siciliya və Kalabriyada 123.000-dən çox insanın həyatına son qoyub və bu, Avropanın ən ölümcül təbii fəlakətlərindən birinə çevrilib.
- Norveç dənizindəki Storegga sürüşməsi və Britaniya adalarına təsir edən sunamilərin bəzi nümunələri, sürüşmələr və meteotsnamilər əsasən zəlzələlərin yaratdığı dalğalara aiddir.
Xüsusiyyətləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sunami bir dalğadan ibarət olmur, bir neçə dalğalar ardıcıllığıdır.
Böyük sunamidə bu dalğa ardıcıllığı bir saatdan çox davam edə bilər və bu dalğaların şiddəti və böyüklüyünün getdikcə azalacağına zəmanət verilmir. Sunaminin baş vermə səbəbi dənizaltında baş verən tektonik proseslərdir.[1] Bundan başqa vulkanik partlayışlar, böyük sürüşmələr, dənizaltındakı nüvə partlayışları və tropik qasırğalar da sunaminin meydana gəlməsinə səbəb ola bilər. Sunaminin şiddəti onun nə qədər dərinlikdə baş verməsindən aslıdır.
Dalğanın yayılma sürəti 50–1000 km/saatdır. Hündürlüyü açıq okeanda 2–3 m, sahilə yaxınlaşdıqca hündürlük artaraq 10–50 m və daha çox olur. Qurunun içərisinə soxularaq böyük dağıntılara səbəb olur. Sunamilərin 80 %-i Sakit okeanda baş verir.[2]
Sunamilər iki mexanizmlə zərər verə bilir: yüksək sürətli su divarının təsir qüvvəsi və böyük həcmdə suyun qurudan sızan və hətta böyük görünməyən dalğalarda da özü ilə böyük miqdarda dağıntıları daşıyan dağıdıcı gücü.
Gündəlik külək dalğalarının dalğa uzunluğu (zirvədən zirvəyə) təqribən 100 metr (330 fut) və hündürlüyü təxminən 2 metr (6,6 fut) ilə okeanın dərinliklərindəki sunami 200 kilometrə (120 mi) qədər böyük dalğa uzunluğuna malikdir. Belə bir dalğa saatda 800 kilometrdən (500 mil/saat) çox sürətlə hərəkət edir, lakin böyük dalğa uzunluğuna görə istənilən nöqtədə dalğa salınması bir dövrü tamamlamaq üçün 20 və ya 30 dəqiqə çəkir təxminən 1 metr (3,3 fut) amplituda malikdir.) Bu, gəmilərin öz keçidini hiss edə bilmədiyi dərin sularda sunamiləri aşkar etməyi çətinləşdirir. Sunaminin sürəti, suyun dərinliyinin kvadrat kökünün metrlərlə (10 m/s2-yə yaxın) çəkisi ilə bağlı sürətlənmə ilə çarpılması ilə hesablana bilər. Məsələn, Sakit Okeanın 5000 metr dərinliyinə malik olduğunu nəzərə alsaq, sunaminin sürəti (5000 x 10) = 500000 = saniyədə 224 metrin (735 fut/saniyə) kvadrat kökü olacaq. 806 kilometr və ya saatda təxminən 500 mil sürətə bərabərdir. Bu, dayaz dalğaların sürətini hesablamaq üçün istifadə edilən düsturdur. Hətta dərin okean da bu mənada dayazdır, çünki sunami dalğası müqayisə üçün çox uzundur (zirvədən zirvəyə). Sunami sahilə yaxınlaşdıqca və sular dayazlaşdıqca, dalğanın dayazlaşması dalğanı sıxır və sürəti saatda 80 kilometrdən (50 mil) aşağı düşür. Onun dalğa uzunluğu 20 kilometrdən (12 mil) az azalır və Qrin qanununa görə eni çox böyüyür. Dalğa hələ də eyni çox uzun müddətə malik olduğundan sunaminin tam hündürlüyə çatması bir neçə dəqiqə çəkə bilər. Ən böyük sunami istisna olmaqla, yaxınlaşan dalğa qırılmır, əksinə sürətlə hərəkət edən gelgit çuxuruna bənzəyir. Çox dərin sulara bitişik çimərliklər sunamini daha dik cəbhə ilə pilləli dalğaya çevirə bilər.
