Lj1Fg Tyf K - LJLW: Lzifs LGB) ) (LZSF
Lj1Fg Tyf K - LJLW: Lzifs LGB) ) (LZSF
g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
k|sfzs M g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
© k|sfzsdf
-of] lzIfs lgb]{lzsf kf7\oj|mdn] tf]s]sf ljifout l;sfO pknlAw k"/f ug{ tyf kf7\ok':tssf
lj|mofsnfksf] ;xhLs/0fdf lzIfsnfO{ dbt k'uf];\ eGg] x]t'n] ljsf; ul/Psf] xf] . o;nfO{ cem /fd|f]
agfpg k|of]ustf{sf ;'emfj eP s]Gb|sf] ;dGjo tyf ;Dkfbg zfvfdf pknAw u/fpg'x'g cg'/f]w 5 . _
d'b|s M
xfd|f] egfO
lzIf0f Pp6f snf xf] . kf7\oj|md lzIf0f l;sfOsf] d"n cfwf/ xf] . kf7\ok':ts ljBfyL{df ck]lIft bIftf
ljsf; ug]{ Ps d'Vo ;fwg xf] . oxL kf7\ok':tssf] ;kmn / cy{k"0f{ sfof{Gjogsf nflu lzIfsnfO{
;xhLs/0f ug]{ ;fdu|L lzIfs lgb]{lzsf xf] . o; kIfnfO{ b[li6ut ub}{ kf7\oj|md ljsf; s]Gb|n] ljBfno
lzIffnfO{ Jofjxfl/s, ;do;fk]If / u'0f:t/Lo agfpg] p2]Zon] kf7\oj|md tyf kf7\ok':tssf] ljsf; tyf
kl/dfh{g sfo{nfO{ lg/Gt/tf lbFb} cfPsf] 5 . cfwf/e"t lzIffn] afnaflnsfdf cfwf/e"t ;fIf/tf, ul0ftLo
cjwf/0ff / l;k Pjd\ hLjgf]kof]uL l;ksf] ljsf;sf ;fy} JolStut :jf:Yo tyf ;/;kmfO;DaGwL afgLsf]
ljsf; ug]{ cj;/ k|bfg ug{'k5{ . cfwf/e"t lzIffsf dfWodaf6 afnaflnsfx¿n] k|fs[lts tyf ;fdflhs
jftfj/0fk|lt ;r]t eO{ cg'zf;g, ;bfrf/ / :jfanDag h:tf ;fdflhs Pjd\ rfl/lqs u'0fsf] ljsf;
ug'{k5{ . o;n] lj1fg, jftfj/0f / ;"rgf k|ljlw;DaGwL cfwf/e"t 1fgsf] ljsf; u/fO{ snf tyf
;f}Gbo{k|lt cle?lr hufpg'k5{ . zf/Ll/s tGb'?:tL, :jf:Yos/ afgL Pjd\ l;h{gfTdstfsf] ljsf; tyf
hfthflt, wd{, efiff, ;+:s[lt, If]qk|lt ;Ddfg / ;defjsf] ljsf; klg cfwf/e"t lzIffsf ck]lIft kIf x'g\
. b}lgs hLjgdf cfOkg]{ Jofjxfl/s ;d:ofx¿sf] klxrfg u/L ;dfwfgsf pkfosf] vf]hL ug'{ klg
cfwf/e"t txsf] lzIffsf cfjZos kIf x'g\ . oL ;a} kIfsf] ;xh k|flKtsf nflu lzIf0f ug{ lzIfsnfO{
plrt lgb]{zg lbg] sfo{ lzIfs lgb]{lzsfn] ug]{ ePsfn ;f]sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu o;
lgb]{lzsfsf] ljsf; ul/Psf] xf] .
o; lzIfs lgb]{lzsfsf] n]vg tyf ;Dkfbg >L hok|sfznfn >Ljf:tj, >L hgs/fh kGt, >L xl/k|;fb
/]UdL, >L o'j/fh clwsf/L / >L njb]j e6\6af6 ePsf] xf] . lgb]{lzsfnfO{{ o; ¿kdf Nofpg] sfo{df
s]Gb|sf dxflgb]{zs >L j}s'07k|;fb cof{n, k|f=8f=s[i0feSt dxh{g, 8f= sdnk|;fb cfrfo{, >L k|ldnf
avtL, >L pdfgfy nD;fn, >L s]z/axfb'/ v'nfn, >L x]/Da/fh sF8]n, >L ldgf >]i7, >L z}n]zs'df/
k|wfgsf] of]ubfg /x]sf] 5 . o; lgb]{lzsfsf] efiff ;Dkfbg >L lrgfs'df/L lg/f}nfaf6 ePsf] xf] . o;
lgb]{lzsfsf] clGtdLs/0f,snf ;Dkfbg / 5kfOsf nflu k|fljlws ;xof]u USAID Clean air, FHI 360
af6 k|fKt ePsf] xf] . o; lgb]{lzsfsf] ljsf; tyf ;Dkfbg sfo{df ;+nUg ;a}k|lt kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
wGojfb k|s6 ub{5 .
lzIfs lgb]{lzsf lzIfsnfO{ sfo{ut k|lzIf0f lbg] / l;sfO ;xhLs/0f k|lj|mofdf gjLg k|ljlw;Fu ;w}F
;lj|mo /fVg] k"/s ;fdu|L xf] . o;df kf7\oj|md tyf kf7\ok':tsdf lgb]{z ul/Psf l;sfO ;Ifstf, l;sfO
pknlAw, ljifoj:t'sf] ljZn]if0f tyf l;sfO ;xhLs/0fsf j|mddf lzIfsn] ckgfpg' kg]{ ljlw / tl/sf
pNn]v ul/Psf] 5 . o;af6 l;sfO afns]lGb|t, l;sfOs]lGb|t, cg'ejs]lGb|t, p2]Zod"ns, k|of]ud'vL /
lj|mofsnfkdf cfwfl/t x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 . o;df lbOPsf lj|mofsnfknfO{ lzIfsn] cfwf/sf ¿kdf
pkof]u u/L pTkfbgd"ns lj|mofsnfksf dfWodaf6 ljBfyL{sf] 1fg, l;k / wf/0fsf] ljsf; u/fO{ l;s]sf
ljifoj:t'nfO{ k|of]lus agfpg ;Sg] 5g\ eGg] ck]Iff ul/Psf] 5 .
l;sfO ;xhLs/0fsf j|mddf lzIfsnfO{ lg/Gt/ ;xof]u k'¥ofcf];\ eGg] x]t'n] o; lgb]{lzsfsf] ljsf;
ul/Psf] 5 . sIffdf ;a} k|sf/sf Ifdtf ePsf ljBfyL{sf] l;sfO pknlAwnfO{ j}olSts ¿kd} cfsng ug{
;xh xf]; eGg] Wo]o o; lgb]{lzsfsf] /x]sf] 5 . l;sfO / ljBfyL{sf] hLjGt cg'ejlar tfbfTDo sfod ub}{
o;sf] ;xh k|of]u ug{ lzIfsn] ;xhstf{, pTk|]/s, k|jw{s / vf]hstf{sf ¿kdf e"ldsfsf] ck]Iff o;
lgb]{lzsfn] u/]sf]] 5 . o; lgb]{lzsfnfO{ c´ kl/is[t kfg{sf nflu lzIfs, ljBfyL{, cleefjs, a'l4hLjL
Pjd\ ;Dk"0f{ kf7sx¿sf] ;d]t ljz]if e"ldsf /xg] x'Fbf ;Da4 ;a}sf] /rgfTds ;'´fjsf nflu kf7\oj|md
ljsf; s]Gb| xflb{s cg'/f]w ub{5 .
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
3
ljifo;"rL
ljifoj:t' k[i7;ª\Vof
2
PsfO ! j}1flgs cWoog (Scientific Study)
cg'dflgt sfo{306f M &
3
$= j}1flgs ;ª\s]tg kl/ro @
(Scientific j}1flgs ;ª\s]tgdf JoSt ubf{ Wofg
Symbol) d]l6«s lbg'kg]{ s'/f
pk;u{x¿ (Metric kl/ro
Prefixes) k|rlnt d]l6«s pk;u{ -cy{ /
symbol): 6]/f -T_, luuf -G_, d]uf
-M_, lsnf] -k_, 8];L -d_, ;]G6L= -c_,
ldln -m_, dfOj|mf] -_, Gffgf] -n_, /
lksf] -p_
%= Go"gtd gfk -least kl/ro !
count_ dxŒj / k|of]u
cf};t gfksf] cfjZostf
^= k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg !
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfk ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sgsf -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf
Go"gtd ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO
lj|mofsnfkdf ;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk,
kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO
pknlAwsf] n]vfhf]vf ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu ! 306fsf] ;do lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
4
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
— dflysf] cjwf/0ff lrq k|bz{g u/L ;a} ljBfyL{sflardf cjwf/0ff lrqdf s] s] b]vfOPsf] 5 <
JofVof u/fO{ j}1flgs cWoogsf r/0fsf] :d/0f u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk #
— sIffdf ePsf ljBfyL{nfO{ k|To]s ;d"xdf a/fa/ ;ª\Vof kg]{ u/L ljBfyL{ ;ª\Vofcg';f/ ;d"x
lgdf{0f ug{'xf];\ .
— k|To]s ;d"xnfO{ j}1flgs cWoogsf] r/0f n]lvPsf d]6fsf8{ k|bfg ug{'xf];\ / k|To]s ;d"xnfO{
To;sf j|md ldnfpg nufpg'xf];\ .
— To;kl5 glhs}sf] ;d"x;Fu t'ngf u/L ;xL j|md agfpg nufpg'xf];\ .
— k|bz{g af]8{df kf7\ok':tssf] lrq !=@ k|bz{g u/L 5nkmn u/fpg'xf];\ .
5
lj|mofsnfk %
lbOPsf] k|lj|mof cjnDag u/L k|To]s r/0fdf tnsf] tflnsf k"/f ug{ nufpg'xf];\ .
— sfutLsf] bfgfsf] /; las/df /fv]/ ;a} ljBfyL{nfO{ cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
— o;;DaGwL ljBfyL{sf] wf/0ff ;ª\sng ug{'xf];\ .
— kfn}kfnf] ;a} ljBfyL{nfO{ cg'dfg ug{ nufpg'xf];\ .
— ln6d; k]k/sf] ;fxfotfaf6 k/LIf0f u/L of] cDn jf Iff/ s] xf] < k/LIf0f ug{ nufpg'xf];\ /
lgisif{ n]Vg nufpg'xf];\ .
l;=g= j}1flgs l;sfOsf r/0f k|of]udf ul/Psf lj|mofsnfk t'ngf
!= cjnf]sg / vf]hsf nflu k|Zg sfutLsf] /; cDnLo, Iff/Lo jf t6:y s:tf] k|s[ltsf]
lgdf{0f x'G5 <
@= kl/sNkgf lgdf{0f
#= k|of]uaf6 k/LIf0f
$= kl/0ffd / lgisif{
%= kl/sNkgf kl/If0f
^= l;¢fGt lgdf{0f
lj|mofsnfk ^
— kf7\ok':tssf] k]h g= # / $ k|To]s ljBfyL{nfO{ JolStut ¿kdf cWoog ug{ nufpg'xf]; /
hnrj|m tyf sf]le8 EoflS;gsf] ljsf;df j}1flgs cWoogsf r/0f :ki6 ug{'xf];\ .
6
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
7
bf];|f] lbg (Second day)
— lj1fgsf If]qx¿, hLj lj1fg, ef}lts lj1fg, /;fog lj1fg, e" tyf cGtl/If lj1fg / jftfj/0f
lj1fg cflbaf/] wf/0ff (Area of Science, Concept of Biology, Physics, Chemistry,
Geology and Astronomy and environmental science) sf] kl/ro lbg
— lj1fgsf ljleGg If]qdf k];fut cj;/, pknlAw / r'gf}tLsf] JofVof ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities)
ljleGg j}1flgssf kmf]6f], lj1fgsf k];fut ljleGg cj;/;DaGwL tflnsf, lj1fgsf ljleGg If]qsf]
dxŒjk"0f{ pknlAw;DaGwL >Job[Zo ;fdu|L, d]6fsf8{ / ;xL k|of]uaf6 x'g] kmfObf / k|ljlwsf] unt
k|of]uaf6 x'g] xfgL;DaGwL kf]:6/ jf lel8of] / cGo pknAw ljleGg ;fdu|L
lj|mofsnfk !
ljBfyL{nfO{ s, v, u / 3 u/L rf/ ;d"xdf ljefhg u/L ;d"x …sÚ nfO{ hLj lj1fg, …vÚ nfO{ ef}lts
lj1fg, …uÚ nfO{ /;fog lj1fg / …3Ú nfO{ cGt/ljifos If]qsf af/]df kf7\ok':tssf] k[i7 $, % / ^
cWoog u/L ;fd'lxs 5nkmnsf] lgisif{sf cfwf/df oL ljifosf] 5f]6f] kl/ro tof/ ug{ nufpg'xf];\ .
— k|To]s ;d"xdf Ps hgfnfO{ ;d"x sfo{ k|:t't ug{ nufO{ afFsL ;d"xnfO{ cfjZos ;'emfj lbg
nufpg]
— o;sf cfwf/df k|To]s If]qsf] kl/efiff / To;sf zfvfsf k];fut ;Defjgfsf af/]df ;ª\If]kdf
atfO lbg]
lj|mofsnfk @
-s_ hLj lj1fg, ef}lts lj1fg, /;fog lj1fg, e" tyf cGtl/If lj1fg / jftfj/0f lj1fg cflb;Fu
;DalGwt ljleGg j}1flgssf tn lbPsf kmf]6f]dWo] k|To]s 8]:ssf k|ltlglwnfO{ Ps Pscf]6f tfGg
nufpg] / pSt kmf]6f] lj1fgsf] s'g If]qsf j}1flgssf] xf] eGb} pgLx¿sf af/]df 8]:ssf ;fyL;Fu
5nkmn u/L k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
-v_ cGTodf tL j}1flgssf af/]df cfk"mn] 5f]6f] kl/ro lbg'xf];\ . ljBfyL{nfO{ yk s'g} j}1flgssf af/]df
yfxf eP k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
8
hLj lj1fgsf lktf Pl/:6f]6n
9
lj|mofsnfk # lj1fgsf ljleGg If]qdf k];fut cj;/x¿ (Professional opportunities of
various fields of science)
— ljBfyL{sf] k"j{1fg k/LIf0f ug{sf nflu ljBfyL{nfO{ pgLx¿sf] kl/jf/ jf pgLx¿n] lrg]sf JolSt
s'g s'g k];fdf cfj¢ 5g\ ;f]Wg'xf];\ / af]8{df l6kf]6 ug'{xf];\ .
— l6kf]6 ul/Psf k];fdWo] s'g s'g k];fsf nflu lj1fgsf] cWoog ug'k{ 5{ 5nkmn u/fpg'xf];\ .
— 5gf]6 ePsf k];fsf nflu lj1fgsf] s'g If]qsf] ljlzi6 cWoog ug'{k5{ k|Zg ;f]Wg'xf];\ .
— k]h g= % sf] lj|mofsnfk 1.2 sf] tflnsf k|of]u u/L jf o:t} vfnsf] rf6{sf] k|of]u u/L jf
OG6/g]6sf] k|of]u u/L lj1fgsf ljleGg If]qsf] cj;/sf af/]df atfpg'xf];\ / lj1fgsf ljleGg
If]qdf sfd ug]{ dflg;n] ug]{ sfo{sf] ljj/0f;lxt s'g ljifosf] cWoog ug]{ dflg; s'g If]qdf
k|j]z ug{ kfpF5 eGg] s'/fsf] lj:t[tLs/0f;lxt JofVof ug'{xf];\ .
10
lgisif{ M lj1fgsf ljleGg If]q x'G5g\ / tL If]qdf ljleGg k|sf/sf cj;/ x'G5g\ .
ICH: sltko cj:yfdf cGhfgd} j}1flgs l;sfO eO/fv]sf] x'G5 . Hof]ltif zf:q klg nfdf] ;dosf]
cg'ejsf cfwf/df ljsl;t lj1fg xf] .
11
-c_ kf7\ok':tssf] k]h g= ^ sf] lj1fgsf ljleGg If]qsf] pknlAw;DaGwL tflnsf, cGtl/Ifdf afnL
pTkfbg ul/Psf] tYo, rfns/lxt /f]af]l6s sf/, Plnogsf] cl:tŒj, rGb|dfaf6 NofOPsf % cf]6f gd'gf,
v}/f] km'Rr] u|xdf xfjfsf] ult gflkPsf], (Wind speed on a brown dwarf measured), ljZjsf] k'/fgf] pNsf
kQf nfu]sf]], (World's oldest meteor crater found), dª\un u|x ld;g @)@) (Nasa's Mars 2020 mission),
rGb|dfdf kfgL (Water on moon), Knfl:6s vfg] ;'k/ OGhfOd Plastic-eating 'super-enzymes' cflb h:tf
lj1fgsf ;g\ @)@) sf pknlAw k|:t't ub}{ cGo jif{sf pknlAw klg ljBfyL{nfO{ vf]h ug{ nufpg'xf];\ jf
>Job[Zo ;fdu|Lsf] ;xfotfn] lzIfs cfkm}Fn] k|:t't ug'{xf];\ .
xftv'6\6f efFlrbf jf dls{Fbf klxn] klxn] AofG8]hsf ;6\6f afF;sf ef6fsf] ;xof]un] sfd|f] afFWg] rng lyof]
. clxn] klg b'/b/fhdf of] k|rng sfod} 5 . sfd|fn] hf]gL{nfO{ rNg glbO ;xh} lgsf] x'g] uYof]{ .
-cf_ ljB't\ hlt pkof]uL 5 Tolt g} vt/fo'St klg 5 lsgsL ;fjwfgLk"j{s k|of]u ul/Pg eg] o;n]
Hofg g} lng] s'/f cjut u/fpg] . o:t} cGo pbfx0f ljBfyL{;Fu ;ª\sng ug'{xf];\ / cGTodf lj1fgsf
pknlwnfO{ ;xL ;b'kof]u u/] ;a}sf nflu kmfObfhgs x'G5 eg] b'?kof]u u/]sf] v08df vt/gfs x'g
;S5 eGg] lgisif{df k'¥ofpg'xf];\ .
12
— lx6 OlGhgsf cfljisf/snfO{ o;n] pT;h{g ug]{ sfa{g 8fOcS;fO8n] eljiodf Unf]an jfld{ªdf
olt w]/} of]ubfg k'¥ofpnf eGg] x]Ssf lyof] xf]nf <
— -k]h g= ( sf] tflnsfsf] k|of]u u/L ljleGg j}1flgs cfljisf/n] NofPsf gs/fTds c;/;DaGwL ljleGg
lel8of] k|:t't ug'{xf];\ . h:t} M hfkfgsf] km's'l;dfdf ljikmf]6 ePsf] cf0fljs e6\6Ln] u/fPsf] hgwgsf]
Iflt, r]gf]{ljndf ePsf] cf0fljs e6\6Lsf] ljikmf]6, ef/tsf] ef]kfndf ePsf] UofF; KnfG6 ljikmf]6 cflbsf]
lel8of] tyf kmf]6f] k|:t't u/L lj1fgsf r'gf}tLsf] cjut u/fpg'xf];\ .
13
r]gf]{ljn lj:kmf]6 ef]kfn UofF; lj:kmf]6
lgisif{ j}1flgs cfljisf/ kmfObfhgs dfq xf]Og, To;sf] unt k|of]un] xflgsf/s 5g\ / wghgsf] Iflt
klg ug{ ;S5g\ .
d"Nofª\sg (Evaluation)
14
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVg'xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ lj1fgsf s'g} b'O{ pknlAw atfpg'xf];\ .
-cf_ lj1fgsf] k|of]ufTds sfo{ ubf{ ckgfpg'kg]{ ;fjwfgLsf] ;"rL agfpg'xf];\ .
-O_ j}1flgs cfljisf/sf s'g} $ r'gf}tL atfpg'xf];\ .
ljBfnodf ;~rfng x'g] cltl/St lj|mofsnfk cGtu{t ælj1fg a/bfg ls clezfk <Æ zLif{sdf jfbljjfb
;~rfng ug'{xf];\ . pSt ;xefuL ljBfyL{sf] k|:t'tLnfO{ cfGtl/s d'Nofª\sgdf ;dfj]z ug'{xf];\ .
15
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (learning facilitation activities)
-c_ ljBfyL{nfO{ $ ;d"xdf ljefhg u/L k|To]s ;d"xnfO{ Ps Pscf]6f 6]:66\o'a xf]N8/ / 6]:66\o'a
:6\ofG8;Fu} Pp6f 6]:66\o'adf clnslt ;Nˆo'l/s cDn / ;f]l8od xfO8«f]S;fO8 /fvL pgLx¿sf] 6]:66\o'a
:6\ofG8df /flvlbg'xf];\ .
-cf_ x/]s ;d"xsf] ;Nˆo'l/s cDn ePsf] 6]:66\o'adf Ps yf]kf o'lge;{n OlG8s]6/ /flvlbg'xf];\ .
-O_ ljBfyL{nfO{ 6]:66\o'a xf]N8/sf ;xfotfn] Pp6f 6]:66\o'asf] /;fognfO{ csf]{ 6]:66\o'asf] /;fog;Fu
ld;fpg nfufpg'xf];\ clg pgLx¿n] cjnf]sg u/]sf] tYo sfkLdf l6Kg nufpg'xf];\ .
-O{_ ca o; k|of]udf 6]:66\o';Fu xf]N8/ / :6\ofG8 glnPsf] eP / l;w} xftn] ;dfPsf] eP s] x'GYof] sNkgf
u/L atfpg nufpg'xf];\ .
-p_ 6]:66\o';Fu xf]N8/ glnPsf] eP xftdf Pl;8 kg{ uO{ xft kf]Ng ;SYof] . 6]:66\o'a :6\ofG8sf] k|of]u
gu/]sf eP 6]:66\o'a n8]/ /;fog Kff]lvGYof] / b'3{6gf x'g ;SYof] . b'3{6gfaf6 aFRgsf nflu
6]:66\o';Fu xf]N8/ / :6\ofG8 k|of]u ul/Psf] tYo atfpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @
— dflysf] k|of]u / cluNnf] 3G6Lsf] ljifoj:t';Fu hf]8\b} ljBfnosf] k|of]zfnfdf ljleGg j}1flgs
k|of]u ubf{ klg b'3{6gf x'g ;S5g\ . To;}n] k|of]uzfnfdf cfjZos ;fjwfgL ckgfpg h?/L 5
eGg] cjwf/0ff ljsf; u/fpg'xf];\ / k|of]uzfnfdf ckgfpg'kg]{ ;fjwfgL s] s] x'g ;S5g\ <
ljBfyL{nfO{ ;f]w]/ af]8{df l6kf]6 ug'{xf];\ .
— k]h g= & df lbOPsf] k|of]uzfnfdf sfo{ ubf{ ckgfpg'kg]{ ;fjwfgLsf] ;"rL cWoog u/L k|:t't
ug'{xf];\ / 5nkmn ug'{xf];\ .
16
Rff}yf] lbg (Fourth day)
lj|mofsnfk !
— ljBfyL{nfO{ lgDg k|Zgsf pQ/ cg'dfg ug{ nufpg'xf];\ / pSt k|Zgsf] pQ/ af]8{df n]lvlbg'xf];\
.
-u_ g]kfnsf] k"j{ klZrd /fhdfu{sf] s'n nDafO slt ld6/ 5 <
pQ/
17
-5_ OnS6«f]gsf] ;fOh 0.000 000 000 000 2 m
— ca o:tf kl/df0fnfO{ JoSt ug{ w]/} ufx|f] x'G5 To;sf/0f logLx¿nfO{ JoSt ug]{ ;lhnf] tl/sf
cfjZos 5 egL dx;'; u/fpg'xf];\ .
— j}1flgsn] o:tf w]/} 7'nf / clt ;fgf kl/df0fnfO{ JoSt ug]{ ;lhnf] :t/Ls[t ljlw to u/]sf]
tYo hfgsf/L u/fpg'xf];\ . pSt ljlwdf w]/} 7'nf / ;fgf kl/df0fnfO{ 10 sf] 3ftfª\ssf ¿kdf
JoSt ul/g] tYo hgfpFb} af]8{df ePsf] tflnsfdf sf]nd ykL j}1flgs ;ª\s]tg
n]lvlbg'xf];\ . s'g} s'g} ljBfyL{df of] 1fg x'g ;S5 . To;}n] Ps k6s ;f]Wg'xf];\ / ldn] cj;/
lbg'xf];\ .
— dflysf] tflnsf k"/f ePkl5 ljBfyL{nfO{ tflnsfsf] t];|f] sf]nddf ePsf dfgnfO{ cWoog ug{
nufP/ ltgLx¿df ;femf s'/f s] 5 < cyf{t\ s'g} klg ;ª\VofnfO{ j}1flgs ;ª\s]tgdf JoSt ubf{
s] s] lgod kfngf ug'{kbf]{ /x]5 < egL ;f]Wg'xf];\ .
— kf7\ok':tssf] k]h g= !) df lbOPcg';f/ k'0ff{ª\s, dlG6;f, 3ftfª\s / cfwf/ lrgfpg'xf];\ .
j}1flgs ;ª\s]tgsf s]xL pbfx/0f o;k|sf/ 5g\ . s'g} ;ª\Vof = 5.9x1024
of] ;ª\Vofdf 5 u'0ffª\s (Coefficient), .9 dlG6;f- Mantissa_, 10 cfwf/ (base) / 24
3ftfª\s (indices) x'g\ .
— ca k]h g= !!df lbOPsf] j}1flgs ;ª\s]tgsf lgoddf ljBfyL{sf] Wofgfsif{0f u/fpg'xf];\ .
18
— x/]s lgodsf nflu s'g} Ps ljBfyL{nfO{ lgod jfrg ug{ nufpg'xf];\ / pSt lgod dflysf]
tflnsfdf s;/L nfu' eof] JofVof ul/lbg'xf];\ .
— ca ljBfyL{nfO{ gofF ;ª\Vof lbP/, pbfx/0fsf nflu 2340000, 5000, 0.00052,
0.00000080, cflb lbP/ ;fd'lxs ¿kdf 5nkmn u/L tL ;ª\VofnfO{ j}1flgs ;ª\s]tgdf JoSt
ug{ nufpg'xf];\ .
— To;kl5 s'g} Ps ;ª\Vofsf nflu s'g} Ps ;d"xnfO{ k|:t't ug{ nufpg'xf];\ . k|:t'tstf{nfO{ pSt
;ª\s]tgdf lgod s;/L nfu' eP atfpg nfufpg'xf];\ . cfjZos k/] c¿ ljBfyL{nfO{ sd]G6 ug{
nufpg'xf];\ . of] r/0f c¿ ;ª\Vofsf nflu klg bf]xf]¥ofpg'xf];\ .
lgisif{ M j}1flgs ;ª\s]tgdf w]/} 7'nf 7'nf dfgnfO{ klg ;fwf/0f tl/sfn] u'0ffª\s, dlG6;f, cfwf/ /
3ftfª\s cflbsf ¿kdf JoSt ug{ ;lsG5 .
u[xsfo{
19
kfFrf}F lbg (Fifth day)
ljifoj:t' M d]l6«s pk;u{x¿ (Scientific Notations and metric prefixes)
d]l6«s pk;u{ tyf ltgLx¿sf dfg n]lvPsf $ k|lt d]6fsf8{ tyf Pp6f rf6{, ljleGg gfksf]
¿kfGt/0fsf tflnsf cflb .
— h;/L xfdL 7'nf ;ª\Vof hgfpg xhf/, nfv, ca{ h:tf zAb hgfpF5f}F To;}u/L j}1flgsn] klg
7'nf ;fgf kl/df0fnfO{ ;lhn} JoSt ug{ ljleGg pk;u{ k|of]u ug]{ u/]sf] tYo atfpFb} ldln, ;]lG6,
lsnf], d]uf cflbsf] cy{ s] xf] egL ljBfyL{nfO{ ;f]Wg'xf];\ / d]l6«s pk;u{sf] kl/ro
lbg'xf];\ .
— tn tflnsfdf lbOPsf] h:tf] d]l6«s pk;u{sf] Pp6f rf6{ k|:t't ug'{xf];\ / o;;DaGwL JofVof
ub}{ o;sf] ¿kfGt/0faf/] hfgsf/L u/fpFb} cEof; klg u/fpg'xf];\ .
— d]l6«s pk;u{sf] rf6{ x6fpg'xf];\ / d]l6«s pk;u{ / ltgsf dfg n]lvPsf d]6fsf8{ ljt/0f
ug'{xf];\ . ljBfyL{nfO{ k':ts gx]/L d]l6«s pk;u{ / ltgsf dfgsf d]6fsf8{ hf]8f ldnfpg
nufpg'xf];\ .
— lsnf]ld6/, ;]lG6ld6/, ldlnld6/ cflb zAbdf zAbljGof; u/L pk;u{ / PsfO 5'6\ofP/ oL
zAbsf cy{ atfOlbg'xf];\ . pbfx/0fsf nflu, lsnf]ld6/ Ö lsnf] -pk;u{_ ± ld6/ -PsfO_
lsnf]sf] cy{ 1000, t;y{, lsnf]ld6/Ö1000 ld6/
— sIffsfo{ M ljBfyL{nfO{ ;d"x ;d"xdf lgDg sfo{ ug{ nufpg'xf];\ .
20
xfjfdf ePsf 2.5 micrometer eGbf sd ;fOhsf s0f
:jf:Yosf nflu clt xflgsf/s x'G5g\ . ljZj :jf:Yo
;ª\u7gn] xfjfsf] u'0f:t/ dfkg ubf{ xfjfdf 2.5
micrometer eGbf sd ;fOhsf s0fsf] dfqfnfO{ u'0f:t/
lgwf{/s dfg]sf] 5 . ca, 2.5 micrometer nfO{
bzdnjdf JoSt ug'{xf];\ . o;nfO{ j}1flgs ;ª\s]tgdf klg
JoSt ug'{xf];\ .
Go"gtd gfksf] kl/ro lbg, Go"gtd gfksf] dxŒj JoSt ug{ / k|of]u ug{, cf}ift gfksf]
cfjZostf dxŒj / k|of]u JoSt ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation materials)
;]lG6ld6/ :s]n, d]hl/ª 6]k, :6kjfr, k|f]6\ofS6/, Pld6/, ef]N6ld6/, d]hl/ª l;lnG8/, 9'ª\uf jf u'Rrf,
ljleGg vfnsf d]6fsf8{ / cfjZostfcg';f/sf cGo :yfgLo ;fdu|L
lj|mofsnfk ! M Go"gtd gfksf] kl/ro / dxŒj (Introduction of least count and its
importance)
-O_ ;a} ;d"xnfO{ sfuhsf] 6'j|mfsf] nDafO, rf}8fO / df]6fO gfKg nufO{ tn lbOPsf] tflnsf eg{
nufpg'xf];\ .
nDafO s}lkmot
21
Rff}8fO
Dff]6fO
-O{) lbOPsf] :s]naf6 sfuhsf] 6'j|mfsf] nDafO / rf}8fO gfKg ;lsG5 t/ df]6fO gfKg ;lsFb}g . To;sf
nflu cGo ljlzi6 pks/0fsf] cfjZostf k5{ eGg] tYo ljBfyL{nfO{ dx;'; u/fpg]
-p_ :s]nn] Ps ldlnld6/eGbf sdsf] kl/df0f gfKg ;lsFb}g cyf{t\ Ps ldlnld6/ of] :s]nn] gfKg
;lsg] ;a}eGbf ;fgf] -Go"gtd_ kl/df0f xf] . o;nfO{ Go"gtd gfk elgG5 egL JofVof ub}{ gfksf
k|To]s pks/0fsf] Go"gtd gfk x'G5 eGg] wf/0ff :ki6 kfg{'xf];\ . ;fy} of] dfg Pgfnu pks/0fsf
xsdf :s]nsf b'O{ cfk;L wsf{larsf] dfg xf] egL k|:6 klg kfg'{xf];\ .
-pm_ d]hl/ª 6]k, 38L, k|f]6\ofS6/ cflb pks/0f lbP/ ltgLx¿sf Go"gtd gfk kQf nufpg'xf];\ .
-P_ s'g} klg gfk lnFbf To;sf] Go"gtd gfk;Ddsf] dfg pb\w[t ug{ clgjfo{ x'G5 egL atfpg'xf];\ / lgDg
k|sf/sf pbfx/0f lbg'xf];\ M
;fwf/0f :s]nn] gfKbf 30 cm 0 mm jf 30.0 cm n]Vg'k5{ lsgls o;sf] Go"gtd gfk 1 mm xf] .
t/ d]hl/ª 6]kn] gfKbf 30 cm n]Vg'k5{ lsgls o;sf] Go"gtd gfk 1 cm x'G5 . ;fwf/0f :s]nn] gfk]/
30 cm n]v]df unt x'G5 .
lgisif{ M gfk lnP/ dfg JoSt ubf{ gfKg k|of]u ul/Psf pks/0fsf] Go"gtd dfg;Dd pb\w[t ug}{k5{ .
-c_ k]h g= !$ df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufO{ cf};t gfksf] cfjZostf / o;sf] dxŒjsf af/]df
JofVof ub}{ j}1flgs cWoogdf ;fgf] ;fgf] kl/df0fsf] dfkgdf ;d:of x'g ;S5 To;}n] ;xL kl/df0f
k|fKt ug{ bf]xf]¥ofO{, t]x]¥ofO{ cyjf w]/} k6s dfkg u/L cf};t lgsfNbf ;xL dfkg k|fKt ug{ ;lsg]
s'/fsf] cjut u/fpg]
22
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\
.
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ Go"gtd gfksf] dxŒj atfpg'xf];\ .
-cf_ d]hl/ª l;lnG8/af6 %=% ld= ln= t/n gfk]/ b]vfpg'xf];\ .
-O_ lbOPsf] lrqsf] k|of]u u/L s'g kl/df0fsf] Go"gtd kl/df0f
dfkg ug{ ;lsG5 <
-O{_ cf};t dfkg s] sfo{sf nflu dxŒjk"0f{ dflgG5 <
23
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
!= d]hl/ª 6]ksf] k|of]u u/L cfˆgf] 3/sf] cfkm" ;'Tg] sf]7fsf] nDafO, rf}8fO / prfOsf] PSs'/]6 gfk
lng'xf];\ / sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
@= Ps hgf ;fyLsf] ;xfotfn] cfˆgf] 3/sf] klxnf] tNnfaf6 s'g} Pp6f 9'ª\uf % k6s v;fpg'xf];\ / pSt
v;]sf] ;do :6kjfrsf ;xfotfn] Tof] ;do /]s8{ ug'{xf];\ / cGTodf To;sf] cf};t lgsfNg'xf];\ .
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfx¿nfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ sDtLdf @) cf]6f ax'j}slNks k|Zg
-1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f
lbg'xf];\ .
g]kfndf k/df0f' pmhf{ ;Defjgf;DaGwL k|ltj]bg tof/ kfg{ nufpg'xf];\ .
24
PsfO @ M ;hLjsf] juL{s/0f (Classification of Living Beings)
cg'dflgt sfo{306f M )^
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOcGtu{t juL{s/0fsf] kl/ro, hLjsf] b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnL -binomial system of
nomenclature_, j+z -Genus_ / k|hflt -Species_, kfFr hut\\ k|0ffnLsf] cjwf/0ff tyf dg]/f, k|f]l6:6f /
kmGhfO{{ hut\\sf ljz]iftf / pbfx/0f h:tf ljifoj:t' ;d]l6Psf 5g\ .
o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|of]ufTds ljlw, If]qe|d0f, cjnf]sg ljlw, k|Zgf]Q/ ljlw, 5nkmn ljlw
cflbsf] ljifoj:t'sf] k|s[lt, ljBfyL{sf] Ifdtf, ;|f]t / ;dosf] pknAwtfsf cfwf/df k|of]u ul/G5 . ;fy}
u|flkm6L, ;f]Rg] hf]8L agfpg] / cg'ej cfbfgk|bfg ug]{, k/:k/ lzIf0f h:tf lj|mofsnfksf] k|of]u ul/Psf]
5 . l;sfO ;xhLs/0fs} cleGg cª\usf ¿kdf ljBfyL{ d"Nofª\sg ug]{ ;fwg M cjnf]sg, ?la|S;, df}lvs
k|Zgf]Q/ tyf ljifout / j:t'ut k|Zgåf/f ljBfyL{n] xfl;n ug]{ l;sfO pknlAwsf] n]vfhf]vf ul/g] 5 .
@= l;sfO pknlAw ( learning outcomes)
-s_ hLjsf] låkbLo gfdfs/0f k|0ffnL -binomial system of nomenclature_ sf] kl/ro lbg / o;sf
cfwf/df hLjsf] j}1flgs gfd n]Vg
-v_ j+z -Genus_ / k|hflt -species_ nfO{ kl/eflift ug{
-u_ kfFr hut\\ k|0ffnLcg';f/ hLjsf] juL{s/0fsf] cjwf/0ff :ki6 kfg{
-3_ d]g]/f, k|f]l6:6f / kmGhfO{{ hut\\sf ljz]iftf j0f{g ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=; ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
=
!= ;hLjsf] juL{s/0fsf] kl/ro juL{s/0fsf] kl/ro !
;hLjsf] juL{s/0fsf] kl/ro
;hLjsf] juL{s/0fsf] dxŒj
@= j+z -Genus_ / k|hflt j+z -Genus_ sf] kl/ro / pbfx/0f !
-Species_ k|hflt -Species_ sf] kl/ro / pbfx/0f
;hLjsf] juL{s/0fsf tx
#= hLjsf] b'O{kbLo gfdfs/0f hLjsf] b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnL !
k|0ffnL -Binomial system of nomenclature_
-binomial system of kfFr hut\\ juL{s/0f k|0ffnLsf] cjwf/0ff
nomenclature_ kfFr hut\\
juL{s/0f k|0ffnLsf]
cjwf/0ff
$= df]g]/f / k|f]l6:6f kfFr hut\\ juL{s/0f k|0ffnLsf cfwf/ !
df]g]/f hut\\sf ljz]iftf / pbfx/0f
25
k|f]l6:6f hut\sf ljz]iftf / pbfx/0f
%= kmGhfO{{ kmGhfO{{ hut\\sf ljz]iftf / pbfx/0f !
tLg}cf]6f hut\\sf] t'ngfTds cWoog
^= k|ltljlDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg !
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfk ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf]
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sg -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf Go"gtd
ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO lj|mofsnfkdf
;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk, kl/of]hgf sfo{sf]
d"Nof8\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO pknlAwsf] n]vfhf]vf
ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu ! 306fsf] ;do lgwf{/0f ul/Psf] xf] .
26
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg (Brain storming)
kf7\ok':tssf] k]h !& df lbOPsf lrq k|bz{g u/]/ lgDglnlvt k|Zg ;f]wL dl:tis dGyg u/fpg'xf];\ .
-c_ :j]lR5s ¿kdf 10 hgf hlt ljBfyL{nfO{ cufl8 cfpg cg'/f]w ug'{xf];\ .
-cf_ ltgLx¿nfO{ cUnf] / xf]rf] u/L b'O{ ;d"xdf ljeflht x'g nufpg'xf];\ .
-O_ To;kl5 5fqf / 5fqsf] b'O{ ;d"x agfpg nufpg'xf];\ .
-O{_ ca skfnsf] nDafOsf cfwf/df nfdf] / 5f]6f] skfn ePsf ljBfyL{nfO{ b'O{ ;d"xdf 5'6\l6g
nufpg'xf];\ .
-p_ To;kl5 z/L/sf] df]6fOsf cfwf/df df]6f] / b'Anf] u/L b'O{ ;d"xdf 5'6\l6g nufpg'xf];\ .
lgisif{
j:t'sf] ;dfgtf / c;dfgtfsf cfwf/df ltgnfO{ ;d"xdf ljefhg ug]{ k|lj|mof g} juL{s/0f xf] .
27
lj|mofsnfk # M ;hLjsf] juL{s/0fsf] cjwf/0ff (Concept of classification of living beings)
Fig 2.1
-c_ k|bz{g kf6Ldf lrq g= @=! b]vfP h:t} afs; agfO{ To;leq ;hLjsf] Ps Pscf]6f nIf0f n]Vg'xf];\ .
-cf_ ;hLjsf] gfd n]lvPsf @% cf]6f zAbkQLnfO pN6f] kf/]/ 6]andf cf]5\ofP /fVg'xf];\ .
-O_ ljBfyL{nfO{ cfjZostfcg';f/ $ b]lv ^ cf]6f ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
-O{_ k|To]s ;d"xaf6 @.@ hgf ljBfyL{nfO cufl8 af]nfO{ !.! ;hLjnfO{ ;DalGwt afs;df 6fF:g cg'/f]w
ug'{xf];\ .
-p_ ;a}eGbf yf]/} uNtL ug]{ ;d"xnfO{ lah]tf 3f]lift ug'{xf];\ / cGTodf ;hLjsf] juL{s/0fsf] cjwf/0ff
lbg'xf];\ .
lgisif{
;lhjsf] ;dfgtf / c;dfgtfsf cfwf/df ltgnfO{ ljleGg ;d"xdf ljefhg ug]{ k|lj|mof g} ;hLjsf]
juL{s/0f xf] .
s'g} b'O{ ;d"xsf Ps Ps hgf u/L hDdf b'O{ hgfsf] hLJfsf] juL{s/0f;DaGwL a'emfO{ k|:t't ug{
nufpg'xf];\ .
28
cfjZos ePdf /rgfTds k[i7kf]if0f lbO{ a'Fbf yKg'xf];\ .
lgisif{
;hLjsf] juL{s/0fn] ltgLx¿sf] cWoog sfo{nfO{ ;lhnf] agfpg], ltgLx¿sf] j}1flgs gfd n]Vg ;xof]u
ug]{ / j|md ljsf;sf] k|df0f lbg] sfo{ u5{ .
tkfO{s
F f] j/k/ kfOg] hgfj/ / jg:kltnfO{ juL{s/0f u/L lgDg js{l;6 k"/f ug{ nufpg'xf];\ .
xl/ts0f ePsf Df]?b08 gePsf d]?b08 ePsf kfgLdf a:g] / kv]6f / xf8 kv]6f ePsf
km'Nsfaf6 ;f; ePsf t/ xf8
km]g]{ gePsf
29
bf];|f] lbg (Second day)
30
-p_ pSt ;do ;Ldfleq sfo{ ;DkGg ug]{ ;d"xdWo]sf] s'g} Pp6f ;d"xsf] Ps hgf ;b:onfO{ cufl8
af]nfP/ z}Ifl0fs kf6Ldf lbOPsf] tflnsf lrq k"/f ug{ nufpg'xf];\ . pSt sfo{af/] afFsL ;d"xsf
ljBfyL{;Fu ?h' u/fpg'xf];\ .
o; lj|mofsnfksf cfwf/df /
;Fu} lbPsf] csf]{ lrq -lrq
@=#_ klg k|:t't u/L
Fig 2.3
juL{s/0fsf ;ft}cf]6f txsf]
kl/ro lbg'xf];\ . tL txnfO{
j|md};Fu ;Demgsf nflu Kids
Prefer Candy Over Fresh
Green Salad jf King
Philip Came For Good
Spaghetti h:tf mnemonics klg lbg ;Sg'x'G5 . cyf{t\ ( K= kingdom, P= phylum,
T model eg]sf] z}Ifl0fs kf6Ldf b'O{cf]6f dxn agfP/ To;df km/s n]vfpg] lj|mofsnfk xf] .
31
cyf{t\
Jf+z Kf|hflt
glhssf] ;DaGw ePsf] ;hLjsf] ;d"x xf] . cfk;df ;Gtfg hGdfpg ;lsg] hLjsf]
;d"x xf] .
;hLjsf] juL{s/0fsf] ;a}eGbf tNnf b'O{ tx lhg; / l:kl;h x'g\ . ;a}eGbf a9L u'0f ldNg] k|hfltsf] ;d"xnfO{
lhGf; (Genus) elgG5 . juL{s/0f ubf{ o;nfO{ Family eGbf tn / :k]l;heGbf dfly /flvG5, h:t}M lhg;
Soflg; (Canis) cGtu{t s's'/, :ofn, Ajf;f] cflb h:tf hgfj/ k5{g\ . k|foM Ps} lsl;dsf ljz]iftf ePsf
;hLjsf] ;d"x h'g Pscfk;df k|hgg ug]{ Ifdtf /fV5g\ To;nfO{ l:kl;h elgG5 . juL{s/0f ubf{ o;nfO{
lhg;eGbf tn /flvG5, . of] Taxonomy sf] ;a}eGbf ;fgf] PsfO xf] .
32
lhg; jf j+z hLjsf] juL{s/0fsf] txdf k|hflt :t/eGbf dflyNnf] >]0fL xf] . o;sf] ax'jrg genera xf] .
of] ;DalGwt k|hfltsf] ;d"x jf ;+of]hg xf] . o;df ;fdfGotM o:tf ;x;DalGwt k|hflt x'G5g\ h'g
;fdfGo k'vf{af6 ljsl;t ePsf 5g\ . tf]/L (Brassica campestris), ;nud (Brassica rapa), /
km"nuf]eL (Brassica oleracea) Pp6} lhg; Brassica cGtu{t k5{g\ . o;}u/L pardus / tigris, l:kl;h
Felis lhg;cGtu{t k5{g\ . slxn]sfxLF Pp6f lhg;df Pp6f dfq k|hflt x'g ;S5 .
k|hflt ;dfg lsl;dsf hLjsf] o:tf] ;d"x xf] h;n] cfk;df ldn]/ k|fs[lts tj/n] k|hgg ug{ ;S5 .
k|hflt juL{s/0fsf] ;a}eGbf dxŒjk"0f{ / cfwf/e"t PsfO xf] . k|hflt la:tf/} ;do laTb} hfFbf gofF
k|hfltdf kl/jt{g x'G5 To;}n] of] Ps ultzLn OsfO xf] . oxL sf/0fn] ubf{ k|hflt Pscsf{;Fu ldNbf]h'Nbf]
/ ;DalGwt 5g\ . pbfx/0fsf ¿kdf l;+x / af3 Pp6} j+z Panthera sf eP klg ltgLx¿sf] k|hflt km/s
km/s x'G5, tL x'g\ j|mdzM leo / tigris . o;}u/L cfn', eG6f / uf]ne]8f Pp6} lhg; Solanum df k5{g\
t/ ltgLx¿sf] k|hflt km/s km/s x'G5, tL x'g\ j|mdzM tubersum, melongena / lycopersicum .
ljifoj:t'
hLjsf] b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnL -binomial system of nomenclature_ tyf kfFr hut\\ juL{s/0f
k|0ffnLsf] cjwf/0ff
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objective)
— hLjsf] låkbLo gfdfs/0f k|0ffnL -binomial system of nomenclature_ sf] kl/ro lbg / o;sf
cfwf/df hLjsf] j}1flgs gfd n]Vg
— kfFr hut\\ k|0ffnLcg';f/ hLjsf] juL{s/0fsf] cjwf/0ff :ki6 kfg{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities)
;hLjsf] j+z -!) cf]6f_ / k|hflt -!) cf]6f_ n]lvPsf ;d"x ;ª\Vofcg';f/ rf/b]lv 5 ;]6 zAbkQL
-c_ la/fnf]nfO{ xfd|} kl/j]zdf km/s km/s efiffdf s'g s'g gfdn] lrlgG5 <
-cf_ ;+;f/el/sf dflg;n] -j}1flgs_ la/fnf]nfO{ Pp6} gfdn] lrGg s] pkfo u/]sf 5g\ xf]nf <
-O_ ;hLjnfO{ s'g cfwf/df ljleGg hut\df ljeflht ul/Psf] xf]nf <
33
log} k|Zgsf] 5nkmnsf cfwf/df cfPsf] lgisif{df s]xL s'/f ykL hLjsf] låkbLo gfdfs/0f k|0ffnL
(binomial system of nomenclature_ sf] kl/ro lbg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLdf j+z / k|hfltsf] e"ldsf (Role of genus and species
in binomial system of nomenclature)
b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLsf] kl/ro lbFb} kf7\ok':tsdf ePsf lgDglnlvt tflnsfsf] k|of]u u/L To;df
j+z / k|hfltsf] e"ldsfnfO{ cWoog ug{ nufpg'xf];\ .
Fig 2.6
lgisif{
b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLdf lhg; / l:kl;hsf] k|of]u ul/G5 . o; k|0ffnLdf klxnf lhg; / To;kl5
l:kl;h n]lvG5 .
lj|mofsnfk # M låkbLo gfdfs/0f k|0ffnLaf6 ;hLjsf] j}1flgs gfd n]vg (Writing of scientific
names of organisms using Binomial System of Nomenclature)
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ k'Ug] u/L !)/!) cf]6f ;hLjsf] j+z / k|hflt n]lvPsf 5'6\6f5'6\6} zAbkQL ;d"xsf]
;ª\Vofcg';f/sf] ;]6 tof/ ug'{xf];\ .
34
-O_ !)/!) cf]6f ;hLjsf] j+z / k|hflt n]lvPsf] Ps ;]6 k|To]s ;d"xnfO lbP/ j+z / k|hfltsf] hf]8f
ldnfpg] sfo{ u/fpg'xf];\ . o;af6 !) cf]6f ;hLjsf] j}1flgs gfd n]Vg nufpg'xf];\ .
-O_ ;a} ;d"xn] sfd k"/f ug{ ;Sg] kof{Kt ;do lbg'xf];\ .
-p{_ ;a}eGbf klxnf / ;xL sfo{ ug]{ ;d"xnfO{ k|:t't ug{ nufO{ To; ;d"xnfO{ lah]tf 3f]lift ug'{xf];\ .
afFsL ;d"xnfO{ k[i7kf]if0f;lxt k|f]T;fxg ug{'xf];\ .
lgisif{
b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLdf klxnf lhg; / To;kl5 l:kl;h n]lvG5g\ . lhg;nfO{ capital letter af6 ;'?
ul/G5 eg] l:kl;hnfO{ small letter af6 ;'? ul/G5 . lhg; / l:kl;hnfO{ ls t 5'6\6f5'6\6} underline
ul/G5 jf itallic df n]lvG5 .
lj|mofsnfk $ M kfFr hut\ juL{s/0f k|0ffnLsf] kl/ro (Introduction of five kingdoms system
of classification)
-cf_ 5nkmn ljlwaf6 kfFr hut\ k|0ffnLsf] kl/ro / cjwf/0ff k|:t't ug'{xf];\ .
-O_ o;} ;Gbe{df s] sf/0fn] ubf{ b'O{ hut\ k|0ffnLsf ;6\6f kfFr hut\ k|0ffnLsf] lgdf{0f ug'{kg]{ cfjZostf
eof] eGg] s'/fnlgDglnlvt a'FbfnfO{ cfwf/ agfpg'xf];\ / kfFr}cf]6f hut\sf] ;fdfGo kl/ro lbg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ Pscf]6f pbfx/0f lbFb} b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLsf] kl/ro lbg'xf];\ .
35
-cf_ lhg; / l:kl;hsf] t'ngf ug'{xf];\ .
-O_ lgDglnlvt hut\sf Ps Pscf]6f ljz]iftf n]Vg'xf];\ <
i) k|f]l6:6f ii) KnfG6L iii) df]g]/f iv) Plgd]lnof
-O{_ b'O{ hut\ juL{s/0f k|0ffnLeGbf kfFr hut\ juL{s/0f k|0ffnL s] sf/0fn] ubf{ a9L pko'St 5, j'mg}
b'O{cf]6f a'Fbf pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
;hLjsf] juL{s/0fsf] tx a'em\g] u/L df]8]n tof/ ug{ nufpg'xf];\ / To; df]8]ndf ;hLjsf] lrq g} 6fF:g
nufpg'xf];\ .