Sunaminin dalğa zirvəsi sahilə çatdıqda, dəniz səviyyəsində yaranan müvəqqəti yüksəliş baş verir. Axın istinad dəniz səviyyəsindən metrlərlə ölçülür. Böyük bir sunami saatlarla gələn çoxlu dalğalara sahib ola bilər. Sahilə çatan ilk dalğa ən yüksək axına malik olmaya bilər. Sunamilərin təxminən 80% -i Sakit Okeanda baş verir, lakin göllər də daxil olmaqla, böyük su hövzələrinin olduğu hər yerdə mümkündür. Onlar zəlzələlər, sürüşmələr, vulkan püskürmələri, buzlaq buzovları və bolidlər nəticəsində yaranır.
Heyvanlara təsiri
[redaktə | vikimətni redaktə et]Bəzi zooloqlar fərz edirlər ki, bəzi heyvan növləri zəlzələlər və ya sunamilərdən gələn səssiz Rayleigh dalğalarını hiss edə bilir. Doğrudursa, onların davranışlarını izləmək zəlzələ və sunami barədə əvvəlcədən xəbərdarlıq edə bilər. Bununla belə, sübutlar mübahisəlidir və geniş şəkildə qəbul edilmir. Lissabon zəlzələsi ilə əlaqədar bəzi heyvanlar daha hündür yerə qaçdıqlarını iddia edərkən, eyni bölgələrdə bir çox heyvan boğularaq ölüb. Bu hadisə 2004-cü ildə Hind okeanında baş verən zəlzələ zamanı Şri-Lankadakı media mənbələri tərəfindən də qeyd edilmişdir. Ola bilsin ki, bəzi heyvanlar (məsələn, fillər) çimərliyə yaxınlaşarkən sunami səslərini eşitmişlər. Fillərin cavabı qarşıdan gələn səs-küydən uzaq durmaq olub. Buna cavab olaraq bəzi insanlar araşdırma aparmaq üçün sahilə çıxıb və nəticədə bir çoxları boğularaq ölüb.
Sunamiyə qarşı tədbirlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sunami təhlükəsi olan bəzi ölkələrdə torpaqlara dəyən ziyanı azaltmaq üçün zəlzələ mühəndisliyi tədbirləri görülüb.
Sunami elmi və cavab tədbirlərini ilk dəfə 1896-cı il fəlakətindən sonra Yaponiya daha mükəmməl əks tədbirlər və cavab planları hazırladı. Ölkə izdihamlı sahil ərazilərini qorumaq üçün hündürlüyü 12 metrə (39 fut) qədər olan bir neçə sunami divarı inşa edib. Digər ərazilər daşqınlardan və gələn sunamilərdən suyun istiqamətini 15,5 metr yüksəkliyə çatdırmaq üçün kanallar tikiblər. Bununla belə, sunamilər tez-tez maneələri aşdığı üçün onların effektivliyi şübhə altına alınıb.
Fukusima Daiiçi nüvə fəlakəti 2011-ci ildə Tohoku zəlzələsi və sunami ilə tetiklendi, bu zaman dalğalar zavodun dəniz divarının hündürlüyünü aşdı. Sunami üçün yüksək risk altında olan İvate əyalətinin sahil şəhərlərində ümumi uzunluğu 25 kilometr (16 mil) olan sunami maneə divarları (Tari dəniz divarı) var idi. 2011-ci ildə sunami divarların 50%-dən çoxunu uçurdu və fəlakətə səbəb oldu.
12 iyul 1993-cü il zəlzələsindən iki-beş dəqiqə ərzində Hokkaydo Okuşiri adasını vuran Okuşiri, Hokkaydo sunamisi 30 metr (100 fut) hündürlüyü 10 mərtəbəli binaya çatan dalğalar yaratdı. Aonae liman şəhəri tamamilə sunami divarı ilə əhatə olunmuşdu, lakin dalğalar bir az yuxarıdakı divarı yudu və ərazidəki bütün taxta konstruksiyaları məhv etdi. Divar sunaminin hündürlüyünü ləngitməyə və yumşaltmağa müvəffəq ola bilərdi, lakin bu, kütləvi dağıntıların və insan tələfatının qarşısını ala bilmədi. Zərərli sunami üçün tipik dalğa müddəti təxminən 12 dəqiqədir. Beləliklə, dəniz 3 dəqiqədən sonra dəniz səviyyəsindən xeyli aşağıda olan ərazilərlə əlverişsiz mərhələdə geriləyir. Növbəti 6 dəqiqə ərzində dalğa çubuqları daşa bilən silsiləyə çevrilir və dağılma başlayır. Növbəti 6 dəqiqə ərzində dalğa bir silsilədən çökəkliyə çevrilir və sel suları ikinci bir mənfi tərəfə çevrilir.