36
rf}yf] lbg (Fourth day)
ljifoj:t'
kfFr hut\\ juL{s/0f k|0ffnLsf cfwf/ M df]g]/f / k|f]l6:6f
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
k|f]Sofl/cf]l6s / o'Sofl/cf]l6s sf]ifx¿sf] lrq jf df]8]n, tflnsf lrq, s]xL df]g/G; / k|f]l6:6;sf lrq
-c_ s] xfd|f] cldaf / AofS6]l/ofsf z/L/df kfOg] sf]if Pp6} lsl;dsf x'G5g\ <
-cf_ juL{s/0fsf] kfFr hut\ k|0ffnLsf cfwf/ s] s] xf]nfg\ <
lj|mofsnfk @ kfFr hut\ juL{s/0f k|0ffnLsf cfwf/x¿ (Basis of five kingdoms method of
classification)
37
Fig 2.7
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ tn lbOPsf] h:t} cjwf/0ff lrq lbP/ To;df /x]sf] vfnL 7fpFdf cfwf/ / lsª\8d
eg]{ sfo{ lbg'xf];\ .
-O_ s'g} Pp6f ;d"xdf k]g Og b ld8n lj|mofsnfk Ps hgfnfO{ cfˆgf] sfo{sf] k|:t'lt ug{ nufpg'xf];\
/ afFsL ;d"xnfO{ k[i7kf]if0f lbg nufpg'xf];\ .
-O{_ cGo ;d"xsf ;b:onfO{ kfn}kfnf] pSt sfo{sf] k[i7kf]if0f ug{ nufpg'xf];\ .
lgisif{
kfFr hutLo k|0ffnLsf] juL{s/0fsf
cfwf/sf]ifsf] lsl;d, zf/Ll/s ;ª\u7g, sf]if
leQfsf] pkl:ylt / cg'kl:ylt tyf kf]if0f
ljlw x'g\ .
38
lj|mofsnfk # M df]g]/f hut\sf ljz]iftf (characteristics of Kingdom Monera)
-c_ kf7\ok':tsdf lbOPsf lgDglnlvt a'Fbf lgisif{sf ¿kdf k|:t't ub} yk :ki6 kfl/lbg'xf];\ .
— logLx¿sf sf]ifdf lglZrt Go'lSno; (definite nucleus) x'Fb}g / h]g]l6s d6]l/onsf ¿kdf
-cf_ s'g} Pp6f AofS6]l/odsf] lrq af]8{df lvRb} ;Fu;Fu} ;a} ljBfyL{nfO{ klg lrq lvRg nufpg'xf];\ .
ljBfyL{sf] sfo{sf] lg/Gt/ cg'udg ub}{ cfjZostfcg';f/ /rgfTds k[i7kf]if0f k|bfg ug{'xf];\ .
lgisif{
df]g]/f ;d"xsf ;a} hLj k|f]Sofl/cf]l6s x'G5g\ .
39
lj|mofsnfk $ M k|f]l6:6f hut\sf] ljz]iftf
(Characteristics of Kingdom Protista)
— o; hut\\df kg]{ k|foM hLj Pssf]ifLo x'G5g\ . sf]ifsf cjoj (cell organelles) nfO{ sf]if lemNnLn]
9fs]sf] x'G5 .
— logLx¿sf z/L/df gSsnL v'6\6f -pseudopodia_, l;lnof jf ˆnfh]nf x'G5 h:fsf] dbtn] lxF88'n
u5{g\ .
— s]xL Pssf]ifLo o'sfl/of]6; k/hLjL x'G5g\ . logLx¿n] cf>osf]if (host cell) af6 vfgf ;f];]/
lgisif{
k|f]l6:6f hut\\df kg]{ hLjsf] z/L/ Pp6f sf]ifn] dfq ag]sf] x'G5 .
40
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf cEof;
u/fpg'xf];\ .
-c_ Pscf]6f pbfx/0f lbFb} b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLsf] kl/ro lbg'xf];\ . 2
-cf_ lhg; / l:kl;hsf] t'ngf ug'{xf];\ .
2
-O_ lrqdf s]xL ;hLj b]vfOPsf 5g\ .
i) j'mg hLj ;d"x ljifd kl/l:yltdf klg afFRg] Ifdtf
P Q
/fV5 <
ii) hgfj/ P / hgfj/ Q s:tf] lsl;dsf sf]ifaf6 ag]sf Fig 2.9 x'G5g\ <
iii) h'g hut\cGtu{t hgfj/ Q k5{ To; hut\sf b'O{cf]6f ljz]iftf
n]Vg'xf];\ . 4
-O{_ lgDglnlvt hut\ j'mg cfwf/df lgwf{l/t ul/Psf 5g\ < 4
i) k|f]l6:6f ii) KnfG6L iii) df]g]/f iv) Plgd]lnof
-p_ ;DalGwt hut\ j'mg j'mg x'g\ < 4
i) sf]ifleQf eP klg xl/ts0f gePsf ;hLjsf] hut\
ii) Pssf]ifLo k|f]Sofl/cf]l6s sf]if ePsf ;hLjsf] hut\
iii) Pssf]ifLo o'Sofl/cf]l6s sf]if ePsf ;hLjsf] hut\
iv) sf]ifleQf / xl/ts0f gePsf ax'sf]ifLo ;hLjsf] hut\
-pm_ Pp6f AofS6]l/of / o'lUngfdf j'mg} b'Ocf]6f km/s n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
juL{s/0fsf kfFr hut\nfO{ a'emfpg x/]s hut\sf Ps Pscf]6f ;b:osf] lrq 6fF;]/ tyf k|To]s hut\sf
b'O{ b'O{cf]6f ljz]iftf plNnlvt gd'gf tof/ u/fpg'xf];\ .
42
kfFrf}F lbg (Fifth day)
ljifoj:t' M kmGhfO{{
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
-c_ kmGhfO{{ tyf xl/of jg:kltdf ePsf Pp6f ;dfgtf / Pp6f c;dfgtf s] s] x'g\ <
-cf_ RofpnfO{ k|f]l6:6f hut\df lsg /flvPg, j'mg} b'O{cf]6f sf/0f k|:t't ug'{xf];\ .
o;sf cfwf/df ljBfyL{nfO{ l;sfOk|lt pT;flxt ug{'xf];\ .
lj|mofsnfk @ kmGhfO{{ hut\sf ljz]iftf (characteristics of
Kingdom Fungi)
43
Pssf]ifLo hLj lo:6 kmd]{G6];g k|lj|mofdf k|of]u ul/G5 . h:t} M cNsf]xn agfpg / a]s/L
pTkfbgdf k|of]u ul/G5 .
-O_ af]8d
{ f Rofpsf] lrq lvRb} ;Fu;Fu} ljBfyL{nfO{ klg lrq lvRg nufpg'xf];\ . ljBfyL{sf] sfdsf] lg/Gt/
cg'udg ub}{ cfjZostfcg';f/ /rgfTds k[i7kf]if0f k|bfg ug{'xf];\ .
lgisif{
kmGhfO{{ hut\\df kg]{ hLj Pssf]ifLo jf ax'sf]ifLo x'G5g\ / oL ;hLj Kf|foh;f] Saprotrophic x'G5g\
cyf{t\ logLx¿n] ;8]un]sf÷s'lxPsf h}ljs j:t'af6 vfgf k|fKt u5{g\ .
:ofk|f]6«f]lkms kmGhfO{{ (Saprotrophic fungi) M logLx¿n] d/]/ s'lxPsf h}ljs j:t'af6 cfˆgf] kf]if0f
k|fKt u5{g\, h:t}M Do's/, Rofp, k]lGfl;lnod -penicillium_ cflb .
k/hLjL kmGhfO{{ (Parasitic fungi) n] cGo ;hLjsf] z/L/af6 kf]if0f k|fKt u5{g\, h:t} M klS;lgof -
puccinia_, 6\oflk|mgf -Taphrina_ cflb .
l;DafofF]lF 6s kmGhfO{{ (Symbiotic fungi) c¿ hLj;Fu cGt/cfl>t ;DaGwdf afFR5g\ . o:tf]
;DaGwdf b'j} hLj Pscsf{af6 nfeflGjt x'G5g\ . h:t}, nfOs]g, o;df cNuL / kmGhfO{{
cGt/cfl>t ;DaGwdf afFR5g\ .
-O_ k|To]s ;d"xaf6 Ps hgfnfO{ k|:t't ug{ nufO{ yk :ki6 kfg{'xf];\ .
lgisif{
kmGhfO{{nfO{ vfgf k|fKt ug]{ tl/sfsf cfwf/df :ofk|f]6«f]lkms, k/hLjL tyf l;DafofF]lF 6s u/L tLg
lsl;ddf afFl8Psf] 5 .
44
lj|mofsnfk # df]g]/f, k|f]l6:6f / kmGhfO{{ hut\sf] t'ngfTds cWoog
-c_ z}Ifl0fs kf6Ldf lrqdf lbOP Kingdom Monera Kingdom Protista Kingdom Fungi
h:t} tLgcf]6f dxn agfpg'xf];\
.
-O{_ To;kl5 k|To]s ;d"xaf6 Ps Ps ;b:onfO{ To:tf ljz]iftf eGg nufpg'xf];\ / z}Ifl0fs kf6Ldf n]Vb}
hfg'xf];\ .
lgisif{
hut\ df]g]/f, k|f]l6:6f / kmGhfO{{sf sf]ifsf lsl;d, zf/Ll/s ;ª\u7g / kf]if0f ljlwdf ljljwtf x'G5 .
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf cEof;
u/fpg'xf];\ .
-c_ kf]if0f ljlwsf cfwf/df kmGhfO{{nfO{ slt ;d"xdf afl8Psf] 5 < 1
-cf_ kmGhfO{{ / k|f]l6:6f hut\df t'ngf ug'{xf];\ . 2
-O_ tn s]xL ;hLj ;hLjsf] gfd lbOPsf] 5 M
lo:6, klS;lgof, nfOs]G;, KnfHdf]l8od, Ph]6f]AofS6/, k]lgl;lnod, Rofp
i) j'mg hLj b'O6f ;hLjsf] ;+o'St ¿k xf] <
ii) oL dWo]sf :ofk|f]kmfOl6s kmGhfO{{sf] klxrfg ug'{xf];\ .
45
iii) oL dWo]sf kf/f;fOl6s kmGhfO{{sf] klxrfg ug'{xf];\ .
iv) k|To]s ;hLjsf] ;DalGwt hut\sf] gfd n]Vg'xf];\ . 4
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf
tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk
;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
46
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr
bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf] k|Zg
agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ . h:t} M
1. ;hLjsf] juL{s/0f eg]sf] s] xf] < 1
2. ;hLjsf] juL{s/0fn] ltgLx¿sf] cWoognfO{ s;/L ;lhnf] agfPsf] 5 < 2
3. ;hLjsf] j}1flgs gfd s;/L n]lvG5 < 2
4. lhg; / l:kl;hsf] kl/efiff n]Vg'xf];\ . k|To]ssf] Ps Pscf]6f pbfx/0f klg lbg'xf];\ .
1
5. lhg; / l:kl;hdf s] s] km/s 5g\ < 2
6. Pscf]6f pbfx/0f lbFb} b'O{kbLo gfdfs/0f k|0ffnLsf] kl/ro lbg'xf];\ . 2
7. lgDglnlvt hut\sf Ps Pscf]6f ljz]iftf / pbfx/0f n]Vg'xf];\ < 4
i) k|f]l6:6f ii) KnfG6L
8. kfFr hut\ juL{s/0f k|0ffnL s] sf/0fn] ubf{ b'O hut\ k|0ffnLeGbf pko'St 5, j'mg} b'O{cf]6f a'Fbf
pNn]v ug'{xf];\ . 2
9. lrqdf s]xL ;hLj b]vfOPsf 5g\ .
i) j'mg hLjaf6 xfdLnfO{ kmfObf 5 <
ii) hgfj/ P / hgfj/ Q s:tf]
lsl;dsf sf]ifaf6 ag]sf x'G5g\ <
P Q R
iii) h'g hut\cGtu{t hgfj/ Q k5{
To; hut\sf b'O{cf]6f ljz]iftf n]Vg'xf];\ . 4
10. lgDglnlvt hut\ j'mg cfwf/df lgwf{l/t ul/Psf 5g\ < 4
i) k|f]l6:6f ii) KnfG6L iii) df]g]/f iv) Plgd]lnof
11. ;DalGwt hut\ j'mg j'mg x'g\ < 4
i) sf]ifleQf / xl/ts0f ePsf ;hLjsf] hut\
ii) Pssf]ifLo k|f]Sofl/cf]l6s sf]if ePsf ;hLjsf] hut\
iii) Pssf]ifLo o'Sofl/cf]l6s sf]if ePsf ;hLjsf] hut\
iv) sf]ifleQf / xl/ts0f gePsf ax'sf]ifLo ;hLjsf] hut\
12. Pp6f Rofp / o'lUngfdf j'mg} b'Ocf]6f km/s n]Vg'xf];\ . 2
13. kf]if0f ljlwsf cfwf/df kmGhfO{{nfO{ slt ;d"xdf afl8Psf] 5 < 1
14. kmGhfO{{ / k|f]l6:6f hut\df t'ngf ug'{xf];\ . 2
15. tn s]xL ;hLjsf] gfd lbOPsf] 5 M 4
47
nfOs]G;, cldaf, efO/;, k]lgl;lnod, 9';L
i) j'mg hLj b'O6f ;hLjsf] ;+o'St ¿k xf] <
ii) oL dWo]sf :ofk|f]kmfOl6s kmGhfO{{sf] klxrfg ug'{xf];\ .
iii) oL dWo]sf kf/f;fOl6s kmGhfO{{sf] klxrfg ug'{xf];\ .
iv) k]lgl;lnod;Fu ;DalGwt hut\sf] gfd n]Vg'xf];\ . 4
16. tn lbOPsf k|Zgsf] ;xL ljsNkdf uf]nf] 3]/f -)_ nufpg'xf];\ M
-s_ ds} s'g hut\\cGtu{t k5{ <
-c_ df]g]/f -cf_ k|f]l6:6f
-O_ kmGhfO{{ -O{ KNffG6L
-v_ s'g sf/0fn] o'lUngfnfO{ hut\ k|f]l6:6fdf /flvPsf] 5 <
-c_ xl/ts0f kfOg] x'gfn] -cf_ Pssf]ifLo x'gfn]
-O_ kfgLdf kfOg] x'gfn] -O{_ sf]/f{ h:tf] efu ePsf] x'gfn]
-u_ Binomial System of Nomenclature sf k|jt{s sf] x'g\ <
-c_ Carolus Linnaeous -cf_ R. H. Whitaker
-O_ Chatton -O{ Robert Koch
-3_ sf]ifdf k|f]Sofl/cf]6\;nfO{ s'g hut\\df /flvPsf] 5 <
-c_ df]g]/f -cf_ k|f]l6:6f
-O_ kmGhfO{{ -O{_ KnfG6L
-ª_ tn lbOPsf dWo] k|f]sfl/of]l6s ;"Id hLjsf] pbfx/0f s'g xf] <
-c_ /fOhf]laod -cf_ kf/fd]l;od
-O_ 6\oflk|mgf -O{_ cldaf
48
PsfO # Rofp (Mushroom) cg'dflgt sfo{306f M )%
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOcGtu{t Rofpsf] agf]6, Rofpsf] hLjgrj|m, Rofpsf] dxŒj -cffly{s cfocfh{g, Rofp v]tL,
h}ljs k|ljlwåf/f RofphGo pTkfbg h:t}M ;'s'6L, crf/ cflb tyfdfgj :jf:Yosf nflu Rofpsf] k|of]u_ /
vfg of]Uo Rofp / ljiffn' Rofpsf] klxrfg h:tf ljifoj:t' ;d]l6Psf 5g\ .
o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg ljlwsf ;fy} k|bz{g ljlw, If]q e|d0f ljlw, ;f]wk'5 ljlw, k|Zgf]Q/
ljlw, tftf] d]r, Graffitti / >Job[Zo ljlw cflbsf] k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ Rofpsf] hLjgrj|m / dxŒj j0f{g ug{
-v_ vfg] Rofp / ljiffn' Rofpsf] klxrfg ug{
-u_ Rofp v]tL k|ljlw ;DaGwdf ;f]wvf]h ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=; ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
=
!= Rofpsf] agf]6 Rofpsf] ;fdfGo kl/ro !
Rofpsf] agf]6 -lunsf] ;d]t_
@= Rofpsf] hLjgrj|m Rofpsf] hLjgrj|m !
Rofp v]tL
#= Rofpsf] dxŒj -cffly{s Rofpsf] k|of]u !
cfocfh{g, Rofp v]tL, h}ljs Dffgj :jf:Yosf nflu Rofpsf]
k|ljlwåf/f RofphGo pTkfbg h:t} dxŒj
M ;'s'6L, crf/ cflb tyfdfgj Rofpsf] cfly{s dxŒj
:jf:Yosf nflu Rofpsf]
k|of]u_
$= vfg] Rofp / ljiffn' Rofpsf] Rofpsf] e08f/0f / pkof]u !
klxrfg vfg] Rofp / ljiffn' Rofp
%= k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg !
$=l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
klxnf] lbg (First day)
ljifoj:t'
Rofpsf] ;fdfGo kl/ro tyf Rofpsf] agf]6 -lunsf] ;d]t_
49
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation materials)
Rofpsf] gfdfª\lst lrq, Rofp, Rofpsf] luN;sf] gfdfª\lst lrq
lbOPsf lrq 8fpgnf]8 u/L of];Fu ;DalGwt lgDglnlvt k|Zg ;f]w]/ dl:tis dGyg u/fO{ o; kf7sf]
k|f/De ug'{xf];\ .
-c_ Rofp s:tf] 7fpFdf pd|G5 <
-cf_ Rofp lsg xl/of] gePsf] xf]nf <
-O_ s] ;a} Rofp vfg of]Uo x'G5g\ <
-O{_Rofp v]tL lsg ul/G5 <
o;kl5 Rofpsf] ;fdfGo kl/ronfO{ k'gtf{huL u/fpg'xf];\ .
lgisif{
Rofp Pp6f Pp6f o:tf] ;hLj xf] h;df xl/ts0f gx'g] ePsf] x'gfn] xl/of] x'Fb}g / cfˆgf] vfgfsf nflu
s'lx/x]sf] j:t'df lge{/ /xG5g\ .
50
-pm_ o;}u/L luN;df g} lahf0f'sf] lgdf{0f x'g] s'/f atfpg'xf];\ / Rofpsf] k|hggdf lahf0f'sf] e"ldsf klg
atfpg'xf];\ .
lgisif{
Rofpsf d'Vo b'O{cf]6f efu x'G5g\ . dflysf] 5ftf agf]6 /rgfnfO{ kfOn; / 8fF7 h:tf] agf]6nfO{ :6fOk
elgG5 . kfOn;d'lg luN; /x]sf x'G5g\ h;df ag]sf lahf0f' plrt jftfj/0f kfPdf gofF Rofp agfpF5g\
.
51
-ª_ u[xsfo{ / kl/of]hgf sfo{ (Home work)
52
— JofVofs} j|mddf Rofpsf] Pp6f Go'lSno; x'g] cj:yf / b'O6f Go'lSno; x'g] cj:yf sf/0f;lxt
:ki6 kfg'{xf];\ .
— ljBfyL{nfO{{ ^.^ hgfsf] ;d"xdf ljeflht u/L k|To]s ;d"xnfO{ Rofpsf] hLjgrj|msf af/]df
a'em]sf s'/fnfO{ n]Vg nufpg'xf];\ . -Quick write activity)
— s'g} b'O{ ;d"xsf Ps Ps hgf u/L hDdf b'O{ hgfnfO{ n]v]sf s'/fnfO{ k|:t't ug{
nufpg'xf];\ .
— To;kl5 u/fP/ Ps b'O{ hgfsf] sfo{ k|:t't ug{ nufO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
lgisif{
Rofpsf] a]l;l8oddf Pp6f wgfTds :6«]g -plus strain_ / Pp6f C0ffTds :6«]g (minus strain) u/L b'O{cf]6f
XofKnf]O8 Go'lSno; x'G5g\ . tL XofKnf]O8 Go'lSno; ;+of]hg eP/ Pp6f l8Knf]O8 Go'lSno; aG5 . pSt
Go'lSno; ldcf]l;; ljefhg eO{ rf/cf]6f x\ofKnf]O8 Go'lSno; aG5g\ . h;dWo] b'O{cf]6f wgfTds :6]«g /
b'O{cf]6f C0ffTds :6«]g x'G5g\ . a]l;l8of]:kf]/ kl/kSj ePkl5 :6]l/Udf6faf6 5'6\l6G5 . x/]s :kf]/cg's"n
cj:yfdf cª\s'/0f eP/ k|fylds dfO;]lnod aG5 . k|To]s k|fylds dfO;]lnodsf] sf]ifdf Pp6f Go'lSno;
x'G5 . leGbfleGb} :6]«gsf k|fylds dfO;]lnodsf] ;dfudaf6 låtLo dfO;]lnod aG5 h;df b'j} :6]«gaf6
cfPsf b'O{cf]6} Go'lSno; x'G5g\ . To;}n] o;nfO{ 8fOSofl/of]l6s dfO;]lnod elgG5 . låtLo dfO;]lnoddf
cg's"n tfkj|md / cfb|tf ePkl5 Rofp pd|G5 .
53
lj|mofsnfk # Rofp v]tL (Mushroom farming)
54
lgisif{
Rofpsf] v]tL ug{sf nflu k/fnnfO{ 1 b]lv 2 OGr;Ddsf] dl;gf] 6'j|mf agfP/ kfgLdf /fvL sl/a
15 - 20 ldg]6 /fd|/L pdfNg]
— pdfn]sf] k/fnnfO{ ;'Vvf agfpg] / k/fnsf 6'j|mfnfO{ Knfl:6ssf y}nLdf tx tx ldnfP/ /fVg] /
k|To]s txdf Rofpsf] lap 5g]{
— k/fnsf] 6'j|mfnfO{ /fd|/L xftn] vfb\g] / To;df 10-12 cf]6f hlt Kjfn agfpg] tyf tL y}nLnfO{
;ft lbg;Dd cWof/f] sf]7fdf /fVg] To;kl5 cfjZostfcg';f/ kfgL 5s{g] .
;Dej eP ljBfyL{nfO{ Rofp v]tL ug]{ 7fpFsf] ;d"x e|d0f u/fO{ ;f]wk'5 u/]/ Rofp v]tL k|ljlwaf/]
hfgsf/L k|fKt ug{] jftfj/0f ldnfpg'xf];\ . To; e|d0fsf] k|ltj]bg k]; ug]{ u[xsfo{ lbg'xf];\ .
e|d0f k"j{
— ljBfyL{nfO{ e|d0f :ynsf] hfgsf/L, ToxfF ckgfpg' kg]{ ;fjwfgL, ug{'kg]{ sfo{sf] :ki6 hfgsf/L lbFb}
ljsf; ul/Psf] js{l;6 pknAw u/fpg]
— cfjZostfcg';f/ ;d"x lgdf{0f u/L e|d0fnfO{ Jojl:yt ug{ k|To]s ;d"xdf Ps hgf 6f]nL g]tfsf]
Joj:yf ug]{
— Rofp s[ifsnfO{ l/;f];{ k;{gsf ¿kdf pkof]u ug{ cg'/f]w ug]{
e|d0fsf j|mddf
e|d0f kZrft\
-cf_ Rofpsf] luN;sf] leqL agf]6sf] lrq agfO{ o;sf ljleGg efusf] gfdfs/0f ug{'xf];\ . 3
-O_ Rofpsf] hLjgrj|mnfO{ lrqaf6 b]vfpg'xf];\ . 3
55
-p_ lrqdf Rofpsf] luN;sf] ;]S;g b]vfOPsf] 5, lrqsf cfwf/df
lgDglnlvt k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ slt lsl;dsf sf]iftxn] luN;sf] leQf lgdf{0f u5{g\ < 1
-v_ lrqdf b]vfOPsf s / v lar s] km/s 5 < 1
-u_ Basidiospore aGg'clusf] cj:yf / ag]kl5sf] b'O{cf]6f
cj:yfsf] j0f{g ug{'xf];\ . 4
Fig 3.4
ljBfyL{nfO{ Rofpsf] dxŒjaf/] cWoog u/L dxŒjk"0f{ a'FbfnfO{ cfufdL -ef]lnkN6_ sIffdf k|:t't ug]{ sfo{
lbg'xf];\ .
ljifoj:t'
Rofpsf] dxŒj -cfocfh{g, Rofp v]tL, h}ljs k|ljlwåf/f RofphGo pTkfbg h:t} M ;'s'l6, crf/ cflb
tyfdfgj :jf:Yosf nflu Rofpsf] k|of]u_
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objective):
Rofpsf] hLjgrj|m / dxŒj j0f{g ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities):
Rofpaf6 xfdLnfO{ x'g] kmfObf / gf]S;fgLaf/] ;d"xut 5nkmn u/L l6kf]6 tof/ u/L sIffdf Kf|:t't
nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ dfgj :jf:Yosf nflu Rofpsf] dxŒj (Importance of mushroom for human
health)
-cf_ cluNnf] sIffsf] cGTodf lbOPsf] u[xsfo{sf cfwf/df Pp6f v08sf] k|:t'lt -k|f]l6g ;|f]tsf ¿kdf
Rofp, le6fldg ;|f]tsf ¿kdf Rofp, vlgh kbfy{sf] ;|f]tsf ¿kdf Rofp / cf}ifwLsf ¿kdf Rofp_
ug{ nufpg'xf];\ .
56
-O_ k|To]s k|:t'ltkl5 cGo ;d"xsf] k[i7kf]if0f lnFb} cfjZos eP 5'6]sf a'bFfnfO{ yKg nufpg'xf];\ .
-O{_ ;a} ;d"xsf] k|:t'ltkl5 dfgj :jf:Yosf nflu Rofpsf] dxŒjnfO{ ;dli6ut ¿kdf JofVof u/L :ki6
kfg'{xf];\ .
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ lj|mofsnfk @ df h:t} klxn]sf] sIffsf] u[xsfo{sf] cfly{s dxŒj;Fu ;DalGwt v08
k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
-O_ k|To]s ;d"xnfO{ ;DalGwt k|:t'ltsf d'Vo d'Vo a'bFf rf6{ k]k/ jf Go'h lk|G6df l6kf]6 ;"rLa4 u/fO{
j|md};Fu leQfdf k|bz{g ug{ nufpg'xf];\ .
k|f]l6gsf] ;|f]tsf ¿kdf, le6fldgsf] ;|f]tsf ¿kdf, vlgh kbfy{sf] ;|f]tsf ¿kdf tyf cf}ifwLsf ¿kdf
-v_ Rofpsf] cfly{s dxŒj (Economic importance of mushroom)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\
.
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ Rofpdf kfOg] kf}li6s tŒjsf] gfd n]Vg'xf];\ . 1
57
tkfO{F{sf] j/k/ /x]sf Ps hgf Rofp s[ifssf] interview lnP/ To;sf cfwf/df Rofp v]tL ug{'clu /
Rofp v]tL ug{ yfn]kl5 cfPsf] cfly{s / ;fdflhs kl/jt{g dfly k|ltj]bg n]vL sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
ljifoj:t'
Rofpsf] e08f/0f / pkof]u
vfg] Rofp / ljiffn' Rofp
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objective)
vfg] Rofp / ljzfn' Rofpsf] klxrfg
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities)
-c_ Pp6f Rofp s[ifsn] pTkfbg u/]sf] Rofp ahf/sf] dfueGbf a9L ePdf pSt s[ifsn] cfˆgf
pTkfbgnfO{ gf]S;fg x'gaf6 hf]ufpgsf nflu s] s] pkfo ckgfpg ;S5 <
-O_ To;kl5 k|To]s ;d"xn] cfkm"n] u/]sf sfo{ kfn}kfnf] csf]{ ;d"xnfO{ :yfgfGt/0f u/L yKg ldNg] s'/f
yKg nufpg'xf];\ . o; lzIf0f ljlwnfO{ Graffitti elgG5 .
58
-O{_ s'g} Pp6f ;d"xsf] k|:t'ltkl5 k[i7kf]if0f lbFb} 5f]6s/Ldf JofVof ug'{xf];\ .
59
lgisif{
Rofp Pp6f k|z:t dfqfdf kf}li6s tŒj ePsf] kbfy{ xf] . o;af6 ljleGg k|sf/sf kl/sf/ tof/ ug{
;lsG5 .
lj|mofsnfk # vfgof]Uo / ljiffn' Rofp (Edible and poisonous mushroom)
60
-c_ lbOPsf] lrq cGo pknAw ljiffn' Rofpsf lrq z}Ifl0fs kf6Ldf 6fF:g'xf];\ .
-O_ lrqdf b]lvPsf ljiffn' Rofp / vfg of]Uo Rofpdf km/s kQf nuffpg] lj|mofsnfk u/fpg'xf];\ .
lgisif{
laiffn' Rofpsf s]xL nIf0f /ftf] sf08 jf kfOn; ePsf] Rofp tyf
xNsf v}/f] /ªsf] Rofp tyf ;]tf] luN;
ls/f gnfu]sf] lrNnf] kfOn; ePsf] Rofp
(gills) ePsf] Rofp
Rofpsf] kfOn; xNsf lyRbf kx]Fnf] /ª
sf08df l/ª (valva) ePsf] Rofp tyf /ftf]
cfpg] Rofp cflb
/ª ePsf] Rofp
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
61
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\
.
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ Rofpaf6 s] s:tf cGo pTkfbg agfpg ;lsG5, ;"rL agfpg'xf];\ . 2
-cf_ Rofpsf] ;'s'6L s;/L agfOG5, j0f{g ug'{xf];\ . 2
-O_ laiffn' Rofpsf s'g} b'O{cf]6f ljz]iftf n]Vg'xf];\ . 2
-O{_ vfgof]Uo Rofp / laiffn' Rofpdf s'g} b'O{cf]6f km/s n]Vg'xf];\ . 2
-p_ hª\unL Rofp k|of]u ubf{ s] s:tf ;fjwfgL ckgfpg'k5{ < 2
-pm_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
tkfO{F{sf] j/k/ /x]sf Rofp s[ifssf] interview sf cfwf/df Rofp v]tL ug{'clu / Rofp v]tL ug{
yfn]kl5 cfPsf] cfly{s / ;fdflhs kl/jt{gdfly k|ltj]bg n]vL sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
g]kfndf hª\unL vfg of]Uo Rofpsf k|hfltsf] s'/f ubf{ em08} ! ;o $& k|hflt e]l6G5g\ / xfn;Dd
sl/a !)) cf]6f ljiffn' k|hfltsf] /]s8{ 5 . ToxfF &# k|hflt 5g\ hals @) k|hfltnfO{ ;hfj6df k|of]u
ug{ ;lsG5 . ljiffn'' RofpnfO{ vfB k|hfltsf ¿kdf unt klxrfgsf sf/0fn] ubf{ ;fdfGotM hª\unL
Rofp vfFbf Rofpsf] ljiffSttf x'G5 . ;+;f/el/ Rofpsf] ljiffSttfsf (%Ü eGbf a9L 36gf unt
klxrfgsf sf/0f x'G5g\ . ljiffn' Rofpn] ljZjsf 1ft Rofpsf] !Ü eGbf sd k|ltlglwTj ug]{ eP klg
xfdL t'ngfTds ¿kdf s]xL vt/gfs / slxn]sfxLF 3fts k|hfltsf] cl:tŒjnfO{ a]jf:tf ug{ ;Sb}gf}F .
g]kfndf lgoldt / Jojl:yt ljif /lh:6«L k|0ffnLsf] cefjsf sf/0f olsg tYofª\s pknAw 5}g . :yfgLo
/ /fli6«o ldl8ofsf cfwf/df x/]s jif{ bh{gf}F dflg;sf] d[To' x'G5Ù ;of}F c:ktfndf egf{ x'G5g\, hals
;of}F :yfgLo pkrf/df e/ k5{g\ . xtfxtsf] jf:tljs ;ª\Vof k|sflzt ;ª\VofeGbf w]/} x'g ;S5 lsgeg]
w]/}h;f] 36gf b'u{d If]qdf x'G5g\ h'g s'g} klg ldl8of se/]h aflx/ 5g\ . g]kfndf kfOg] s]xL ljiffn'
Rofpsf k|hfltsf] ;"rL tn lbOPsf] 5 .
62
List of poisonous Mushrooms of Nepal
Source: https://aatiyekobaigyanik.wordpress.com/2021/03/31/list-of-poisonous-mushrooms-of-nepal/
kfFrfF} lbg, PsfOsf] clGtd lbg (Fifth day; the last day of the unit)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf tyf
/0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
63
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk
;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds k4ltcg';f/
l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr
bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf k|Zg
agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
!= RofpnfO{ d[tf]khLjL (saprotrophic) eGg'sf] sf/0f s'g xf] < 1
-s_ o;n] cfˆgf] vfgf cfkm}F agfpg ;Sb}g . -v_ o;n] ;8]un]sf s'lxPsf j:t'af6 vfgf k|fKt u5{ .
-u_ cfˆgf] vfgfsf nflu c¿df e/ k5{ . -3_ hLjsf] z/L/af6 vfgf ;f];]/ lnG5 .
@= xfOd]lgoddf ePsf] s'g sf]if km6f{On x'G5 < 1
-s_ a]l;l8od -v_ 6«fdf (Trama)
-u_ kf/fkmfOl;; -3_ xfOkmf
#= a]l;l8of]:kf]/ (Basidiospore) aGg] tx s'g xf] < 1
-s_ xfOd]lgod -v_ ;a xfOd]lgod
-u_ 6«fdf -3_ kf/fkmfOl;;
$= s'g Rofpaf6 SofG;/ /f]usf pkrf/sf nflu cf}ifwL agfOG5 <
-s_ /ftf] Rofp -v_ 8Nn] Rofp
-u_ sGg] Rofp -3_ uf]a|] Rofp 1
%= xfOd]lgoddf ePsf] :6]/fOn sf]ifnfO{ s] elgG5 <
-s_ a]l;l8od -v_ 6«fdf (Trama)
-u_ kf/fkmfOl;; -3_ xfOkmf
^= a]l;l8of]:kf]/ (Basidiospore) sxfF aG5 <
-s_ xfOd]lgod -v_ ;a xfOd]lgod
-u_ 6«fdf -3_ kf/fkmfOl;;
&= sf/0f lbg'xf];\ M
-s_ RofpnfO{ d[tf]khLjL elgG5 .
-v_ dflg;sf nflu Rofp kmfObfhgs / xflgsf/s b'j} x'G5g\ .
-u_ pRr /Strfk, dw'd]x, d'6' /f]u ePsf dflg;nfO{ Rofp ;]jgdf k|f]T;fxg ul/G5 .
-3_ hª\unL Rofp k|of]u ug{ ;fjwfgL ckgfpg'k5{ .
*= km/s 5'6\ofpg'xf];\ M
64
-s_ vfg] Rofp / laiffn' Rofp
-v_ k|fylds / låtLo dfO;]lnod
-u_ kf/fkmfOl;; (Paraphysis) / a]l;lo8d (Basidium)
(= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ Rofpdf kfOg] kf}li6s tŒjsf] gfd n]Vg'xf];\ .
-v_ Rofpsf] cf}ifwLo dxŒjsf] j0f{g ug{'xf];\ .
-u_ …dfgj :jf:Yo tyf cfocfh{gsf nflu Rofp dxŒjk"0f{ dflGfG5 .Ú ts{;lxt n]Vg'xf];\ .
-3_ ;fwf/0f k|ljlwaf6 3/d} Rofpsf] v]tL s;/L ul/G5, 5f]6s/Ldf j0f{g ug{'xf];\ .
-ª_ RofphGo pTkfbgsf] ;"rL agfpg'xf];\ .
-r_ Rofpsf] ;'s'6L agfpg] ljlw j0f{g ug'{xf];\ .
-5_ laiffn' Rofpsf ljz]iftf s] s] x'g\, n]Vg'xf];\ .
-h_ Rofpsf] lrq agfO{ o;sf ljleGg efusf] gfds/0f ug{'xf];\ .
-em_ Rofpsf] hLjgrj|m lrq;lxt j0f{g ug'{xf];\ .
-`_ lrq cjnf]sg u/L ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ lrqdf b]vfOPsf efusf] gfd n]vL k|To]ssf] Ps
Pscf]6f sfd n]Vg'xf];\ .
-cf_ aLhf0f' s'g efudf x'G5 <
-O_ lbOPsf EffunfO{ Fruiting body / Mycellium df
5'6\ofpg'xf];\ .
65
PsfO $ j|md ljsf; (Evolution)
cg'dflgt sfo{306f M )^
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOsf] cWoogkl5 ljBfyL{ k|df0fsf cfwf/df j|md ljsf;sf] cjwf/0ff j0f{g ug{, n]dfs{ tyf
8fla{gsf] hLj ljsf;sf] l;4fGtsf] cjwf/0ff :ki6 kfg{, Hugo de Vries sf] pTkl/jt{gsf] l;4fGtsf]
JofVof ug{ tyf j|md ljsf;df kl/j[lQ / pTkl/jt{gsf] dxŒj ;f]wvf]h ug{ ;Ifd x'g] 5g\ . o;
PsfOcGtu{t j|md ljsf;sf l;4fGt, j|md ljsf;sf k|df0f, kl/j[lQ / pTkl/jt{g h:tf ljifoj:t'
;d]l6Psf 5g\ .
o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg / k|bz{g ljlwsf ;fy} mix and match, think, pair and share, T
and M models, cflbsf] k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ k|df0fsf cfwf/df j|md ljsf;sf] cjwf/0ff j0f{g ug{
-v_ n]dfs{sf] hLj ljsf;sf] l;4fGtsf] cjwf/0ff :ki6 kfg{
-u_ 8fla{gsf] hLj ljsf;sf] l;4fGtsf] cjwf/0ff JofVof ug{
-3_ Hugo de Vries sf] pTkl/jt{gsf] l;4fGtsf] JofVof ug{
-ª_ j|md ljsf;df kl/j[lQ / pTkl/jt{gsf] dxŒj ;f]wvf]h ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
!= j|md ljsf;sf] cjwf/0ff j|md ljsf;sf] kl/ro !
j|md ljsf;sf cjwf/0ff
#= b'O{ ju{ larsf hgfj/ tyf b'O{ ju{ larsf hgfj/af6 k|fKt k|df0f !
e|"0f;DaGwL k|df0f, e|"0faf6 k|fKt k|df0f
j|md ljsf;;DaGwL l;4fGt
j|md ljsf;;DaGwL l;4fGt
-n]dfs{sf] l;4fGt_
-n]dfs{sf] l;4fGt / o;sf] cfnf]rgf_
66
-8fla{gsf] l;4fGt_ 8fla{gsf] l;4fGtsf] cfnf]rgf
n]dfs{ / 8fla{gsf l;4fGtsf] t'ngf
67
lj|mofsnfk @ k[YjLdf hLjsf] pTklQ (Origin of life on the earth)
gbf]xl/g] u/L l6kf]6 ub}{ hfg'xf];\ / cGTodf k[i7kf]if0f lbFb} ;hLjsf] j|md
ljsf;sf] cjwf/0ff lbg'xf];\ .
lgisif{
j|md ljsf;sf j|mddf k|f]Sofl/of]6 AofS6]l/of h:tf hLjsf] pTklQ
68
eO{ To;kl5 of]eGbf a9L ljsl;t o'Sofl/cf]l6s sf]ifsf] pTklQ eof]
. ltgLx¿af6 Pssf]ifLo hLj tyf jg:kltsf] ljsf; eof] . To;kl5
cg's"n jtfj/0f ;Fu;Fu} ax'sf]ifLo hGt' tyf jg:kltsf] pTklQ tyf
ljsf; ePsf] dflgG5 .
;hLjdf lg/Gt/ kl/jt{g x'g] j|md rln/xFbf ltgLx¿sf] zf/Ll/s
agfj6 ;/naf6 hl6n x'Fb} uPsf] kfOG5 o;}nfO j|md ljsf; elgG5
.
Pp6f rf6{ k]k/df j|md ljsf;sf] tree diagram sf] df]8]n agfpg'xf];\ .
%= lzIfssf nflu yk hfgsf/L (Additional knowledge for the teacher)
69
o; l;4fGtcg';f/ hLjg cnf}lss zlSt jf eujfgåf/f ;[li6 ul/Psf] lyof] . pxfFn] ;a} jg:klt /
hgfj/ ;[li6 ug{'eof] h'g k[YjLdf ltgLx¿ cfh cjl:yt ¿kdf b]vfk¥of] . of] l;4fGt ljZjf;df
cfwfl/t 5 / s'g} j}1flgs k|df0f 5}g To;}n] o;nfO{ Jofks ¿kdf :jLsf/ ul/Psf] 5}g .
B. Theory of spontaneous generation
o; l;4fGtcg';f/ k[YjLdf lghL{j j:t'af6 hLjgsf] pTklQ ePsf] xf] . gfOn gbLsf] df6fn] 3fddf Gofgf]
x'Fbf Eofu'tf, 6f]8, ;k{ / uf]xL h:tf hLljt k|f0fL hGdfpg ;S5 eGg] ljZjf; lyof] . ef]g x]NdG6n]
dflg;sf] kl;gfn] leh]sf] h;L{ / ux'Fsf] rf]s/nfO{ @! lbg;Dd ;Fu} /fVbf d';f aGg ;Sg] atfP .
o; l;4fGtnfO{ k|mfG;]:sf] /]8L, :knfGhfgL / n'O; kfZr/n] cfˆgf ljleGg k|of]uåf/f c:jLsf/ u/]sf lyP
. xfdL dflyNnf sIffdf pgLx¿sf] k|of]usf af/]df cWoog ug]{ 5f}F .
C. Modern concept of origin of life
cfw'lgs cjwf/0ff ;g\ !(#) df cf]k]l/gn] ;'emfj lbPsf lyP . o; l;4fGtcg';f/ klxnf] hLljt sf]lifsf
;fwf/0f tŒjaf6 pTkGg eof] . sfa{g, xfO8«f]hg, clS;hg, gfO6«f]hg cflb h:tf ;"Id c0f' k|f]l6g,
sfaf]{xfO8«]6, OGhfOd, Go"lSns Pl;8 cflb h:tf Dofj|mf] c0f' kl/jlt{t eP . To;kl5 ltgLx¿n]
PafofF]h
F ]g]l;; elgg] k|lj|mofåf/f klxnf] hLljt sf]lifsf pTkfbg u/] . Abiogenesis lghL{j kbfy{af6
hLljt j:t'sf] ljsf; x'g' g} xf] . afofF]h
F ]g]l;;åf/f ag]sf sf]lifsf j|mdzM h}ljs ljsf;sf] k|lj|mofaf6
jt{dfg cj:yfdf yk hl6n x'Fb} uP .
bf];|f] lbg (Second day)
ljifoj:t'
j|md ljsf;sf k|df0f
70
lgDglnlvt k|Zg ;f]w]/ dl:tis dGyg u/fpg'xf];\ .
-c_ hLjfjz]if eg]sf] s] xf] <
-cf_ s] r/fsf] kv]6f / dflg;sf] xftsf] agf]6df s]xL ;dfgtf 5 <
-O_ j|md ljsf; ePs} xf] eGg] s'/fsf] cfwf/ s] xf] <
-O{_ hLjfjz]if s;/L aG5 <
lj|mofsnfk @ j|md ljsf;sf k|df0fsf] ;"rL agfpg (Enlist the evidences of evolution)
-c_ j|md ljsf;sf k|df0fsf] ;"rL n]lvPsf] rf6{ k]k/nfO{ k|bz{g af]8{df k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ ltgdf /x]sf kb h:t} hLjfjz]if, ;wdL{ cª\u, Pgfnf]u; cª\u, cjz]iffª\u, la|h Plgdnsf]
5nkmnaf6 ;fdfGo kl/ro lbg'xf];\ .
-O_ hLjfjz]if, ;hftLo cª\u, Pgfnf]u; cª\u, cjz]iffª\u, la|h Plgdn h:tf kbsf] kl/efiff n]Vg] u[xsfo{
lbP/ s]xLsf] k|:t'lt u/fpg'xf];\ / cfjZos ePdf oyf]lrt k[i7kf]if0f lbO{ ;'wfg{ nufpg'xf];\ .
lgisif{
j|md ljsf;sf k|d'v k|df0f lgDglnlvt x'g M
-s_ hLjfjz]ifaf6 k|fKt k|df0f (Evidences from fossil)
-v_ t'ngfTds z/L/ /rgfaf6 k|fKt k|df0f (Evidences from comparative morphology and anatomy)
;wdL{ cª\ux¿ (Homologous organs)
cjz]iffª\uaf6 k|fKt k|df0f (Evidence from vestigial organ)
-u_ b'O{ ju{larsf hgfj/af6 k|fKt k|df0fx¿ (Evidences from bridge animals)
-3_ e|0" f;DaGwL k|df0f (Embryonic evidences)
lj|mofsnfk #
hLjfjz]ifaf6
k|fKt k|df0fsf]
cjwf/0ff
(Concept of
evidences from fossils)
71
o;af6 s] olsg ug{ ;lsG5 eg] ;hLjsf] ljsf; j|mdzM ;/naf6 hl6n ;+/rgfdf ePsf ;hLj ljsf;
ePsf] x'G5 . k|ToIf b]Vg ;lsg] ePsfn] ljsf;sf] b[li6sf]0fn] hLjfjz]ifaf6 k|fKt k|df0fnfO{ w]/} dxŒj
lbPsf] 5 eGg] s'/f klg atfpg'xf];\ .
-cf_ cfls{of]K6]l/S; tyf 3f]8fsf hLjfjz]ifsf lrq
k|:t't u/L ltgLx¿sf] cl:tŒj / j|md ljsf;sf
af/]df j0f{g ug'xf];\ .
lgisif{
w]/} jif{ klxn] d/]sf hGt' tyf jg:kltsf s'g} c+z, 5fk jf lrx\g kq] r6\6fgdf kfOG5 To;nfO{ hLjfjz]if
(Fossil) elgG5 . hLjfjz]ifsf af/]df cWoog ug]{ ljifonfO{ Paleontology elgG5 . hLjfjz]ifsf] cWoogaf6
nfvf}F jif{ clu cl:tŒjdf /x]sf ;hLjsf af/]df hfgsf/L lng ;lsG5 . To;}n] hLjfjz]ifn] j|md ljsf;
ePsf] s'/fnfO{ k|dfl0ft u5{ . hLjfjz]ifaf6 k|fKt k|df0fnfO{ j|md ljsf;sf] alnof] cfwf/ dflgG5 .
72
lj|mofsnfk $ z/L/sf] t'ngfTds cWoogaf6 k|fKt k|df0fsf] cjwf/0ff (Concept of evidences from
comparative anatomy)
ul/G5 eg] To;nfO{ ;wdL{ cª\u (Homologous organ) elgG5 . ;hLjdf kfOg] To:tf cª\u Hf:fsf] pTklQ
(Embryonic origin) km/s km/s x'G5 t/ Pp6} sfo{sf nflu k|o]fu ul/G5 eg] To:tf cª\unfO{ Pgfnf]u;
cª\u (Analogous organ) elgG5 . o:tf ;wdL{ / Pgfnf]u; cª\usf] cWoogaf6 k|fKt k|df0fn] j|md
73
lj|mofsnfk % cjz]ifª\uaf6 k|fKt k|df0fsf] cjwf/0ff (Concept of evidences from vestigial
organs)
lgisif{
cjz]iffª\usf cfwf/df of] eGg ;lsG5 ls dflg;sf k'vf{ cf]v/ h:tf kmnnfO{ bfFtn] k'm6fpg ;Sg],
k'R5/ ePsf, zfsfxf/L / sfgnfO{ xNnfpg ;Sg] lsl;dsf lyP . o;} cfwf/df dfgjsf] j|md ljsf;
PK; h:t} hgfj/af6 ePsf] s'/f ;xh} cg'dfg ug{ ;lsG5 / o; tYon] klg j|md ljsf; ePsf] eGg]
s'/f k|dfl0ft u5{ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ cjz]iffª\usf]] kl/efiff lbg'xf];\ . 1
-cf_ j|md ljsf;sf k|df0fsf] ;"rL agfpg'xf];\ . 3
-O_ ;hftLo cª\u eg]sf s] x'g\ < 2
-O{_ dflg;sf] xft tyf r/f / rd]/fsf] kv]6fsf] leqL agf]6n] s;/L j|md ljsf;sf] k|df0f lbG5g\ < 2
Pp6f rf6{ k]k/df ;hftLo cª\u tyf dfgj z/L/sf cjz]iffª\usf] /ª\uLg lrq agfpg'xf];\ .
74
t];|f] lbg (Third day)
ljifoj:t'
b'O{ ju{larsf hgfj/ tyf e|"0f;DaGwL k|df0f
Kn]l6k;, ljleGg hgfj/sf e|"0fsf ljleGg cj:yf, n]dfs{sf] l;4fGtnfO{ :ki6 kfg]{ lrq
-cf_ o;}u/L cfls{of]K6]l/S; tyf k|f]6f]K6]/; (lung fish) df ePsf o:tf ;femf u'0faf/] klg j0f{g
ug{'xf];\ .
-O_ o;/L b'O{ ju{ larsf hgfj/n] tNnf] ju{ / dflyNnf] ju{nfO{ hf]8]/ klg j|md ljsf; x'g] s'/fnfO{
k|dfl0ft u5{g\ eGg] s'/f :ki6 kfg{'xf];\ .
lgisif{
75
k|f]6f]K6]/; (protopterus) sf] cWoogaf6 df5fsf] j|mlds ljsf; eP/ peor/sf] ljsf; ePsf] dflgG5 .
oxfF Kn]l6Kf;, cfls{of]K6]l/; / k|f]6f]K6]/; Bridge animals sf pbfx/0f x'g\ h:fn] tNnf] ju{ / dflyNnf]
ju{nfO{ hf]8\5g\ . b'O{ ju{sf] cGt/;DaGwn] klg a9L ljsl;t hgfj/ sd ljsl;t hgfj/af6 g} ag]sf]
tYo k|dfl0ft x'G5 .
lj|mofsnfk # e|"0faf6 k|fKt j|md ljsf;sf k|df0f (Evidence of evolution from embryos):
logLx¿sf] j|md ljsf; Pp6} k'vf{af6 ePsf] xf] eGg] Fig 4.9 tYosf cfwf/df e|"0fn]
klg j|md ljsf;sf] k|df0f lbG5
lgisif{
hgfj/sf] e|"0ffj:yfdf /x]sf] ;+/rgfsf] ;dfgtfn] logLx¿sf] j|md ljsf; Pp6} k'vf{af6 ePsf] xf] eGg]
tYosf cfwf/df e|"0fn] klg j|md ljsf;sf] k|df0f lbG5 eGg] s'/f :ki6 x'G5 .
76
lj|mofsnfk $ j|md ljsf;;DaGwL l;4fGt tyf n]dfs{sf] l;4fGt / o;sf cfnf]rgf (Theories of
evolution: Lamarkism and its drawbacks)
-c_ j|md ljsf;;DaGwL l;4fGtsf k|0f]tf [Jean Baptist Lamark (France), Alfred Russel Wallace,
Charles Darwin (Enlgand) / Hugo De Vries (Holland) sf] ;fdfGo kl/ro lbFb} ltgLx¿sf]
b]gaf/] klg rrf{ ug'{'xf];\ .
-O_ n]dfs{sf] l;4fGtnfO{ jftfj/0fsf] k|ToIf k|efj (Direct environmental effect), cª\usf] pkof]u /
cg'kof]u (Uses and disuses of organs) tyf
k|fKt u'0fsf] ;Gtfgdf k|;f/0f (Inheritance of
acquired characters) h:tf a'bFfsf cfwf/df
:ki6 ug'{xf];\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf cEof;
u/fpg'xf];\ .