Tarixi fəlakətlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Dənizaltındakı zəlzələlərin sunamiyə gətirib çıxarmağı nəzəriyyəsi ilk dəfə yunan tarixçisi Fukidid tərəfindən irəli sürülüb.
- Myanmada 2008-ci ildə baş vermiş sunami böyük dağıntılara səbəb olmuş, 200 minə yaxın insan həyatını itirmişdi.
- Yaponiya sahillərində- 1933, Kamçatkada, Kuril adalarında- 1952 və s. güclü sunamilər faciəyə səbəb olmuşdur.
- İndoneziyada 2004-cü ildə Hind okeanında baş verən zəlzələ nəticəsində yaranan güclü sunami böyük təlafata səbəb olmuşdur.
- 2005-ci il 23 avqustda başlanğıcını Atlantik okeanının Baham adalarından götürən Katrina adlanan sunami ABŞ-də Meksika körfəzinin ən gözəl güşəsində, Luiziana ştatının Yeni Orlean şəhərini bütünlüklə su altına aldı. Sunami 23 avqustdan 31 avqusta kimi davam etmiş, həmin zaman küləyin sürəti saatda 280 km-ə çatmışdır. Bu dəhşətli hadisədə ölənlərin sayı məlum deyil, 20000-dən artıq insan itkin düşmüş, 160 mindən artıq ev xarabaya çevrilmişdir. Neft buruqlarının 90%-nin işi dayandı. Hesablamalara görə, 50 mlrd. dollar məbləğində əmlak su altında batdı.[2]
Tədbirlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]Sunamini əvvəlcədən təxmin etmək qeyri-mümkündür. Əgər sahildəki sular birdən çəkilsə, bir neçə dəqiqə əvvəldən xəbərdarlıq etmək mümkündür.
2004-cü ildə Hind okeanında baş verən sunamidə yuxarıdakı məlumatı istifadə edən 10 yaşındakı ingilis Tilli Smit yüzə yaxın adamın həyatını xilas etmişdir. Sahil sularının geri çəkilməsinin sunami göstəricisi ola biləcəyini öyrənən Smit ailəsi və ətrafındakıların xilas olmasını təmin etmişdir. Tilli Smit daha sonra BMT-də bu mövzuyla əlaqədar çıxış etmişdir.[3]
Bəşəriyyət tarixində - 10 ən böyük sunami
[redaktə | vikimətni redaktə et]| Tarix | Zərər çəkmiş bölgələr | Qurbanların sayı, nəfər |
|---|---|---|
| 26 dekabr 2004-cü il | ndoneziya, Tailand, Hindistan, Şri-Lanka, Maldiv adaları, Somali | 230210 |
| 1 noyabr 1755-ci il | Portuqaliya, İspaniya, Morakko, İrlandiya, İngiltərə | 100000 |
| 26 dekabr 1908-ci | Cənubi İtaliya | 100000 |
| 27 avqust 1883-cü il | İndoneziya | 38000-dən çox |
| 28 oktyabr 1707-ci il | Yaponiya | 30000-ə yaxın |
| 15 iyun 1826-cı il | Yaponiya | 27000-dən çox |
| 13 avqust 1868-ci il | Çin | 25000-dən çox |
| 15 iyun 1896-cı il | Yaponiya | 22070 |
| 21 may 1792-ci il | Yaponiya | 15030 |
| 4 aprel 1771-ci il | Yaponiya | 12000-dən çox |
Həmçinin bax
[redaktə | vikimətni redaktə et]Xarici keçidlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Dünyanın ən hündür sunamisi – geology.com
- Tarixin Qara Səhifələri: Asiya Sunamisi
- Sunami dəhşəti
- Son iki əsrin ən güclü beş sunamisi (FOTOLAR)
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Məsələn, ABŞ Geoloji Araşdırmalar İnstitutuna bildirdiyinə görə, Samoadakı fəlakətin arxasında 8,3 bal gücündəki zəlzələ dayanır.
- ↑ 1 2 Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət. Bakı-Elm-2008.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2012-01-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-21.