-c_ la|h Plgdn eg]sf s] x'g\ < 1
-cf_ e"0fsf] cWoogn] s;/L j|md ljsf;sf] k|df0f lbG5 .
3
-O_ n]dfs{sf] l;4fGtn] j|md ljsf;sf d'Vo sf/ssf ¿kdf s;nfO{ k|:t't u/]sf] 5 <
1
77
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
Pp6f rf6{ k]k/df j|md ljsf;sf] k|df0fsf ¿kdf e|"0fsf] /ª\uLg lrq agfpg'xf];\ .
ljifoj:t'
j|md ljsf;;DaGwL l;4fGt -8fla{gsf] l;4fGt_
8fla{gsf] l;4fGtsf] cjwf/0ff lbg] lh/fkmsf lrq tyf n]dfs{ / 8fla{gsf l;4fGtsf] t'ngf b]vfpg]
lsl;dsf lh/fkmsf lrq
78
-O_ ;d"x !, @, #, $ / % nfO{ cfˆgf] ;d"xsf] a'emfOnfO{ tL ;d"xsf Ps Ps hgfnfO{ k|:t't ug{
nufpg'xf];\ tyf cem}
:ki6tfsf nflu cfjZos
k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
-O{_ cGTodf lrq k|bz{g u/L Fig 4.11 a b
lj|mofsnfk # 8fla{gsf] l;4fGt tyf n]dfs{sf] l;4fGtsf] t'ngf (Comparision of Darwinism and
Lamarkism)
nufpg'xf];\ .
Fig 4.12
79
lgisif{
n]dfs{sf] l;4fGt jftfj/0fsf] l;wf k|efjdf cfwfl/t 5 eg] 8fla{gsf] l;4fGt k|fs[lts 5gf]6df
cfwfl/t 5 .
n]dfs{sf] l;4fGtn] cª\usf] pkof]u / cg'kof]udf hf]8 lbG5 eg]] 8fla{gsf] l;4fGt kl/j[lQdf hf]8
lbG5 .
n]dfs{sf] l;4fGt ts{df cfwfl/t 5 eg] 8fla{gsf] l;4fGt k|df0fdf cfwfl/t 5 .
-c_ Pp6} rp/df rl//x]sf ufO{, e}F;L / afv|f cl:tŒjsf nflu s:tf] ;ª\3if{sf pbfx/0f x'g\ <
1
-O{_ n]dfs{sf] l;4fGt / 8fla{gsf] l;4fGtdf Pp6f ;dfgtf / Pp6f c;dfgtf n]Vg'xf];\ . 2
cfˆgf] j/k/ kfOg] k|fs[lts 5gf]6sf pbfx/0fsf] vf]hL u/L To;sf] k|ltj]bg tof/ kfg'{xf];\ .
ljifoj:t'
kl/j[lQ / pTkl/jt{g tyf Hugo de Vries sf] pTkl/jt{gsf] l;4fGt
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
80
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
81
-O{_ cGTodf Hugo de-Vries sf] pTkl/jt{g;DaGwL] l;4fGt / o;sf sdhf]/ kIfdfly k|sfz kfg'{xf];\ .
lgisif{
j|mf]df]hf]ddf kl/jt{g x'g uO{ gofF u'0f ePsf] ;Gtlt ljsf; x'g'nfO{ pTkl/jt{Gf (Mutation) elgG5 .
pTkl/jt{g x'g] ;hLjnfO{ mutant / pTkl/jt{gsf] sf/s tŒjnfO{ mutagen elgG5 . pTkl/jt{gsf
ljleGg lsl;d 5g\, h:t} M neutral, positive or significant / negative or harmful . Xo'uf] l8 le|hsf]
pTkl/jt{g;DaGwL l;4fGtcg';f/,
1. gofF hfltsf] pTklQ pTkl/jt{gsf sf/0fn] klg x'G5 .
2. pTkl/jt{gdf PSsfl; gofF u'0f b]vf k5{g\ / t'?Gt} (functional) sfo{d"ns x'G5 .
3. ;a} pTkl/jt{g csf]{ j+zdf ;/]/ hfGf ;S5g\ .
4. pkof]uL kl/j[lQ ePsf hLj 5gf]6 x'G5g\ / cg'kof]uL kl/j[lQ ePsf hLj x/fP/ hfG5g\ .
5. kl/j[lQ w]/} ePdf gofF hfltsf] pTklQ x'G5 .
lj|mofsnfk # j|md ljsf;df kl/j[lQ / pTkl/jt{gn] kf/]sf k|efjx¿ (Effects of variation and
mutation on evolution)
-c_ ljBfyL{lar j|md ljsf;df kl/j[lQ / pTkl/jt{gn] kf/]sf k|efjsf af/]df ;d"x ;d"xlar 5nkmn
u/fO{ To;sf] lgrf]8 lgsfNg nufpg'xf];\ .
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ cfcfˆgf] ;d"xn] lgsfn]sf] lgrf]8nfO{ k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
-O_ cGTodf k[i7kf]if0f;lxt kf7sf] cGTo ug'{xf];\ .
cfˆgf] j/k/ kfOg] k|fs[lts 5gf]6sf pbfx/0fsf] vf]hL u/L To;sf] k|ltj]bg tof/ kfg'{xf];\ .
5}7f} lbg, PsfOsf] clGtd lbg (Sixth day; the last day of the unit)
82
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utf cg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
!= tnsf k|Zgsf] ;xL pQ/df l7s lrx\g -√_ nufpg'xf];\ M
-c_ sfo{ljxLg eO{ nf]k cj:yfdf k'u]sf cª\unfO{ s] elgG5 < 1
-s_ cjz]iffª\u -v_ ;hftLo cª\u
-u_ Pgfnf]u; cª\u -3_ xf]df]nf]u; cª\u
-cf_ s'g a'Fbf n]dfs{sf] l;4fGt;Fu ;DalGwt 5 < 1
83
-v_ cjz]iffª\u s]nfO{ elgG5, o;n] j|md ljsf;sf] k|df0fnfO{ s;/L k'li6 u5{ <
-u_ hLjfjz]if s;/L aG5, j0f{g ug'{xf]; .
-3_ j|md ljsf;sf k|df0f s] s] x'g\, pbfx/0f;lxt JofVof ug'{xf];\ .
-ª_ n]dfs{sf] j|md ljsf;sf] l;4fGtnfO{ 5f]6s/Ldf j0f{g ug'{xf];\ .
-r_ pTkl/jt{g eg]sf] s] xf], j0f{g ug'{xf];\ .
-5_ 8fla{gsf cg';f/ gofF hfltsf] pTklQ s;/L x'G5, j0f{g ug'{xf];\ .
-`_ j|md ljsf;sf nflu pTkl/jt{g] klg Pp6f yk sf/s tŒj dfq xf], :k:6 kfg{'xf];\ .
-6_ 8fla{gsf] l;4fGtcg';f/ afFRgsf nflu ;ª\3if{ / ;Ifd g} afFRg ;S5 eGg] s'/fsf] plrt pbfx/0faf6
k':6\ofOF ug{'xf];\ .
-7_ 8fla{gsf] l;4fGtsf] cfnf]rgf s;/L ul/Psf] 5, JofVof ug'{xf];\ .
-8_ hLjfjz]ifn] s;/L j|md ljsf;sf] k|df0f lbG5 <
-9_ lbOPsf] lrq cWoog ug{'xf]; / lgDg k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-c_ lrqdf s] b]vfOPsf] 5 <
-cf_ lrqdf b]vfOPsf] j|md ljsf;sf] k|df0fn] s'g s'g ju{nfO{ hf]8\g vf]H5,
n]Vg'xf];\ .
-O_ o; lrqn] j|md ljsf; ePsf] ;DaGwdf yk k|df0f s;/L lbG5 n]Vg'xf];\ .
-p_ oL lrqsf] t'ngf ls/fsf] kv]6f;Fu ubf{ o;nfO{ s'g k|df0fsf ¿kdf lbg'kg]{
x'G5 <
84
PsfO % zf/Ll/s ;+/rgf / hLjg k|lj|mof (Physiological Structure and Life Process)
cg'dflgt sfo{306f M !^
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOcGtu{t dfgj u|lGy k|0ffnLcGtu{tsf ljleGg lsl;dsf gnLo'St / gnLljxLg u|lGysf
ljifoj:t' klg ;d]l6Psf 5g\ . o; PsfOdf hGt' / jg:klt xdf]{gsf] sfo{sf af/]df klg rrf{ ul/Psf] 5 .
o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg / k|bz{g ljlwsf ;fy} mix and match, think, pair and share, T
and M models cflbsf] k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ tGt'sf] kl/ro;lxt jg:klt tGt' / hGt' tGt'sf k|sf/, kfOg] efu / sfo{ j0f{g ug{
-v_ dfgj :gfo' k|0ffnLsf efusf] agfj6 / sfo{ JofVof ug{
-u_ u|lGy k|0ffnLsf] kl/ro lbO{ gnLo'St / gnLljxLg u|lGysf] t'ngf ug{
-3_ dfgj xdf]{gsf] kl/ro;lxt sfo{ tyf c;/ j0f{g ug{
-ª_ jg:klt xdf]{gsf] kl/ro lbO{ j[lå xdf]{gsf] sfo{ / pkof]lutf j0f{g ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
!= tGt' kl/ro !
jg:klt tGt'
@= :yfoL tGt' -;/n tGt'_ k]/]GsfOdf !
sf]n]GsfOdf
:sn]/]gsfOdf
#= hl6n tGt' / ljlzi6 tGt' hfOnd !
ˆnf]od
UnfG8'n/ tGt'
n]lS6km]/; tGt'
$= hGt' tGt' -Olky]lnon tGt'_ k]ed]G6 Olky]lnod !
3gfsf/ Olky]lnod
:tDeL Olky]lnod
85
UnfG8'n/ Olky]lnod
%= hGt' tGt' -df+zn tGt'_ sª\sfnk]zL tGt' !
lrNnf] df+zn tGt'
d'6'sf] df+zn tGt'
^= hGt' tGt' -;+of]hL tGt'_ g/d ;+of]hL tGt' – kmfOa|;, Pl8kf]h !
s8f ;+of]hL tGt' – xf8, sfl6{n]h
t/n ;+of]hL tGt' – /ut, lnDkm
:gfo' sf]if
&= dfgj :gfo' k|0ffnL kl/ro !
*= s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnL 7'nf] dl:tis !
-dl:tis_ ;fgf] dl:tis
d]8'nf cAnª\uf6f
(= s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnL ;'if'Dgf !
-;'if'Dgf / :gfo' /];f_ :gfo' /];f
!)= k]l/km]/n :gfo' k|0ffnL / j|m]lgon :gfo' /];f !
:jrflnt :gfo' k|0ffnL :kfOgn :gfo' /];f
l;Dkfy]l6s / kf/fl;Dkfy]l6s :gfo' /];f
!!= k|ltljlDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / d"Nofª\sg !
!@= dfgj u|lGy k|0ffnL gnLo'St u|lGy !
gnLljxLg u|lGy
!#= s]xL k|d'v dfgj u|lGy lk6\o'6/L u|lGy !
yfO/f]O8 u|lGy
kf/fyfO/f]O8 u|lGy
!$= s]xL k|d'v dfgj u|lGy Pl8«gn u|lGy !
Kofª\lj|mofh
uf]gf8\;
!%= jg:klt xdf]{g kl/ro, pkof]u / c;/ !
!^= k|ltlalDjt l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / d"Nofª\sg !
$=l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
86
klxnf] lbg (First day)
ljifoj:t' M tGt'
lj|mofsnfk @ jg:klt tGt'sf] kl/ro / lsl;d (introduction and types of plant tissue)
87
-p_ To;kl5 k|:t'ltdf cfPsf a'Fbfsf ;sf/fTds / gsf/fTds kIfnfO{ atfpg'xf];\ .
lgisif{
jg:kltsf] z/L/sf k|To]s efu p:t} cyjf km/s km/s jg:klt sf]ifsf] ;d"x ldnL ag]sf] x'G5 . pSt
sf]ifsf] ;d"xnfO{ jg:klt tGt' elgG5 . jg:klt tGt'nfO{ o;sf] k|s[lt, cfwf/df d]l/:6d]l6s tGt' /
:yfoL tGt' u/L b'O{ lsl;ddf ljefhg ug{ ;lsG5 . ljefhg Ifdtf ePsf sf]ifaf6 ag]sf tGt'nfO{
d]l/:6d]l6s tGt' elgG5 .
-c_ ;/n :yfoL tGt' / ltgsf lsl;d h:t} M k]/]GsfOdf, sf]n]GsfOdf tyf :sn]/]gsfOdfsf] kl/ro lbg
-cf_ k]/]GsfOdf, sf]n]GsfOdf tyf :sn]/]gsfOdfnfO{ lrqaf6 b]vfpg
-O_ k]/]GsfOdf, sf]n]GsfOdf tyf :sn]/]gsfOdfsf] t'ngf ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation materials)
ljleGg lsl;dsf :yfoL tGt'sf lrq, la?jfsf] sf08, An]8, jfr Unf;, :ofk|mflgg, lUn;l/g, se/ l:nk
tyf ;"Idbz{s oGq
88
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
lj|mofsnfk ! dl:tis dGyg (Brain storming)
lgDglnlvt k|Zg ;f]w]/ dl:tis dGyg u/fO{ o; kf7k|lt pT;'stf a9fpg'xf];\ .
-c_ s'g tGt'df sf]if ljefhg ug]{ Ifdtf kfOFb}g <
-cf_ sf]if ljefhg ug{ g;Sg] tGt'df sf]ifsf] ;ª\Vof s;/L a9\5 <
lj|mofsnfk @ ;/n :yfoL tGt'sf] kl/ro / lsl;d (Introduction and types of simple
permanent tissue)
-cf_ k]h %! df /x]sf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ jf 8fF7sf] leqL agf]6sf] :yfoL :nfO8sf] cjnf]sg
u/fO{ b]lvPsf]
-O_ lrq k|:t't u/]/ k]/]gsfOdf, sf]n]gsfOdf / :Sn]/]gsfOdfsf ljz]iftf atfpFb} ltgLx¿sf] sfd klg
atfpg'xf];\ .
lgi
si fig. 5.4 Parenchyma Collenchyma Sclerenchyma
f{
:yfoL tGt'df kfOg] sf]ifdf ;fwf/0ftof sf]if ljefhg xF'b}g t/ klg ltgdf sf]ifsf] ;ª\Vof a9\5 lsgsL
ltgLx¿sf] d]l/li6d]l6s tGt' g} :yfoL tGt'df kl/jt{g x'G5 . la?jfdf kfOg] :yfoL tGt' ;/n tGt'
(Simple tissue), Hfl6n tGt' (Complex tissue) / ljlzi6 tGt' (Special tissue) u/L tLg k|sf/sf x'G5g\ .
;/n :yfoL tGt' Ps} k|sf/sf sf]if ldnL ag]sf x'G5g\ . logLx¿sf] agfj6 Psbd} ;/n x'G5 . o:tf tGt'n]
;'/Iff ug]{, ;xf/f lbg] tyf vfB kbfy{sf] lgdf{0f / e08f/0f ug]{ sfo{ u5{ . sf]ifsf] agfj6cg';f/ oL tGt'
k]/]gsfOdf, sf]n]gsfOdf / :Sn]/]gsfOdf u/L tLg k|sf/sf x'G5g\ .
89
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ :yfoL tGt'sf] kl/efiff lbg'xf];\ . 1
-cf_ :yfoL tGt'sf k|d'v sltcf]6f lsl;d 5g\ < 1
-O_ ;/n :yfoL tGt'sf ljleGg lsl;dsf] j0f{g ug'{xf];\ . 2
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
-c_ hl6n / ljlzi6 :yfoL tGt' / ltgsf lsl;d h:t} M hfOnd, ˆnf]od, UnfG8'n/ tGt' / n]lS6km]/;
tGt'sf] kl/ro lbg
-cf_ hfOnd / ˆnf]odnfO{ lrqaf6 b]vfpg
-O_ hfOnd / ˆnf]odsf] t'ngf ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation materials)
hl6n :yfoL tGt' tyf ljlzi6 :yfoL tGt'sf lrq
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
90
lj|mofsnfk @ hl6n :yfoL tGt'sf] kl/ro / lsl;d ( Introduction and types of complex
permanent tissue)
-c_ hl6n :yfoL tGt'sf] kl/efiff ;f]w]/ tyf To; tGt'sf] ;/n :yfoL tGt';Fu t'ngf ug{ nufO{ kf7sf]
;'?cft ug'{xf];\ .
-cf_ hl6n :yfoL tGt'sf] ljz]iftf atfpFb} o;sf b'O{ lsl;d klg atfpg'xf];\ . hfOnd / ˆnf]Pdsf] lrq
lbFb} oL b'O{ tGt'sf t'ngf ug]{ sIffsfo{ u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # ljlzi6 :yfoL tGt'sf] kl/ro / lsl;d ( Introduction and types of special
permanent tissue)
ljz]iftf / pbfx/0f 5nkmn ub}{ atfpg'xf];\ . Fig 5.5glandular tissue Lactiferous tissue
lgisif{
ljlzi6 tGt'df x'g] sf]ifn] lgisf;g tyf ;|fj ug]{ (secretion) sfo{ u5{g\ . oL tGt' b'O{ k|sf/sf x'G5g\, tL
x'g\ M UofG8'n/ tGt' (Glandular tissue) / n]lS6km]/; tGt' (Lactiferous tissue).
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
91
-c_ ;/n :yfoL tGt' / hl6n :yfoL tGt'df km/s atfpg'xf];\ . 1
-cf_ hfOnd / ˆnf]Pdsf s] s] sfo{ x'g\ < 2
-O_ la?jfdf ljlzi6 :yfoL tGt'n] s] sfd u5{g\ < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
ljleGg lsl;dsf hl6n :yfoL tGt' / ljlzi6 :yfoL tGt'sf] la?jfsf] lrq agfpg'xf];\ .
-c_ hGt' tGt'sf] ;fdfGo kl/rokl5 hGt' / jg:klt tGt'df km/s n]Vg] sfo{ lbg'xf];\ . To;kl5 Ps b'O{
hgfsf] sfo{ k|:t'lt u/fO{ k[i7kf]if0f
lbg'xf];\ .
-cf_ hGt' tGt'sf lsl;dnfO{ rf6{df k|:t't
u/L k|d'v lsl;dsf] Ps Pscf]6f nIf0f
atfpg'xf];\ . Fig 5.6
92
Fig 5.7 -O_ pknAw eP :yfoL :nfO8sf] cjnf]sg u/fP/ geP lrqsf] k|:t'lt ub}{
Olky]lnon tGt' tyf o;sf
lsl;d h:t} k]ed]G6 Olky]lnod, 3gfsf/ Olky]lnod, :tDeL Olky]lnod / UnfG8'n/ Olky]lnodsf
ljz]iftf tyf pbfx/0f 5nkmn ljlwaf6 k|:t't ug'{xf];\ . ;fy} ltgLx¿lar t'ngf ug]{ sfo{ u/fpg'xf];\ .
-O{_ ljBfyL{nfO{ tL tGt'sf] gfdfª\lst lrq sf]g{ nufpg'xf];\ .
lgisif{
hgfj/sf] z/L/ jf o;sf cª\usf] ;a}eGbf aflx/L kqdf /x]sf sf]ifsf] ;d"xnfO{ Olky]lnon tGt' elgG5 .
Olky]lnon tGt' Ps} lsl;dsf sf]if jf ljleGg lsl;dsf sf]if ldn]/ ag]sf] x'G5 . o; tGt'sf sf]if j];d]G6
d]Da|]gdf 6fFl;P/ /x]sf x'G5g\ . Olky]lnon tGt'n] d'Votof 9fSg] (covering),
;'/Iff ug]{ (protecting), ;|fj ug{] (secreting), lgisf;g ug{] (excreting), ;f]:g] (absorbing) h:tf sfo{ u5{
. sf]ifsf] k|s[lt / df]6fOsf cfwf/df Olky]lnod tGt'nfO{ ljleGg lsl;ddf afF8\g ;lsG5 . tL x'g\ M
k]ed]G6 Olky]lnod (Pavement epithelium), So'lasn Olky]lnod (Cubical epithelium), sf]nDg/ Olky]lnod
(Columnar epithelium) / UNofG8'n/ Olky]lnod (Glandular epithelium)
OG6/g]6af6 ljleGg lsl;dsf Olky]lnon tGt'sf] :ki6 lrq vf]h ;ªsng u/L k|To]s lrqsf] ltgLx¿sf]
b'O{ b'O{cf]6f ljz]iftf / pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
93
kfFrf}F lbg (Fifth day)
ljifoj:t' M hGt' tGt' -df+zn tGt'_
94
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf] nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ df+zn tGt'sf] kl/efiff lbg'xf];\ . 1
-cf_ df+zn tGt'sf k|d'v sltcf]6f lsl;d 5g\ < 1
-O_ df+zn tGt'sf ljleGg lsl;dlar t'ngf ug'{xf];\ . 2
-O{_ sfl8{ofs df+zn tGt' s'g cª\udf kfOG5 < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
sª\sfnk]zL tGt', lrNnf] df+zn tGt' tyf d'6'sf] df+zn tGt'sf] lrq;lxt ltgLx¿lar t'ngf u/]sf]
tflnsf agfpg'xf];\ .
95
k|:t't u/L o;sf k|d'v lsl;dsf gfdaf6 kl/lrt u/fpg'xf];\ .
-cf_ pknAw eP ;+of]hL tGt'sf :yfoL :nfO8sf] cjnf]sg u/fP/ geP lrqx¿sf] k|:t'lt ub}{ ;+of]hL tGt'
tyf o;sf lsl;d h:t} g/d ;+of]hL tGt', s8f ;+of]hL tGt' tyf t/n ;+of]hL tGt'sf ljz]iftf tyf
pbfx/0f 5nkmn ljlwaf6 k|:t't ug'{xf];\ .
-O_ g/d ;+of]hL tGt' tyf s8f g/d ;+of]hL tGt'lar t'ngf ug]{ sfo{ u/fpg'xf];\ .
-O{_ ljBfyL{nfO{ k|To]s lsl;dsf ;+of]hL tGt'sf] gfdfª\lst lrq sf]g{ nufpg'xf];\ .
Fig 5.9
lgisif{
Fig 5.10
Zf/L/df kfOg] ljleGg k|sf/sf tGt' tyf cª\unfO{ hf]8\g] tGt'nfO{ ;+of]hL tGt' elgG5 . o:tf tGt'sf] d'Vo
sfd z/L/nfO{ yfDg', sf]if / tGt'lar cGt/;DaGw sfod ug'{ xf] . oL tGt'df sf]ifsf lardf /x]sf]
cGt/sf]ifLo :yfg (Intercellular space) df 7f]; jf t/n kbfy{ el/Psf x'G5g\ h;nfO{ d]l6«S; (Matrix)
elgG5 . tGt'sf] :j¿ksf cfwf/df ;+of]hL tGt'nfO{ tLg k|sf/df juL{s/0f ug{ ;lsG5 .
lgisif{
hGt'sf] z/L/sf ljleGg cª\unfO{ lgb]{zg lbg], ;~rf/ ug]{ / ;+of]hg ug]{ tGt'nfO{ :gfo' tGt' elgG5 .
:gfo' tGt'sf] ;a}eGbf ;fgf] PsfOnfO{ Go'/f]g elgG5 . :gfo' tGt' Go'/f]g (Neurons) ldn]/ ag]sf] x'G5 . :gfo'
tGt'nfO{ Go'/f]lUnof gfds ;+of]hL tGt'n] hf]8]/ /fv]sf] x'G5 .
96
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ :gfo' sf]if / :gfo' tGt'sf] kl/ro lbg'xf];\ . 2
-cf_ ;+of]hL tGt' / df+zn tGt'df d'Vo km/s s] 5 < 1
-O_ :gfo'sf]ifdf kfOg] 5f]6f / nfdf TofGb|f h:tf /rgfnfO{ s] elgG5 < 2
-O{_ :gfo' tGt' cGo tGt'eGbf s;/L km/s x'G5 < 2
-p_ s'g tGt'n] z/L/sf] 9fFrf lgdf{0f u5{ < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
:yfgLo :t/df pknAw j:t'sf] k|of]u u/L ljleGg lsl;dsf hgfj/ tGt'sf] gd'gf lrq agfpg'xf];\ /
sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
;ftf}F lbg (Seventh day)
k|ltljlDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg (Reflective learning, learning
enhancement and unit assessment)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utf cg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
!=;xL ljsNkdf 3]/f nufpg'xf];\ M
-c_ d]l/:6d]l6s tGt' la?jfsf] s'g efudf x'G5 < 1
-s_ h/fsf 6'Kkfdf -v_ sf08 tyf xfFufsf 6'Kkfdf
-u_ sf08sf] jl/kl/ -3_ la?jfsf ;a} efudf
-cf_ sf]if ljefhg x'g] Ifdtf ePsf tGt'sf] k|sf/ s'g xf] <
97
-s_ hl6n tGt' -v_ ;+of]hL tGt'
-u_ :yfoL tGt' -3_ df]l/:6d]l6s tGt' 1
-O_ gl/jnsf] lap j/k/ x'g] s8f tx s'g tGt'sf] pbfx/0f xf] <
-s_ P/]gsfOdf -v_ k]/]gsfOdf
-u_ :Sn]/]gsfOdf -3_ sf]n]gsfOdf 1
-O{_ la?jfdf ef:s'n/ tGt'n] s] sfd u5{g\ <
-s_ la?jfnfO{ b/f] agfpg -v_ vfgf agfpg
-u_ kfgL / vfgfsf] ;~rf/ ug{ -3_ la?jfsf] df]6fO a9fpg 1
-p_ lduf}{nf / ¥ofn u|lGysf gnLsf] leqL ;txdf x'g] tGt' s'g xf] <
-s_ :Sjfd; lOlky]lnod -v_ UnofG8'n/ Olky]lnod
-u_ So'af]O8n lOlky]lnod -3_ sf]nDg/ lOlky]lnod 1
-pm_ sfl8{ofs df+zn tGt' s'g cª\udf kfOG5 <
-s_ cfdfzo -v_ lduf}{nf
-u_ d'6' -3_ Kofª\lj|mofh 1
-P_ s'g tGt'n] z/L/sf] 9fFrf lgdf{0f u5{ <
-s_ sl6{n]h -v_ xfF8
-u_ :gfo'sf]if -3_ 6]G8f]g
2= sf/0f lbg'xf];\ M 2x4
Fig 5.13
99
-O{_ tLg} lsl;dsf :gfo' k|0ffnLsf efu klg lrgfpg'xf];\ .
lgisif{
To;}u/L z/L/leqsf cª\ular ;+of]hg ug{sf nflu dl:tis, ;'if'Dgf / :gfo' tGt' ldn]/ :gfo' k|0ffnL ag]sf]
x'G5 . dfgj :gfo' k|0ffnLdf /x]sf ljleGg efu / ltgLx¿sf sfo{sf cfwf/df :gfo' k|0ffnLnfO{ tLg efudf
ljefhg ul/Psf] 5 . tL x'g\, s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnL (Central nervous System), k]l/km]/n :gfo' k|0ffnL
(Peripheral nervous System) / c6f]gf]lds :gfo' k|0ffnL (Autonomic nervous System)
-O{_ 7'nf] dl:tis, ;fgf] dl:tis / d]8'nf cAnª\uf6fsf agf]6 / sfo{sf] j0f{g ug{
100
-c_ :gfo' k|0ffnLsf] s]Gb| s]nfO{ eGg ;lsG5 / lsg <
-cf_ dl:tissf] aflx/L ;txdf vfN6fv'N6L (Convolution) af6 xfdLnfO{ s] kmfObf x'G5 <
lj|mofsnfk @ s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnL / o;sf cjojsf]] kl/ro (Introduction of central nervous
system and its components)
-c_ s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnLsf] kl/ro;Fu} o;sf b'O{ cjoj dl:tis / ;'if'DgfnfO{
k'g{:d/0f u/fpg'xf];\ . o;sf nflu 5]pdf lbPsf] h:t} s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnLsf]
lrqsf] dbt lng'xf];\ . oL b'O{ efudf km/s n]Vg] sfo{ u/fpg'xf];\ .
-cf_ s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnLsf] lrq k|bz{g o;sf ljleGg efu lrgfpg'xf];\ / o;
-O_ dl:tissf] lrq k|:t't u/L o;sf] cjl:ylt, aflx/L Fig 5.14
agf]6, o;sf ljleGg efu h:t} 7'nf] dl:tis, ;fgf]
dl:tis / d]8'nf cAnª\uf6fsf] klxrfg u/fpg'xf];\ .
;fy} d]lgGh]h / ;]/]a|f]:kfOgn ˆn'8 / ltgsf
sfo{nfO{ klg atfpg'xf];\ .
-O{_ dl:tissf] ;/n :ki6 lrq sf]/]/ To;df 7'nf] dl:tis,
;fgf] dl:tis / d]8'nf cAnª\uf6fsf] gfdfs/0f u/L ljBfyL{nfO{ klg ;Fu;Fu} lrq sf]g]{ cEof;
u/fpg'xf];\ .
-O{_ 7'nf] dl:tis, ;fgf] dl:tis / d]8'nf cAnª\uf6fsf agf]6 / ltgsf k|d'v sfo{af/] klg rrf{ ug'{xf];\ .
lgisif{
Fig 5.15
dfgj z/L/sf] 6fpsf]b]lv k'R5/;Dd km}lnPsf] :gfo' k|0ffnLsf] efunfO{ s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnL elgG5 . of]
dl:tis / ;'if'Dgf ldn]/ ag]sf] x'G5 . 6fpsfsf] vKk/leq /x]sf] s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnLsf] ;a}eGbf 7'nf] /
dflyNnf] v08 dl:tis xf] . o;n] z/L/sf ;Dk"0f{ cª\usf] ;+of]hg / lgoGq0f u5{ .
101
-cf_ :gfo' k|0ffnLsf] PsfO s] xf] < 1
-O_ k]l/km]/n :gfo' k|0ffnLsf] lgdf{0f s] s] ldn]/ ePsf] x'G5 < 2
-O{_ s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnLsf d'Vo efu s] s] x'g\ . 2
-p_ d]lgGh]hsf] tLgcf]6f txsf] gfd n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
lj|mofsnfk !
— ;a} ljBfyL{nfO cluNnf] sIffdf l;s]sf s'/f ;Dem]/ sfkLdf n]Vg nufpg]
— glhs}sf] ;fyL;Fu hf]8fdf a:g nufO{ hf]8fsf] 5nkmnsf] lGfisif{ sfkLdf n]Vg nufpg]
— s'g} b'O{ hf]8faf6 k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ ;'if'Dgfsf] agf]6 / sfo{ (Introduction and
function of spinal cord)
102
lbFb} To;sf k|d'v sfo{ klg atfpg'xf];\ .
-O_ o;sf] aflx/L ;tx ;]tf] / leqL efu v/fgL /ªsf] x'g'sf] sf/0f klg :ki6 kfg{'xf];\ . oxL j]nf csfDo
lj|mofsf] 5f]6f] kl/ro / o;sf] kmfObfaf/] klg rrf{ ug'{xf];\ .
lgisif{
Fig 5.18
;'if'Dgf d]?b08sf] leqaf6 uPsf] Pp6f nfdf] h]nL h:tf] agf]6 ePsf] efu xf] . of] d]8'nf cAnª\uf6fsf]
k]mbaf6 ;'? eO{ 9f8sf] bf];|f] nDa/ el6{a|];Dd (Lumbar vertebrae) km}lnPsf] x'G5 . o;n]] z/L/sf ljleGg
efu / dl:tislar ;~rf/ ug'{sf ;fy} csfDo lj|mof (reflex action) sf] s]Gb|sf] sfo{ u5{ .
lj|mofsnfk # :gfo /];fsf]] agf]6 / sfo{
(Introduction and function of a nerve
fibre or nerve)
-cf_ k|Zgf]Q/af6 klxn] l;s]sf s'/fnfO{ k'g{:d/0f u/fO{ o;sf] ljleGg efu / ltgsf] sfdaf/] k'gtf{huL
u/fpg'xf];\ .
-O_ T rf6{sf] k|of]u u/L :gfo' sf]if / :gfo' /];fdf ePsf] km/s :ki6 kfg'{xf];\ .
lgisif{
103
Pkm/]G6 jf ;]G;/L :gfo' /];f (Afferent or sensory nerve) n] pQ]hgf (nerve impulse) nfO{ k|fks
(receptor) af6 dl:tis jf ;'if'Dgf;Dd n}hfg] sfo{ u5{ . Okm/]G6 jf df]6/ :gfo' /];f (Efferent or motor
nerve) n] va/ jf pQ]hgf (nerve impulse) nfO{ dl:tis jf ;'if'Dgfaf6 z/L/sf ljleGg efu;Dd k'¥ofpg]
sfo{ u5{ tyf OG6/ Go'/f]g (Inter neuron) n] ;]G;/L :gfo' /];f / df]6/ :gfo' /];fnfO{ hf]8\g] / ;]G;/L
:gfo' /];faf6 cfPsf] pQ]hgfnfO{ df]6/ :gfo' /];fdf k'¥ofpg] sfo{ u5{ .
104
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ ;'if'Dgf / dl:tisdf s'g} b'O{cf]6f km/s atfpg'xf];\ . 2
-cf_ :gfo' /];f eg]sf] s] xf] < 1
-O_ Uofª\ulncf]g eg]sf] s] xf] < 2
-O{_ :gfo' k|0ffnLsf] s'g efusf] aflx/L ;tx v/fgL /ªsf] x'G5 < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
csfDo lj|mofsf] k|lj|mof a'emfpgsf nflu Pp6f lrqfTds rf6{ tof/ kfg'{xf];\ .
P3f/f}F lbg (Eleventh day)
ljifoj:t' M k]l/km]/n :gfo' k|0ffnL / :jrflnt :gfo' k|0ffnL
-c_ k]l/km]/n :gfo' k|0ffnL / :jrflnt :gfo' k|0ffnLsf] ;fdfGo kl/ro lbg
-c_ ;a} ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tsaf6 k]l/km]/n :gfo' k|0ffnL eGg] kf7 kf7\ok':tssf] k]h ^& / ^* af6
JolStut ¿kdf k9\g nufpg'xf];\ .
-cf_ lzIfsn] o;sf cjojsf] ¿kdf j|m]lgon :gfo' /];f tyf :kfOgn :gfo' /];f kl/ro, ;ª\Vof, lsl;d
-;]G;/L, df]6/ jf ldl>t_, sfo{ / j|m]lgon :gfo' /];f tyf :kfOgn :gfo' /];fdf km/snfO{ :ki6 kfg{'xf];\ .
105
-O_ sIffdf ePsf ljBfyL{nfO{ k|To]s ;d"xdf sl/a a/fa/ ;ª\Vof kg]{ u/L b'O ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
k|To]s ;d"xnfO{ of] kf7;Fu ;DalGwt slDtdf %.% cf]6f clt 5f]6f] pQ/ cfpg] k|Zg lgdf{0f ug{ nufO{
kfn}kfnf] b'Ocf]6f ;d"xsf lardf k|Zgf]Q/ ug{ nufpg'xf];\ .
lgisif{
s]Gb|Lo :gfo' k|0ffnL / z/L/sf ljleGg efular ;~rf/ ug{] :gfo' k|0ffnLnfO{ k]l/km]/n :gfo' k|0ffnL elgG5
. of] :gfo' j|m]lgon :gfo' /];f tyf :kfOgn :gfo' /];faf6 ag]sf] x'G5 .
lj|mofsnfk # c6f]glds :gfo' k|0ffnLsf] kl/ro / o;sf cjoj (Autonomic nervous system and
its components)
-c_ sIffdf ePsf ljBfyL{nfO{ ;d"xdf ljefhg u/L sf]7fdf cWof/f] kf/]/ k|To]s
;d"xsf] Ps hgf Psl5g cfFvf aGb ug{ nufpg'xf];\ . To;kl5
6r{nfO6nfO cfFvf xF'b} dflylt/ hfg]u/L 6r{nfO6 afNg'xf];\ / cfFvfsf]
gfgLsf] ;fOh cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ . cfFvfdf s] s:tf] kl/jt{g cfof]
cg'ej ;'gfpg nufpg'xf];\ .
-cf_ lbOPsf] lrq cjnf]sg ub}{ ;a} ljBfyL{nfO{ cfcfkm\gf] a'emfO sfkLdf n]Vg nufpg'xf];\ .
-O{_ l;Dkfy]l6s tyf kf/fl;Dkfy]l6s c6f]glds :gfo' k|0ffnLdf km/s n]vfpg] sfo{ ug'{xf];\ .
lgisif{
106
l;Dkfy]l6s :gfo' k|0ffnLn] z/L/sf] cfsl:ds ;ª\s6 cj:yfsf] ;fdgf ug{sf nflu tof/ u5{ . o;n]
d'6' / kmf]S;f]sf] ultnfO{ a9fP/ a9L zlSt pTkfbg ug{ ;xof]u u5{ . pSt zlStsf] k|of]uaf6 ;hLjn]
cfˆgf] ;'/Iff u5{ . Kof/fl;Dkfy]l6s :gfo' k|0ffnLn] l;Dkfy]l6s :gfo' k|0ffnLsf c;/ /f]Sg] sfo{ u5{ .
o;n] d'6'sf] w8\sg / /Strfk 36fpF5 . cfsl:ds ;ª\s6sf] cj:yf l;l4Pkl5 o;n] d'6' /
Zjf;k|Zjf;sf] ultnfO{ ;fdfGo cj:yfdf Nofp5 .
-O_ o;kl5 ljBfyL{sf] ;d"x lgdf{0f u/L k|To]s ;d"xnfO{ Pp6f Fig 5.20
Pp6f Go'h lk|G6 / Pp6f ;fOg k]g lbP/ lgDglnlvt ljifj:t' ;d]6]/ - j|md ;Vof, u|lGysf] gfd, lsl;d,
kfOg] :yfg, pTkfbg ug]{ /;_ tflnsLs/0f ug{ nufpg] .
lgisif{
xfd|f] z/L/df /x]sf ljleGg u|lGysf] ;d"xnfO{ u|lGy k|0ffnL elgG5 . u|lGy k|0ffnLaf6 pTkfbg x'g] ;|fjn]
kfrg, k|hgg, lgisf;g cflbdf ;xof]u u5{g\ . u|lGyn] pTkfbg ug{] ;|fjsf cfwf/df u|lGy gnLo'St
(Exocrine) / gnLljxLg (Endocrine) u/L b'O{ lsl;dsf x'G5g\ . KoflGj|mofh / uf]Gof8\; h:tf u|lGysf
s]xL s]xL /; /utdf ldl;O{ cfk\mgf] sfo{:yfgdf k'U5g\ eg] s]xL /; 5'6\6} gnL x'Fb} sfd ug]{ :yfgdf
hfG5g\ . o:tf u|lGy ldl>t u|lGy x'g\ .
108
-O{+_ Kofglj|mofhsf] lrq k|bz{g ub}{ ldl>t u|lGy jf heterocrine glands
or mixed gland sf] agf]6 / sfo{ atfpg'xf];\ . o;sf cGo
atfpg'xf];\ .
lgisif{
gnLo'St u|lGyaf6 lg:sg] /; 5'6\6} gnL x'Fb} ;DalGwt :yfgdf k'Ug] u5{g\ . o; u|lGysf pbfx/0f kl;gf
u|lGy, ¥ofn u|lGy, c>' u|lGy cflb x'g\ . gnLljxLg u|lGyn] ;|fj ug]{ /; /utdf ldl;O{ /StgnL x'Fb} ljleGg
efudf k'¥ofpF5 . lk6\o'6/L u|lGy, yfO/f]O8 u|lGy, Kof/fyfO/f]O8 u|lGy, Pl8«gn u|lGy cflb gnLljxLg u|lGy
x'g\ .
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ lrqdf dfgj u|lGy k|0ffnLsf] lrq lbOPsf] 5 . 4
-s_ lrqdf b]vfOPsf u / 3 u|lGysf] gfd n]Vg'xf];\ .
-v_ lrqdf b]vfOPsf] s'g u|lGy xf]Og <
-u_ tL dWo]sf] s'g u|lGy s]6Ldf dfq kfOG5 <
-3_ tL dWo]sf] ldl>t u|lGy xf] <
-cf_ s:tf] u|lGyn] OGhfOd agfp5 < 1
-O_ xdf]{gnfO{ lsg /f;folgs ;+jfbbftf elgG5 < 1
-O{_ Pp6f gnLo'St u|lGy / Pp6f gnLljxLg u|lGysf] pbfx/0f lbg'xf];\ . 2
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
109
t]xf| }F lbg (Thirteenth day)
ljifoj:t' M dfgj u|lGy k|0ffnL -lk6o'6/L u|lGy, yfO/f]O8 u|lGy / kf/fyfO/f]O8 u|lGy_
-c_ lk6\o'6/L u|lGysf] lrq lbP/ To;sf] :yfg, To;n] ;|fj ug]{ xdf]{gsf]
gfd / ltgsf] sfdaf/] 5nkmn ug'{xf];\ . Fig 5.24
-cf_ o;n] ptkfbg ug]{ /;sf] dfqfdf 36La9L ePdf z/L/sf] j[lådf b]lvg] c;/af/] klg rrf{ ug'{xf];\ .
110
lgisif{
lk6\o'6/L u|lGy s]/fpsf] bfgf cfsf/sf, vKk/leq dl:tissf] tNnf] efudf /x]sf] x'G5 . d'VotM o;n]
pTk]|/s xdf]{g (stimulating hormone) / j[lå xdf]{g (growth hormone) pTkfbg u5{ .
yfO/f]O8 u|lGy 3fF6Ldf Zjf;gnLsf] bfofF / afofFF efudf km}lnP/ /x]sf] x'G5 . of] u|lGyn] tLg lsl;dsf
xdf{]g pTkfbg u5{, tL x'g\ M yfO/f]lS;g (T4), 6«fOcfof]8f] yfO/f]lgg (T3) / SoflN;6f]lgg . Kof/fyfO/f]O8
u|lGy yfO/f]O8 u|lGydfly /x]sf] x'G5 . logLx¿ rf/cf]6f x'G5g\ . logn] Kof/fydf{]g gfds xdf]{g pTkfbg
u5{g\ .
lk6\o'6/L yfO/f]O8 / kf/fyfO/f]O8 u|lGysf] lrq lbP/ ltgLx¿sf] t'ngfTds tflnsf lgdf{0f ug'{xf];\ .
111
rf}w|f}F lbg (Fourteenth day)
ljifoj:t' M dfgj u|lGy k|0ffnL -Pl8«gn u|lGy, Kofª\lj|mofh tyf uf]gf8\;_
lgisif{
Kofª\lj|mofh dflg;sf] z/L/sf] 7'nf u|lGydWo]sf] Ps xf] . of] u|lGy cfdfzo k5fl8k6\l6 8\o'8]gdsf] n'kdf
/x]sf] x'G5 . o;n] Kofª\lj|mofl6s /; / xdf{]g b'j} pTkfbg ug{] x'gfn] o;nfO{ ldl>t u|lGy elgG5 .
Kofª\lj|mofhn] Un'sfug / OG;'lng xdf]{gsf] pTkfbg u5{g\ . OG;'lngn] /utdf Un'sf]hsf] dfqf lgoGq0f u5{
eg] Un'sfugn] /utdf Un'sf]hsf] dfqf a9fpF5 .
112
lj|mofsnfk # Pl8«gn u|lGysf] kl/ro / sfo{ (Introduction and function of adrenal gland)
lgisif{
Pl8«gn u|lGy k|To]s lduf}{nfsf] dflyNnf] efudf Ps Pscf]6f x'G5g\ . Pl8«gn u|lGyn] Pl8«glng xdf{]g /
sl6{;g xdf{]g pTkfbg u5{ . Pl8«glng xdf{]gn] cfsl:ds vt/f cj:yfdf ;fdgf ug{] agfpF5 . sl6{;g
pkfkrog ug]{ sfd klg u5{ . o;n] PG8«f]h]g xdf]{gsf] pTkfbg klg u5{ h'g Pp6f k'?if ;]S; xdf]{g xf] .
-c_ uf]Gof8\;sf] kl/ro lbFb} o;cGtu{t kg]{ u|lGysf] gfd / ltgn] ;|fj ug]{ /;af/] 5nkmn ug'{xf];\ .
-cf_ oL u|lGyn]] pTkfbg ug]{ /;df kfOg] xdf]{gsf] gfd / ltgsf] sfd atfpg'xf];\ .
-O_ oL u|lGyaf6 lg:sg] xdf]{gsf] dfqf 36La9L ePdf z/L/sf] j[lådf b]lvg] c;/af/] klg rrf{ ug'{xf];\ .
lgisif{
k'?ifdf x'g] c08sf]if (testis) / dlxnfdf x'g] c08fzo (ovary) nfO{ uf]gf8\; elgG5 . k'?ifsf] :j|mf]6d
(Scrotum) df b'O{lt/ /x]sf b'O{cf]6f c08sf]ifn] jLo{ pTkfbg ug'{sf ;fy} 6]:6f]:6]/f]g (Testosterone) gfds
xdf]{g pTkfbg u5{g\ . dlxnfsf] tNnf] k]6sf] b'j}lt/ l8DaaflxgL gnL;Fu} /x]sf b'O{cf]6f c08fsf/
c08fzon] c08f pTkfbg ug{'sf ;fy} O:6«f]h]g / k|f]h]:6]/f]g gfds ;]S; xdf{]g pTkfbg u5{g\ .
113
-O{_ /utdf lrgLsf] dfqf lgoGq0f ug]{ xdf]{g s'g xf] < 1
-p_ :qLTjsf] ljsf; tyf lgoGq0f ug]{ xdf]{g s'g xf] < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
Pp6f rf6{ k]k/df dfgj u|lGy k|0ffnLsf] /ª\uLg lrq agfP/ tn lbPsf] h:t} tflnsf agfO{ k"/f ug'{xf];\
.
j|m= ;= u|lGysf] gfd z/L/df ;|fj ug]{ /; xdf{]g sfd
:yfg
! lk6\o'6/L u|lGy
@ yfO/f]O8 u|lGy
# kf/fyfO/f]O8 u|lGy
$ Kofª\lj|mofh
% Pl8«gn u|lGy
^ uf]Gof8\;
-cf_ jg:klt xdf]{gsf] b'O{ k|d'v lsl;d (growth promotor / growth inhibitor) tyf ltgLx¿sf]
sfdaf/] 5nkmn ljlwaf6 hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
-cf_ Ethylene nfO{ growth promotor / growth inhibitor b'j} ¿kdf kl/lrt u/fpg'xf];\ .
lgisif{
la?jfdf klg hgfj/df h:t} UnfG8'n/ tGt' x'G5g\ h;n] xdf]{g ;|fj u5{g\ . xdf]{gsf ;xfotfn] Pp6f
sf]ifaf6 csf]{ sf]ifdf ;~rf/ u5{g\ . jg:kltnfO{ ljz]if ;dodf, ljz]if efudf, ljz]if lsl;dsf] xdf]{gsf]
cfjZostf k5{ .
lj|mofsnfk # jg:klt xdf]{gsf] sfo{ / k|of]u (Function and uses of phytohormones)
-c_ ljleGg lsl;dsf jg:klt xdf]{gsf] k|d'v sfd growth promotor/growth inhibitor
atfpg'xf];\ .
-cf_ jg:klt xdf]{gsf] gfd, lsl;d / sfd :ki6 x'g]u/L tflnsf k|:t't ug'{xf];\ .
lgisif{
j[lå xdf]{gsf] d'Vo sfo{ la?jfsf] j[lå ljsf; ug'{ xf] . ;fdfGotM j[lå xdf]{g la?jfsf] j[lå If]q h:t} M 8fF7
/ h/fsf 6'Kkfdf pTkfbg x'G5g\ . clShg xdf]{g 8fF7sf] 6'Kkfdf pTkfbg x'G5 . o;n] la?jfsf] 8fF7sf]
6'KkfnfO{ k|sfzlt/ j[lå x'g ;xof]u u5{ . ;fO6f]sfOlgg xdf]{g h/fsf] 6'Kkf], OlDa|of] / kmndf k|z:t
dfqfdf kfOG5 .
115
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ jg:klt xdf]{g s] s]sf nflu k|of]u x'G5g\ < 2
-O_ s'g xdf]{gn] jg:kltsf] j[lå a9fpg] / /f]Sg] b'j} sfd u5{ < 2
-O{_ kmn kfSg] / k'/fgf kft Efmg]{ lj|mof s'g xdf]{g;Fu ;DalGwt 5 < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
jg:klt xdf]{gsf] k|of]u / dfgj :jf:Yodf kg]{ o;sf] c;/af/] lel8of] cjnf]sg k|ltj]bg tof/ u/L
sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
116
k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg (Reflective learning, learning
enhancement and unit assessment)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg]5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utf cg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
!= ;xL ljsNkdf 3]/f nufpg'xf];\ .
-c_ d]lgGh]hsf] -aflx/L txaf6 leqL tx_ tnsf dWo] s'g j|md ;xL xf] < 1
-s_ kfoDof6/, P/fSgf]O8Dof6/ / 8'/fDof6/ -v_ P/fsgf]O8Dof6/, kfoDof6/ / 8'/fDof6/
-u_ P/fSgf]O8, 8'/fDof6/ / kfoDof6/ -3_ 8'/fDof6/, P/fSgf]O8Dof6/ / kfoDof6/
-cf_ :gfo' k|0ffnLsf] s'g efusf] aflx/L ;tx v/fgL /ªsf] x'G5 <
-s_ ;'if'Dgf -v_ 7'nf] dl:tis
-u_ ;fgf] dl:tis -3_ d]lgGh]h 1
-O_ z/L/sf ljleGg efuaf6 dl:tis;Dd va/ nfg] :gfo' /];f s'g xf] <
-s_ df]6/ :gfo' -v_ ;]G;/L :gfo'
-u_ UofªlUnof -3_ df]6/ / ;]G;/L b'j} 1
-O{_ d'Vo u|lGy s'g u|lGynfO{ elgG5 <
-s_ yfO/f]O8 u|lGy -v_ KoflGj|mofh
-u_ lk6\o'6/L u|lGy -3{_ Pl8«gn u|lGy 1
-p_ kmn kfSg] / k'/fgf kft Efmg]{ lj|mof s'g xdf]{g;Fu ;DalGwt 5 <
-s_ OyfOlng -v_ :ffO6f]sfOlgg
-u_ lha|lng -O{_ clShg 1
-pm_ /utdf lrgLsf] dfqf lgoGq0f ug]{ xdf]{g s'g xf] <
-s_ yfO/f]lS;g -v_ OG;'lng
-u_ kf/fydf]{g -3{_ O:6«f]hg 1
117
-P_ :qLTjsf] ljsf; tyf lgoGq0f ug]{ xdf]{g s'g xf] < 1
-s_ k|]fh]:6]/f]g -v_ yfO/f]lS;g
-u_ 6]:6f]:6]/f]g -3_ Pl8«gflng
-P]_ k'?ifTjsf] ljsf; tyf lgoGq0f ug]{ xdf]{g s'g xf] < 1
-s_ k|]fh]:6]/f]g -v_ yfO/f]lS;g
-u_ 6]:6f]:6]/f]g -3_ O:6«f]hg
2= sf/0f lbg'xf];\ M 2x5
-s_ Koflª\j|mofhnfO{ ldl>t u|lGy elgG5 .
-v_ ;fgf] dl:tisdf rf]6 nfu]df z/L/ c:fGt'lnt x'G5 .
-u_ ;'if'DgfnfO{ csfDo lj|mofsf] s]Gb| elgG5 .
-3_ Un'sfuf]g / OG;'lngn] Pscsf{ lj?4 sfo{ u5{g\ .
-ª_ OGhfOdnfO{ h}ljs pTk|]/s elgG5 .
3= km/s n]Vg'xf];\ M 2x6
-s_ gnLo'St / gnLljxLg u|lGy
-v_ ;fO6f]sfOlgg / clShg
-u_ kf/fyfO/f]O8 / yfO/f]O8 u|lGy
-3_ j|]mlgon / :kfOgn :gfo'
-ª_ ;]G;/L / df]6/ :gfo'
-r_ ;]/]a|d / ;]/]a]nd
-5_ l;Dkfy]l6s / kf/fl;Dkfy]l6s :gfo' k|0fnL
4= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ Go'/f]g eg]sf] s] xf], o;sf] ;kmf lrq agfO{ ljleGg efusf] gfds/0f ug'{xf];\ / k|To]s
efusf] sfd n]Vg'xf];\ .
-v_ csfDo lj|mofsf] pbfx/0f;lxt j0f{g ug'{xf];\ .
-u_ lbOPsf] lrq cWoog u/L ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-c_ lrqdf cª\lst efusf] gfd n]Vg'xf];\ .
-cf_ s, v / u efusf sfo{ n]Vg'xf];\ .
-O_ u efudf rf]6k6s nfu]df s] x'G5 <
-3_ u|lGy eg]sf] s] xf], o;sf k|sf/nfO{ pbfx/0f;lxt rf6{df k|:t't ug'{xf];\ .
- ª _ jg:klt xdf]{g s'g s'g x'g\, n]Vg'xf];\ .
-r_ dfgj z/L/df kfOg] ljleGg gnLljxLg u|lGy b]lvg] lrq sf]g{'xf];\ .
-5_ lk6\o'6/L u|lGysf af/]df 5f]6s/Ldf j0f{g ug{'xf];\ .
118
-h _ jg:klt xdf{]gsf] ;"rL tof/ ug{'xf];\ .
-em_ jg:klt xdf]{gsf] pkof]lutf n]Vg'xf];\ .
-~f_ Kofª\lj|mofhsf] lrq;lxt j0f{g ug{'xf];\ .
119
h}ljs cjoj -pTkfbs, pkef]Stf /
laR5]bs_
120
-cf_ oL b'j} ;d'bfodf h}ljs ljljwtfdf c;/ kfg]{ h}ljs cjoj s] s] 5g\ <
-O_ oL b'j} ;d'bfodf h}ljs ljljwtfdf c;/ kfg]{ ch}ljs cjoj s] s] 5g\ <
-O{_ lrqdf h}ljs / ch}ljs cjojlar s:tf] ;DaGw /x]sf] 5 < Fig 6.1
-c_ lgDglnlvt lrqsf cfwf/df ;f]lwPsf k|Zgaf6 cfPsf pQ/af6 k|fKt lgisif{sf cfwf/df kfl/l:ylts
k4ltsf] cjwf/0ff lbg'xf];\ .
-cf_ glhs} pknAw hnLo jf :ynLo ;d'bfosf] e|d0f u/fO{ ToxfF /x]sf ;hLj / lghL{jlar sfod
cGt/;DaGwsf cfwf/df kfl/l:ylts k4ltsf]
cjwf/0ff lbg'xf];\ .
-O_ ljBfyL{n] u/]sf] cjnf]sgsf cfwf/df k|ltj]bg
n]Vg nufO{ sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
jftfj/0fdf ePsf ;hLj / ef}lts jftfj/0flarsf] lg/Gt/ tyf :yfoL ¿kdf rln/xg] cGt/;DaGwnfO{
kfl/l:ylts k4lt (Ecosystem) elgG5 .
121
lj|mofsnfk # kfl/l:ylts lj1fgsf] kl/ro (Introduction of Ecology)
-c_ kfl/l:yltsLnfO{ kfl/l:ylts k4ltsf] cWoog ug]{ hLj lj1fgsf] zfvfsf ¿kdf k|:t't ug{'xf];\ .
-cf_ kfl/l:yltsLnfO{ ;hLj / jftfj/0fsf] larsf] cGt/;DaGwaf/] cWoog ug]{ hLj lj1fgsf] zfvf xf]
eGg] wf/0ff lbg'xf];\ .
-O_ kfl/l:yltsL / kfl/l:ylts k4ltsf] dxŒjaf/] k|sfz kfg'{xf];\ .
lgisif{
kfl/l:ylts k4ltsf af/]df cWoog ug]{] lj1fgsf] zfvfnfO{ kfl/l:yltsL (Ecology) elgG5 .
Pp6f rf6{k]k/df kf7\ok':tsdf lbOPsf fig 6.1 / fig 6.2 sf] /ª\uLg lrq agfpg] cEof; u/fpg'xf];\ .
bf];|f] lbg (Second day)
ljifoj:t'
Kfl/l:ylts k4ltsf cjoj
xfjf, ;f}o{ pmhf{, kfgL, df6f] h:tf ch}ljs cjojsf] kl/ro / j'mg} ;d'bfodf ltgLx¿sf] dfqf 36\bf
a9\bf To; ;d'bfosf] kfl/l:ylts k4ltdf kg]{ c;/ atfpg
122
pTkfbs, pkef]Stf / laR5]bs h:tf h}ljs cjojsf] kl/ro / j'mg} ;d'bfodf ltgLx¿sf] dfqf 36\bf
a9\bf To; ;d'bfosf] kfl/l:ylts k4ltdf kg]{ c;/ atfpg
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities)
;a} lsl;dsf kfl/l:ylts k4ltdf ch}ljs / h}ljs u/L b'O{ k|sf/sf tŒj x'G5g\ . kfl/l:Ylts k4ltdf
k|efj kfg{ ;Sg] lghL{jnfO{ ch}ljs cjoj elgG5 . ch}ljs tŒjcGtu{t xfjf, ;f}o{ pmhf{, tfkj|md,
df6f], kfgL, cfb|tf cflb k5{g\ . kfl/l:Ylts k4ltdf k|efj kfg{ ;Sg] hLjnfO{ h}ljs cjoj elgG5 .
h}ljs cjojcGtu{t ljleGg hgfj/ / jg:klt k5{g\ .
lj|mofsnfk @ ch}ljs cjoj -xfjf, ;f}o{ pmhf{, kfgL / df6fsf] kl/ro / kfl/l:ylts k4ltsf e"ldsf_
(Abiotic Factors- Inroduction and role of air, solar energy, water and soil in ecosystem)
jfo'd08ndf ljleGg lsl;dsf UofF; h:t} M gfO6«f]hg, clS;hg, sfa{g 8fOcS;fO8, kfgLsf] afkm cflb
/x]sf x'G5g\ . xl/of jg:kltn] vfgf agfpFbf sfa{g 8fOcS;fO8 lnG5g\ / clS;hg UoFf;
kmfN5g\ . dflg;nufot jg:klt tyf cGo hLjhGt'n] Zjf; lnFbf clS;hg UofF; lnG5g\ / sfa{g
123
8fOcS;fO8 kmfN5g\ . ;"o{af6 cfpg] tfkn] hnrj|m sfod ug{ dxŒjk"0f{ e"ldsf v]n]sf] x'G5 .
af]6la?jfdf x'g] k|sfz ;+Zn]if0f k|lj|mofsf nflu kfgL dxŒjk"0f{ 5 . To:t} u/L hGt' tyf jg:kltsf]
z/L/ lgdf{0fdf kfgLsf] cfjZostf k5{ . ch}ljs tŒjdWo] df6f] klg dxŒjk"0f{ tŒj xf] . df6fdf
vlgh tŒj, k|fª\ufl/s kbfy{, hLjf0f' tyf /f;folgs tŒj h:t} M gfO6«f]hg, km:kmf]/;, kf]6fl;od cflb
x'G5g\ h'g af]6la?jfsf nflu cfjZos x'G5g\ .
lj|mofsnfk # h}ljs cjojx¿ – pTkfbs, pkef]Stf / laR5]bssf] kl/ro / kfl/l:ylts k4ltsf e"ldsf
(Biotic Factors- Inroduction and role of producers, consumers and decomposers in
ecosystem)
hLj ;d'bfon] pTkfbs (producer) pkef]Stf (consumer) / ljR5]bs (decomposer) h:Tff kIfnfO{ ;d]6\5
. xl/ts0fo'St Pssf]ifLo, ax'sf]ifLo tyf af]6la?jf h:fn] cfˆgf] vfgf cfkm}F tof/ u5{g\ To;nfO{
pTkfbs elgG5 . ;fogf]AofS6]l/of, 8fOP6d cflb kmfO6f]Knfª\6gsf pbfx/0f x'g\ . hLjsf] ;d'bfodf
cfˆgf] vfgfsf nflu pTkfbsdf e/ kg]{ hLjnfO{ pkef]Stf elgG5 . vfgfsf nflu jg:kltdf dfq e/
kg]{ ;hLjnfO{ k|fylds pkef]Stf elgG5 . oL ;hLj zfsfxf/L x'G5g\ . cfˆgf] vfgfsf nflu k|fylds
pkef]Stfdf e/ kg]{ ;hLjnfO{ låtLo pkef]Stf elgG5 . låtLo pkef]StnfO{ vfP/ afFRg] ;hLjnfO{ t[tLo
pkef]Stf elgG5 . ljR5]bs (decomposer) n] d/]sf hLjsf] z/L/nfO{ s'xfpg], unfpg] sfo{ u5{g\ / ;/n
c0f'df kl/0ft u/L df6fdf ldnfpF5g\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ kfl/l:ylts k4ltsf cjojnfO{ sltcf]6f k|d'v ;d"xdf af8\g ;lsG5 < 1
-cf_ kfl/l:ylts k4ltdf kfgLsf] s] e"ldsf x'G5, j0f{g ug'{xf];\ . 3
-O_ kfl/l:ylts k4ltdf s:tf ;hLjn] pTkfbssf] e"ldsf v]N5g\ < 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
124
tkfO{F{sf] 3/ j/k/ kfOg] hgfj/ / jg:kltsf] ;"rL agfO{ ltgLx¿nfO{ pTkfbs, k|yd pkef]Stf, bf];|f]
pkef]Stf, t];|f] pkef]Stfdf 5'6\ofpg'xf];\ . ltgLx¿nfO{ To; :yfgsf] jftfj/0fdf ePsf ch}ljs
cjojdf ePsf k|b"if0fn] s;/L k|efljt u5{, k|ltj]bg n]v]/ a'emfpg'xf];\ .
ljifoj:t'
Kfl/l:ylts k4ltsf k|sf/
125
=c_ lbOPsf lrq cjnf]sg ug{ nufO{ k|Zgf]Q/sf cfwf/df ltgLx¿sf] vfB txsf] klxrfg / k|jfx
lbzfsf] klxrfg ug{ nufpg'xf];\ .
Fig 6.4
-cf_ k|fKt pQ/sf] cfwf/df vfB >[ª\vnfsf] kl/efiff lbg'xf];\ / vfB >[ª\vnfO{{ vfB hfnsf] PsfOsf
¿kdf j0f{g ug'{xf];\ .
-O_ 5]pdf lbOPsf] lrqsf] cjnf]sg ug{ nufO{ k|Zgf]Q/sf cfwf/df ToxfF /x]sf vfB >[ª\vnfsf] ;ª\Vof
kQf nufpg] sfo{ lbg'xf];\ .
-O{_ vfB hfnnfO{ w]/} vfB >[ª\vnfsf] ;d"xsf ¿kdf lrgfpg'xf];\ .
-p_ tn lbOPsf] h:t} M tflnsf lbP/ vfBhfn / vfB >[ª\vnfdf km/s
Fig 6.5
n]Vg nufpg'xf];\ .
vfB >[ª\vnf cfwf/ vfB hfn
;/n jf hl6n
vfB kbfy{ / zlStsf] Pslblzo jf ax'lblzo k|jfx
Pscsf{sf] PsfO jf ;d"x
lgisif{
126
lj|mofsnfk # :ynLo kfl/l:ylts k4ltsf] kl/ro
(Introduction of land ecosystem)
hldgdf ePsf ch}ljs tyf h}ljs tŒjlarsf] cGt/;DaGwaf6 ag]sf] k4ltnfO{ :ynLo kfl/l:ylts
k4lt elgG5 . o; k|sf/sf] kfl/l:ylts k4ltcGtu{t rp/sf] kfl/l:ylts k4lt, hª\unsf] kfl/l:ylts
k4lt, d?e"ldsf] kfl/l:ylts k4lt cflb k5{g\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ hnLo / :ynLo kfl/l:ylts k4ltdf t'ngf ug'{xf];\ .
127
ljifoj:t'
hnLo kfl/l:ylts k4lt
-p_ hnLo / :ynLo kfl/l:ylts k4ltdf t'ngf u/fpg'xf];\ / s'g} b'O{ hgf ljBfyL{sf] sfo{sf] k|:t'lt
u/fpg'xf];\ .
lgisif{
kfgLdf ePsf ch}ljs tyf h}ljs tŒjlarsf] cGt/;DaGwaf6 ag]sf] k4ltnfO{ :ynLo kfl/l:ylts
128
k4lt elgG5 . o; k|sf/sf] kfl/l:ylts k4ltcGtu{t kf]v/Lsf] kfl/l:ylts k4lt, gbLsf] kfl/l:ylts
k4lt, tfnsf] kfl/l:ylts k4lt cflb k5{g\ .
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
-c_ kf]v/Lsf] Osf]l;:6ddf Eofu'tfsf] ;ª\Vof cTolws a9]/ uof] eg] o;n] pSt k4ltdf s:tf] c;/
k'¥ofpnf, JofVof ug'{xf];\ . 3
-cf_ kf]v/Ldf x'g] vfB z[ª\vnfsf] lrq agfO{ 5f]6s/Ldf j0f{g ug'{xf];\ . 3
-O_ kf]v/Lsf] Osf]l;:6ddf ;fgf df5f / 7'nf df5fsf] e"ldsf s] s] x'G5, j0f{g ug'{xf];\ . 2
cfˆgf] j/k/ ePsf kf]v/L/tfnsf] cjnf]sg e|d0f u/L To;sf] k|ltj]bg tof/ kfg'{xf];\ .
ljifoj:t'
hLjlarsf] cGt/lj|mof
129
-cf_ hLjlarsf] s:tf] cGt/lj|mof x'Fbf b'j} kIfnfO{ kmfObf x'G5 <
-O_ hLjlarsf] s:tf] cGt/lj|mof x'Fbf Pp6f kIfnfO{ kmfObf x'G5 eg] csf]{ kIfnfO{ a]kmfObf x'G5 <
-O{_ hLjlarsf] s:tf] cGt/lj|mof x'Fbf Pp6f kIfnfO{ kmfObf x'G5 csf]{ kIfnfO{ s'g} c;/ x'Fb}g .
;hLjlar nfdf] ;do;Dd /lx/xg] ;DaGw h:fdf b'j} ;hLj k/:k/df nfeflGjt x'G5g\ eg] To;nfO{
kf/:kfl/stf (symbiosis) elgG5 . o:tf] cGt/;DaG3 h:fdf cfl>t ;hLj a9L nfeflGjt x'G5 eg]
cf>o lbg]nfO{ xfgL k'¥ofpFb}g To; lsl;dsf] cGt/lj|mofnfO{ Commensalism elgG5 .
130
1 3 4
2
-c_ 5]pdf lbOPsf lrq k|bz{g u/L tL lrqlarsf] cGt/lj|mofdf km/s kQf nufpg 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-cf_ klxnf] lrqdf b]lvPsf] cGt/lj|mofdf s] b'j} kIfnfO{ kmfObf 5 < Totflt/ ljBfyL{sf] Wofg slGb|t
u/fpg'xf];\ .
-O_ bf];|f] / t];|f] lrqdf s] s] ;dfgtf / s] s] c;dfgtf 5g\ < To;sf] pQ/
Fig 6.12 kfpg] k|of; u/fpg'xf];\ .
-O{_ t];|f] lrqdf kLl8t kIf s'g xf] < h:tf k|Zgsf] pQ/ kfpg] k|of; u/fpg'xf];\ .
-O_ To;kl5 log} lrq / pQ/sf cfwf/df k/hLljttf, k|lt:kwf{ / l;sf/sf] cjwf/0ff lbg'xf];\ .
lgisif{
o:tf] h}ljs cGt/lj|mof h:fdf cfl>t hLjn] cf>o lbg] hLjsf] z/L/af6 vfgf ;f];]/ lnG5 . o;
lsl;dsf] cGt/;DaGwdf Pp6f ;hLj nfeflGjt x'G5 eg] csf]{nfO{ xflg k'¥ofpF5 . ;hLjn] Pp6}
;|f]t -vfg, a:g / k|hgg_ sf nflu k|lt:kwf{ ul//x]sf x'G5g\ . cGo hgfj/nfO{ df/]/ vfg]
k|lj|mofnfO{ l;sf/ ug'{ elgG5 .
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
-c_ k|To]ssf] b'O{ b'O{cf]6f km/s n]Vg'xf];\ . 4
-O_ lbOPsf pbfx/0f s'g s'g k|sf/sf Osf]nf]lhsn cGt/lj|mof xf], 5'6\ofpg'xf];\ . 1x3
-s_ df}/L, ed/fn] km"nsf] /; vfg'
-v_ dfs'/fn] ?vdf hfnf] agfpg'
-u+_ p8';, plkofF, nfdv'6\6] h:tf ls/fn] hgfj/sf] /ut r';]/ vfg'
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
cfkm"n] cWoog u/]sf ;a} lsl;dsf hLjlarsf] cGt/lj|mof emlNsg] u/L rf6{ k]k/df lrq agfpg'xf];\ .
5}6f}F lbg; PsfOsf] clGtd lbg (Sixth day; the last day of the unit)
131
k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg (Reflective learning, learning
enhancement and unit assessment)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
!= ;xL ljsNkdf 3]/f nufpg'xf];\ .
-c_ h}ljs cGt/;DaGwdf cfl>t hLjn] cf>o lbg] hLjsf] z/L/af6 vfgf ;f];]/ lnG5 . o; lsl;dsf]
cGt/;DaGwdf s] x'G5 < 1
-s_ Pp6f dfq hLj nfeflGjt x'G5 .
-v_ b'O{ hLjnfO{ kmfObf x'G5 .
-u_ b'j} hLjnfO{ xflg x'G5 .
-3_ b'j} hLjnfO{ g xflg x'G5 g kmfObf x'G5 .
-cf_ kf]v/Ldf Eofu'tf s'g ;d"xdf k5{ < 1
132
-s_ xl/of af]6la?jf -v_ ls/f km6\ofªu|f
-u_ Eofu'tf -3_ ;k{
-pm_ tn lbPsf] j'mg syg ;To xf] < 1
-s_ kfgL Pp6f h}ljs cjoj xf] .
-v_ df6fn] la?jfnfO{ CO2 pknAw u/fp5 .
-u_ ;a} ;hLjsf] vfgfsf] ;|f]t xl/of la?jf x'g\ .
-3_ Rofp pTkfbssf] pbfx/0f xf] .
-P_ tn lbPsf] j'mg syg ;To xf] < 1
-s_ laR5\]bsn] df6faf6 lnPsf tŒjnfO{ df6fd} kms{g dbt u5{g\ .
-v_ bf];|f] pkef]Stfn] kfl/l:ylts k4ltdf t];|f] pkef]StfnfO{ vfG5g\ .
-u_ hgfj/nfO{ vfg] ;a} hgfj/ pRr pkef]Stf x''g\ .
-3_ ;d'b|sf] a9L ulx/fOdf yf]/} la?jf kfOg'sf] sf/0f ToxfF xfjf geP/ xf] .
@= sf/0f lbg'xf];\ M
-s_ kfl/l:ylts k4ltdf ljR5]bs dfq gx'g] xf] eg] of] k4lt vnalnG5 .
-v_ rp/sf] Osf]l;:6ddf klxnf] pkef]Stf ls/f km6\ofª\u|fsf] ;ª\Vof cTolws a9\g hFfbf
pSt Osf]l;:6d c;Gt'lnt x'G5 .
-u_ k|foh;f] vfBz[ª\vnfdf pkef]Stfsf] ;ª\VofeGbf pTkfbssf] ;ª\Vof a9L x'G5 .
-3_ kf/:kl/stfdf b'j} ;hLj nfeflGjt x'G5 .
-ª_ kfl/l:ylts k4lt ;Gt'lnt ePsf 7fpFdf jftfj/0f :j:ys/ x'G5 .
#= km/s n]Vg'xf];\ M
-s_ pTkfbs / ljR5]bs
-v_ rp/sf] kfl/l:ylts k4lt / kf]v/Lsf] kfl/l:ylts k4lt
-u_ vfB z[ª\vnf / vfB hfn
-3_ h}ljs / ch}ljs cjoj
-ª_ kf/:kfl/stf / sdG;lnHd
-r_ k/hLljttf / kf/:kl/stf
$= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ kfl/l:ylts k4ltdf x'g] ch}ljs tŒjsf] ;"rL agfO{ k|To]ssf] 5f]6s/Ldf j0f{g ug{'xf];\ .
-v_ kfl/l:ylts k4ltdf ljR5]bsn] v]Ng] e"ldsf JofVof ug'{xf];\ .
-u_ rp/sf] Osf]l;:6dsf] ;kmf lrq agfO{ 5f]6s/Ldf j0f{g ug'{xf];\ .
-3_ kf]v/Lsf] Osf]l;:6ddf Eofu'tfsf] ;ª\Vof cTolws a9]/ uof] eg] o;n] pSt k4ltdf s:tf] c;/
k'¥ofpnf, JofVof ug'{xf];\ .
133
-ª_ v]tdf sfd ug]{ Ps ls;fgn] d';fn] wfg vfof] egL eP hlt ;a} d';f df/] . t/ pgsf] v]tdf wfg
pTkfbg ;fx}| Go"g ePsf] kfP . wfgsf] pTkfbgdf lsg sdL ePsf] xf]nf, cfˆgf] ts{;lxt k'li6 ug{'xf];\
.
-r_ kf]v/Ldf x'g] vfB z[ª\vnfsf] lrq agfO{ 5f]6s/Ldf j0f{g ug'{xf];\ .
-5_ Pp6f Osf]l;:6ddf x'g] pTkfbs, pkef]Stf, ljR5]bs / jftfj/0flar ;Gt'lnt rj|m rln/x]sf] x'G5 .
oLdWo] s'g} cjojlarsf] ;Gt'ng vNalnPdf Osf]l;:6d lau|G5, o; egfOnfO{ sf/0f;lxt k'li6
ug{'xf];\ .
134
PsfO & an / rfn (Force and Motion)
cg'dflgt sfo{306f M !!
!= PsfO kl/ro
o; PsfOaf6 ljBfyL{df b'/L, :yfgfGt/0f, j]u / ult, cf};t ult / k|j]usf] cjwf/0ff ljsf; x'G5 .
plgx¿df l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f k|dfl0ft ug]{ / tL ;"q k|of]u u/L ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug]{
l;ksf] ljsf; x'G5 . o;df :yfgfGt/0f / ;dosf] u|fkm tyf j]u / ;do u|fkm lvRg] / e'msfjsf] lx;fa
u/L j|mdzM j]u tyf k|j]u kQf nufpg ;S5g\ . ljBfyL{n] b}lgs hLjgsf pbfx/0f k|:t't u/L Ogl;{of
kl/eflift ug{ ;S5g\ . pgLx¿n] b}lgs hLjgdf Go'6gsf rfn;DaGwL lgod tyf tL lgod nfu' x'g]
cj:yf pNn]v ug{ ;S5g\ . ljBfyL{n] j:t'df pTkGg x'g] k|j]usf] pSt j:t'sf] lk08 tyf To;df nfu]sf]
an larsf] ;DaGwsf cfwf/df an lx;fa ug]{ ;"q k|dfl0ft u5{g\ . j:t'df nfUg] kl/0ffTds ann] j:t'sf]
cfsf/ kl/jt{g ug]{ tYosf cfwf/df Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6L u'0f k|bz{g u/L To:tf u'0f ePsf j:t'sf
pbfx/0f Pjd\ pkof]lutf pNn]v u5{g\ . kf7\oj:t'sf] ;'?cftdf u/Lg] dl:tis dGygn] ljBfyL{df pT;'stf
l;h{gf x'g] ePsfn] plgx¿nfO{ ljifoj:t'df s]lGb|t u/fpg ;lsG5 . ljBfyL{ s]lGb|t ;xsfo{ ljlw,
k|of]ufTds ljlw, hf]8L k9fO, 5nkmn, vf]h ljlw, gd'gf lgdf{0f cflbn] ljBfyL{df ;xsfo{ l;ksf] ljsf;
x'G5 . sIffleq ;do Joj:yfkgsf nflu lzIfsn] JofVofg ljlw, k|bz{g ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . b}lgs
kf7cg';f/sf d"Nofª\sg tyf kl/of]hgf sfo{n] ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/ x'G5 .
@= l;sfO pknlAw
-s_ l;wf /]vLo rfn;DaGwL ;dLs/0f k|dfl0ft ug{ / ;DalGwt ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{
-v_ ;dfg / c;dfg ult tyf k|j]unfO{ u|fkmdf k|:t't ug{ / ;f]sf] JofVof ug{
-u_ Go'6gsf rfn;DaGwL lgod atfpg, k|bz{g ug{ / b}lgs hLjgdf pkof]usf] vf]hL ug{
-3_ Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6Lsf] cjwf/0ff :ki6 kfg{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
! l;wf/]vLo rfnsf cf};t ult / cf};t j]u #
;dLs/0f k|j]u
2
l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f v = u + at , v =
u2 + 2as /
@ l;wf/]vLo rfnsf u|fkm :yfgfGt/0f–;dosf] u|fkm @
ult—;dosf] u|fkm
ult / k|j]u;DaGwL ul0ftLo ;d:of
# rfn;DaGwL Go'6gsf Ogl;{of $
lgod rfn;DaGwL Go'6gsf] klxnf] lgod / b}lgs
135
hLjgdf pkof]usf pbfx/0f
rfn;DaGwL Go'6gsf] bf];|f] lgod / o;;DaGwL
ul0ftLo ;d:of
rfn;DaGwL Go'6gsf] t];|f] lgod / b}lgs
pkof]usf pbfx/0f
lj|mof / k|ltlj|mofsf hf]8L
$ Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6L kl/ro !
pkof]lutf
% k'g/fj[lQ, PsfOsf] d"Nofª\sg !
136
kf7\ok':tssf] kfgf (* sf] k|Zg -s_ df pNn]v ePadf]lhd OG6/g]6sf] k|of]u u/L lrq 7.1 df
b]vfOPsf] gS;f x]g{ OG6/g]6 a|fph/ vf]Ng'xf];\ .
;r{ af/df maps.google.com 6fOk ug'{xf];\ . ljG8f]df gS;f b]lvG5 .
b'/L gfKg' kg]{ :yfgdf s;{/ /fvL bfofF lSns ug'{xf];\ .
tn lrqdf b]vfOP h:t} kk pk l:j|mg b]lvG5 . measure distance df lSns u/L ;'?sf]
:yfgaf6 clGtd :yfg;Ddsf] b'/L to ubf{ x'g] :yfgfGt/0fsf] ;fnfvfnf dfg yfxf kfpg ;'?sf]
laGb' / clGtd laGb'df lSns ug'{xf];\ . lrqdf b]vfOP h:t} l:j|mgsf] tNnf] efudf :yfgfGt/0f
dfg cjnf]sg ug{ ;lsG5 .
-cf_ sIffsf] larlt/ pleP/ ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf (( df /x]sf] lrq 7.5 sf] cWoog u/L
;Gbe{ laGb'sf cfwf/df wgfTds ult / C0ffTds ult pNn]v ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf]
cj:yfdf ;xhstf{{sf] e"ldsf lgjf{x ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk %M cf};t j]u / cf};t ult dfkg
kf7\ok':tssf] kfgf (* df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.1 df pNn]v ePadf]lhd ljBfyL{nfO{ cf};t j]u /
cf};t ult dfkgdf ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk ^M j:t'df x'g] ult kl/jt{gsf] cjnf]sg
137
kf7\ok':tssf] kfgf (( df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.2 df pNn]v ePadf]lhd ljBfyL{nfO{ ult
kl/jt{gsf] cjnf]sgdf ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
p2]Zo
j:t'df x'g] ult kl/jt{gsf] cjnf]sg ug'{
cfjZos ;fdu|L
Pp6f ;dtn ;tx ePsf] sl/a 3 m nfdf] sf7sf] kmn]s, s]xL lstfa, u'Rrf jf ;fgf] es'G8f], :6k jfr,
rs jf k]lG;n
ljlw
lrqdf b]vfOP h:t} sf7sf] kmn]snfO{ Psflt/af6 lstfasf] cf8 nufO{ /fVg'xf];\ .
kmn]ssf] dflyNnf] 5]paf6 u'Rrf jf es'G8f] u'8fpg'xf];\ .
es'G8f] u'l8/xFbf Pp6f ljBfyL{nfO{ :6k jfrsf] ;xfotfn] k|To]s 1 ;]s]G8sf] hgfp ug{ nufpg'xf];\ /
csf]{ ljBfyL{nfO{ kmn]sdf u'8\b} u/]sf] j:t' k'u]sf] :yfgdf lrx\g nufpg'xf];\ .
u'Rrf jf es'G8fsf] rfn cjnf]sg ug'{xf];\ .
5nkmn / lgisif{ M u'Rrf jf es'G8fsf] ult s:tf] /x\of], 5nkmn ug'{xf];\ .
– ljBfyL{nfO{ c;dfg rfn cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ . pSt rfndf j:t'sf] ult Psgf;n] kl/jt{g
eO/x]sf] b]lvG5 . o;/L j:t'sf] ult kl/jt{gsf] b/ k|j]u xf] elg kl/eflift ug{ ;lsG5 .
lj|mofsnfk & M 5nkmn
kf7\ok':tssf] kfgf !)) df lbOPsf] 5nkmnsf] k|ZgcGtu{tsf] lx;fa ug{
nufpg'xf];\ . s'g cj:yfdf cf};t ult lgsfNg] tn pNn]v ePsf ;"qsf]
k|of]uaf6 lx;fa ubf{ Pp6} dfg cfpF5 <
lgisif{ M dflysf ;"q ;dfg k|j]u ePsf] cj:yfdf nfu' x'G5g\ . t;y{
l;wf/]vLo rfn;DaGwL lx;fa ubf{ j:t'sf] k|j]u ;dfg dfg]/ lx;fa ul/g]
tYo k|:6 kfg'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg M l;sfO d'Nofª\sgsf nflu ljBfyL{nfO{ tn pNn]v ePsf k|Zg
;f]Wg ;lsG5 .
-c_ j]u eg]sf] s] xf] <
-cf_ cf};t ult / cf};t j]ular leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ k|j]u kl/eflift ug'{xf];\ .
-O{_ s'g} j:t'nfO{ prfOaf6 5f]8\bf 3 s sf nflu k[YjLsf] ;txlt/ ;dfg k|j]un] v:bf pSt j:t'sf]
cf};t ult lx;fa ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{
-c_ k|j]uo'St rfn eg]sf] s] xf], pbfx/0f;lxt n]Vg'xf];\ .
138
-cf_ ultx|f; eg]sf] s] xf], of] s:tf] cj:yfdf x'G5 < Pp6f pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
;/n /]vLo ;dLs/0f ;dfg k|j]u ePsf] cj:yfdf dfq nfu' x'G5 . o:tf] cj:yfdf cf};t ult lx;fa ug{
;'?sf] ult / clGtd ultsf] of]ukmnnfO{ b'O{n] efu ul/G5 .
bf];|f] lbg
ljifoj:t' M l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f v = u + at / v2 = u2 + 2as k|dfl0ft ug]{
l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f v = u + at / v2 = u2 + 2as k|of]u u/L ul0ftLo ;d:of xn ug]{]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|LM d]6fsf8{, sf8{af]8,{ u'Rrf, k\mNofs,
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk !M Pgfnf]hL
sf7sf] 2 ld6/ hlt nfdf] k\mNofs le/fnf] kf/L /fVg'xf];\ . pSt ;txdf b'O{cf]6f /]vf sf]g'{xf];\ .
Pp6f u'RrfnfO{ pSt ;txdf /fvL tnlt/ ws]Ng'xf];\ .
b'O{ /]vfdWo] ;'?sf] /]vfdf k'Ubfsf] ultnfO{ u / tNnf] /]vfdf k'Ubf u'Rrfsf] ultnfO{ v
eGg'xf];\ .
b'O{ /]vf lardf pTkGg k|j]unfO{ a eGg'xf];\ .
kf7\ok':tssf] kfgf !)! df lbOPsf] k|j]usf] kl/efiffsf] k|of]u u/L u'Rrfsf] clGtd ult lx;fa
ug]{ ;"q v = u+ at k|dfl0ft ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk @M j|md ldnfg -d]6fsf8{ ldnfg_
lj|mofsnfk ! df k|dfl0ft u/]sf ;dLs/0fsf ljleGg r/0fnfO{ d]6fsf8{df n]v]/ ljBfyL{nfO{ lbg'xf];\ .
tL d]6fsf8{nfO{ ljBfyL{sf] ;d"xdf lbO{ ;xL j|mddf ldnfP/ X\jfO6 af]8{df 6fF:g nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M k|dfl0ft ug]{
ljBfyL{nfO{ v = u+ at k|dfl0ft ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
pbfx/0f 7.1 df lbOPsf] ;d:of h:t} s'g} ;d:of k|:t't u/L v = u + at ;dLs/0f nfu' x'g] ul0ftLo
;d:of ;dfwfg ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf] cj:ydf ;xhstf{{sf] e"ldsf lgjf{x ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk %M j|md ldnfg -d]6fsf8{ ldnfg_
kfgf !)@ df lbOPsf] l;wf /]vLo rfnsf nflu ;'?sf] ult -u_, clGtd ult -v_, k|j]u -a_ /
:yfgfGt/0f -s_ ;DaGwL ;dLs/0f k|dfl0ft ug{ cfjZos kg]{ ljleGg r/0fnfO{ d]6fsf8{df
n]Vg'xf];\ .
ljBfyL{nfO{ d]6fsf8{ ;xL j|mddf ldnfP/ X\jfO6 af]8{df 6fF:g nufpg'xf];\ .
ljBfyL{n] j|md ldnfpFbf k|To]s r/0fdf pSt j|mdsf] sf/0f klg JofVof ug{ nufpg'xf];\ . cjZos
k/]sf] cj:yfdf ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk ^M k|dfl0ft ug]{
ljBfyL{nfO{ v2 = u2 + 2as k|dfl0ft ug{ nufpg'xf];\ .
139
lj|mofsnfk & M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
kf7\ok':tssf] pbfx/0f 7.1 df lbOPsf] ;d:of h:t} s'g} ;d:of k|:t't u/L v = u + at ;dLs/0f
nfu' x'g] ul0ftLo ;df:of ;dfwfg ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf] cj:yfdf ;xhstf{{sf] e"ldsf
lgjf{x ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ult ;dLs/0f eg]sf] s] xf] <
-cf_ v2 = u2 + 2as k|dfl0ft ug'{xf];\ .
-O_ l:y/ cj:yfaf6 wfjgdfu{df blIf0f lbzftk{m u'8\g ;'? u/]sf] xjfO{hxfhdf 1.5 m/s2 sf] ;dfg k|j]u
pTkGg eof] / 30 s kl5 hldgaf6 p8\of] . xjfO{hxfh wfjgdfu{df u'8\bf ;'?sf] :yfgaf6 clGtd
:yfg;Ddsf] :yfgfGt/0f / l7s hldgaf6 p8\g' k"j{sf] ult lx;fa ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{
-c_ l:y/ cj:yfaf6 rNg ;'? u/]sf] uf8Lsf] ult !) ;]s]G8kl5 #) ld6/ k|lt ;]s]G8 eof] eg] pSt
uf8Lsf] k|j]u slt x'G5 <
-cf_ $) ld6/ k|lt ;s]G8sf] ultdf u'l8/xsf] a;df a]|s nufpFbf % ;s]G8kl5 ult 36]/ !) ld6/ k|lt
;]s]G8 eof] eg] pSt a;sf] ult x|f; slt x'G5 <
-O_ Pp6f a; 36 km/hr sf] ultn] u'l8/x]sf] 5 . sl/a @) ld6/ cufl8 ;8sdf s]6fnfO{ b]v]/ 8«fOe/n]
a|]s nufpFbf a; !) ld6/ k/ uO{ /f]lsP5 . To; a;sf] ult x|f; slt x'G5, a; /f]lsg nfu]sf] ;do
kQf nufpg'xf];\ .
t];|f] lbg
ljifoj:t' M l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f k|dfl0ft ug]{
l;wf /]vLo rfnsf ;dLs/0f k|of]u u/L ul0ftLo ;d:of xn ug]{]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
9'ª\uf, d]6fsf8{
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk !M Pgfnf]hL
Ps hgf ljBfyL{nfO prfOaf6 9'ª\uf v;fNg nufpg'xf];\ .
v;fNbfsf] ult -u_, prfO -h = s_, k|j]u -a = g_, / 9'ª\uf e'Od
F f k'Ug nfu]sf] ;do -t_ dfGg'xf];\ .
kf7\ok':tssf] kfgf !)@ df cf};t ultsf] kl/efiffsf] k|of]u u/L 9'ªu\ fsf] prfO lx;fa ug]{ ;"q
k|dfl0ft ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk @M j|md ldnfg
kfgf !)@ df lbOPsf] l;wf /]vLo rfnsf nflu ;'?sf] ult -u_, ;do -t_, k|j]u -a_ / :yfgfGt/0f
-s_ ;DaGwL ;dLs/0f k|dfl0ft ug{ cfjZos kg]{ ljleGg r/0fnfO{ d]6fsf8{df n]Vg'xf];\ .
140
d]6fsf8{ ljBfyL{sf] ;d"xdf lbg'xf];\ / ltgnfO{ ;xL j|mddf ldnfP/ X\jfO6 af]8{df 6fF:g
nufpg'xf];\ .
ljBfyL{n] j|md ldnfpFbf k|To]s r/0fdf pSt j|mdsf] sf/0f klg JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
cfjZos k/]sf] cj:yfdf ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk # M k|dfl0ft ug]{
ljBfyL{nfO{ k|dfl0ft ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
pbfx/0f 7.2 df lbOPsf] ;d:of h:t} s'g} ;d:of k|:t't u/L v2 = u2 + 2as tyf
;dLs/0f nfu' x'g] ul0ftLo ;df:of ;dfwfg ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf] cj:yfdf
;xhstf{{sf] e"ldsf lgjf{x ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
Pp6f /]n 45 km /hr sf] ultn] u'l8/x]sf] 5 . 8«fOe/n] a|]s nufpFbf /]n 6 ;]s]G8kl5 /f]lsof] eg]
/]nsf] ultx|f; / l:y/ cj:yfdf cfpg'clu /]nn] kf/ u/]sf] b'/L kQf nufpg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{
/f]xgn] Pp6f k'nsf] dflyaf6 gbLsf] kfgLdf 9'ª\uf v;fn] / ;'/hn] tn gbLsf] 5]pdf a;L :6kjfrsf]
;xfotfn] 9'ª\ufnfO{ kfgLsf] ;tx;Dd cfOk'Ug nfu]sf] ;do 2 s kQf nufP . 9'ª\ufsf] v;fOdf x'g]
k|j]unfO{ 9.8 m/s2 dfgL kfgLsf] ;txaf6 k'nsf] prfO lx;fa ug'{xf];\ .
rf}yf] lbg
ljifoj:t' M :yfgfGt/0f ;do /]vflrq
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
:yfgfGt/0f / ;dosf] u|fkm lvRg]
:yfgfGt/0f / ;dosf] u|fkmdf /]vfsf] em'sfjn] j]u b]vfpg] tYo k|dfl0ft ug{]
:yfgfGt/0f / ;dosf] u|fkmsf] e'msfj t'ngf ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L M d]6fsf8{, u|fkm
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk !M dl:tis dGyg
kf7\ok':tssf] kfgf !)@ df lbOPsf] ;'/h / /f]xgsf] b}f8sf] 36gfnfO{ k9]/ ;'gfpg'xf];\ . pSt
36gfnfO{ cfwf/ dfg]/ ;f]lwPsf k|Zg ;f]wL ljBfyL{df ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
141
k|Zgx¿
1. dflysf] :yfgfGt/0f ;do u|fkmdf b]vfOPsf] s'g /]vfn] /f]xgsf] rfn / s'g /]vfn] ljgosf] rfn
hgfpF5 <
2. ;'?df /f]xg ljgoeGbf slt b'/Ln] cufl8 /x]sf lyP <
3. bf}8sf j|mddf slt ;s]G8kl5 ljgon] /f]xgnfO{ lht]5g\ <
4. /]vf AB / CD dWo] s'g /]vfsf] e'sfj -le/fnf]kgf_ a9L 5 < /]vfx¿sf] e'msfj / ;DaGwLt
JolStsf] ultlar s:tf] ;DaGw x'G5 xf]nf <
lgisif{
s'g} j:t'sf] :yfgfGt/0fnfO{ y - cIfdf / ;DalGwt :yfgfGt/0fsf nflu nfu]sf] ;donfO{
x – cIfdf /fv]/ lvlrPsf] u|fkmnfO{ :yfgfGt/0f ;do u|fkm (s - t) elgG5 . pSt u|fkmdf /]vfsf]
e'msfjn] rfn cj:yfdf /x]sf] j:t'sf] ult hgfpF5 . t'ngfTds ¿kdf e'msfj a9L ePdf j:t'sf]
ult klg a9L x'G5 / e'msfj sd x'Fbf ult klg sd x'G5 . b'O{ /]vf sfl6Psf] :yfgdf j:t'sf] kf/
u/]sf] b'/L a/fa/ x'G5 .
lj|mofsnfk @M u|fkm Knl6ª
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !)% df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.3 ug{ nufpg'xf];\ .
p2]Zo M j:t'df x'g] ult kl/jt{gsf] cjnf]sg ug'{
cfjZos ;fdu|L M Pp6f ;dtn ;tx ePsf] sl/a 3 m nfdf] sf7sf] kmn]s, s]xL lstfa, u'Rrf jf
;fgf] es'G8f], :6k jfr, rs jf k]lG;n, ?n/ jf 6]k
ljlw
u'Rrf jf es'G8fn] k|To]s ;]s]G8df kf/ u/]sf] :yfgfGt/0f gfkL tnsf] tflnsfdf eg'{xf];\ .
142
hldgdf Pp6f @) ld6/ hlt nfdf] d]hl/ª 6]k lj5\ofpg nufpg'xf];\ .
Ps hgfnfO{ 6]ksf] Ps 5]pdf pEofpg'xf];\ . csf]{ ljBfyL{nfO{ :6kjfrdf ;do x]g{ nufpg'xf];\ .
Pp6f ljBfyL{nfO{ :6kjfr cg ug{ / csf]{ ljBfyL{nfO{ 6]ksf] 5]p 5]p lx8\g nufpg'xf];\ .
:6kjfrsf] k|To]s @ ;s]G8 ;do hfgsf/L u/fpg nufpg'xf];\ . ljBfyL{n] ;do hgfj ubf{
lzIfsn] 6]kdf pNn]v ePsf] cª\s x]/L :yfgfGt/0f pNn]v ul/lbg'xf];\ .
t];|f] ljBfyL{nfO{ dfly h:t} tflnsf agfP/ ;do / :yfgfGt/0f eg{ nufpg'xf];\ .
– o;/L ljBfyL{ lxF8\bf ;'?sf] s]xL ;do Psgf;n] lxF8\g lgb]{zg lbg'xf];\ . s]xL k/ k'u]kl5
cl8g eGg'xf];\ . pSt ;dodf s]jn ;do dfq a9\5 t/ :yfgfGt/0f a9\b}g .
– To;kl5 klxn]sf] eGbf hf]8n] t/ Psgf;n] bu'g{ nufpg'xf];\ .
– s]xL k/ k'u]kl5 ljBfyL{nfO{ kmls{P/ Psgf;n] lxF8]/ ;'?sf] :yfgdf cfpg eGg'xf];\ .
– ljBfyL{ kms]{/ cfpg] j|mddf :yfgfGt/0f C0ffTds x'g] ePsfn] :yfgfGt/ 36\b} uPsf] b]lvG5
/ ;'?sf] :yfgdf k'Ubf :yfgfGt/0f z"Go x'G5 .
;do
:yfgfGt/0f
tflnsfdf ;ª\sng u/]sf] tYofª\snfO{ u|fkmdf sf]g{ nufpg'xf];\ . k|fKt u|fkmsf] cWoog ug{
nufpg'xf];\ .
lgisif{ M oxfF lvr]sf] u|fkm tn b]vfOP h:t} aG5 .
– ;dfg ult– Psgf;n] e'msfj dflylt/ ePsf] v08 -v08 AB _
– l:y/ cj:yf– l;wf -v08 BC _
– ltj| ult– e'msfj a9L ePsf] -v08 CD _
– ljk/Lt lbzfdf ;dfg ult -v08 DE _
143
lj|mofsnfk $M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !)% df lbOPsf] u|fkmsf cfwf/df ;f]lwPsf ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M clego
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !)^ df lbOPsf] lj|mofsnfkcg';f/ clego ug{ nufpg'xf];\ .
144
– ljleGg v08df b]vfOPsf] rfnsf] cj:yf 5'6\ofpg'xf];\ .
– s'g v08df j:t'sf] ult ;a}eGbf a9L 5, lx;fa ug'{xf];\ .
– j:t'sf] C0ffTds ult lx;fa ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{
/f]xgn] ev{F/} b'nfaf6 aflx/ lg:s]sf] d';fsf] rfnnfO{ cjnf]sg u/] .
pgn] d';fsf] b'nfnfO{ d"n laGb' -O_ dfGbf ;'?sf] b'O{ ;]s]G8df
Psgf;n] leQf;Fu} 6fFl;P/ d';f] b'nf]af6 @ ld6/ bfofF k'Uof] . PSsfl;
d';f] k]ml/ kms]{/ Ps ;]s]G8d} b'nflg/ k'Uof] t/ b'nfleq guO{ @
;]s]G8;Dd b'nfcufl8 cl8of] . To;kl5sf] @ ;]sG] 8df d';f] Psgf;n] ;b}{ b'nfsf] # ld6/ afofFF k'Uof] .
ToxfF k'Ug] lalQSs} d';fn] /f]xg cfPsf] rfn kfof] / # ;]s]G8df b'nfleq k:of] . d';fsf] rfnsf]
lj:yfkg ;do u|fkm lvRg'xf];\ . cfk"mn] lvr]sf] u|fkmdf d';f l:y/ cj:yfdf /x]sf], ;dfg ultn]
bfofF÷afofFF uPsf] pNn]v ug'{xf];\ . lj:yfkg ;do /]vfsf] e'msfj cjnf]sg u/L d';fsf] ;a}eGbf tLj|
cf};t ult ePsf] v08 klg pNn]v ug'{xf];\ .
kfFrf}F lbg
ljifoj:t' M ult ;do u|fkm
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
ult / ;dosf] u|fkm lvRg]
ult / ;dosf] u|fkmdf /]vfsf] em'sfjn] k|j]u b]vfpg] tYo k|dfl0ft ug{]
ult / ;dosf] u|fkmsf] e'msfj t'ngf ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
ult ;do u|fkm
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
tnsf k|Zg ;f]w]/ ljBfyL{sf] ljifoj:t'k|ltsf] ?lr a9fpg'xf];\ M
-c_ s] ;do / ;DalGwt :yfgfGt/0f nfO{ u|fkmdf Kn6 u/] h:t} ;do / ult klg Kn6 u/L /]vflrq
k|bz{g ug{ ;lsG5 <
-cf_ s] :yfgfGt/0f ;do u|fkmdf h:t} /]vflrqsf] e'msfjsf] t'ngf u/L j:t'sf] rfnsf] cj:yfaf/]
hfgsf/L k|fKt ug{ ;lsG5 <
145
lj|mofsnfk @ M ult ;do u|fkm
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !)& df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.5 df pNn]v eP h:t} ug{ nufP/ ult
;do u|fkm lvRg nufpg'xf];\ .
lgisif{
s'g} j:t'sf] ultnfO{ y- cIfdf / ;DalGwt ;do ;donfO{ x- cIfdf /fv]/ lvlrPsf] u|fkmnfO{
ult ;do (v - t) u|fkm elgG5 .
– j:t' l:y/ /x]sf], ;dfg ultdf cufl8 a9]sf], /f]lsg vf]h]sf] h:tf hfgsf/L yfxf kfpg
;lsG5 .
– b'O{cf]6f ult ;do /]vfsf] e'msfjsf] t'ngf u/]/ ult
kl/jt{gsf] b/df /x]sf] leGgtfaf/] hfgsf/L kfpg
;lsG5 .
146
– x- cIf;Fu ;dfgfGt/ x'g] ult ;do /]vfn] ;do a9\bf klg j:t'sf] ult kl/jt{g gePsf]
cyf{t\ j:t' ;dfg ultn] ljgf k|j]u uO/x]sf] hgfpF5 .
– e'msfj;lxtsf] l;wf ult ;do /]vfn] rfn cj:yfdf /x]sf] j:t' ;dfg k|j]un] uO/x]sf]
hgfpF5 .
– olb :yfgfGt/0f ;do u|fkmdf jj|m /]vf ePdf rfn cj:yfdf /x]sf] j:t'sf] ult c;dfg x'G5
.
147
5}6f}F lbg
ljifoj:t' M Ogl;{of
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
pbfx/0f;lxt Ogl;{ofsf] kl/ro lbg]
Ogl;{of / lk08sf] ;DaGw :ki6 kfg]{
l:y/ Ogl;{ofsf pbfx/0f k|:t't ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
pl;g]sf] / gpl;g]sf] cG8f, p:t} b'O{cf]6f af]tn, 8f]/L, kfgL, l;Ssf, sfFrsf] lunf;, sf8{
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
Ogl;{of;Fu ;DalGwt b}lgs hLjgdf ef]u]sf pbfx/0f k|:t't u/L ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
-c_ u'l8/x]sf] a;df PSsfl; a|]s nufpFbf tkfO{F{sf] z/L/df s:tf] c;/ k5{ <
-cf_ l:jr cg ug]{lalQs} kª\vf tLj|| ultdf lsg 3'Db}g <
lj|mofsnfk @ M 5nkmn
kf7\ok':tssf] kfgf !)( df lbOPsf 36gfdf ;DalGwt tYo / sf/0f kQf nufpg 5nkmn
ug'{xf];\ .
-c_ lkª v]Ng] j|mddf o;nfO{ dRrfpg / dRrfP/ 5f]8]sf] lkª l:y/ cj:yfdf cfpg s]xL ;do
nfU5 .
-cf_ l:jr cg ug]{ lalQs} ljB't\ kª\vf hf]8n] 3'Db}g / 3'ld/x]sf] kª\vfsf] l:jr ckm ug]{lalQs}
/f]lsFb}g .
lgisif{
j:t'n] c;Gt'lnt ansf] k|of]uaf6 o;sf] cj:yfdf ug{ vf]lhg] kl/jt{gsf] cj/f]w u5{ . l:y/
cj:yfdf /x]sf] j:t' l:y/ cj:yfd} /xg vf]H5 / rfn cj:yfdf /x]sf] j:t' ;dfg ultn] pxL lbzfdf
rfndf /xg vf]H5 . s'g} klg j:t'n] o;sf] cj:yfdf ug{ vf]lhg] kl/jt{gsf] cj/f]w u/L oyfl:yltdf
/lx/xg vf]Hg] u'0fnfO{ Ogl;{of elgG5 .
148
lj|mofsnfk # M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] hf]8fdf ljefhg ug'{xf];\ .
Pp6fnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !)( df lbOPsf cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf]
JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lqmosnfk $
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!) df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.7 ug{ nufpg'xf];\ .
5nkmn / lgisif{ M s'g af]tn klxn] l:y/ cj:yfdf cfpF5, lsg xf]nf < 5nkmn ug'{xf];\ .
– sd lk08 ePsf] tyf a9L lk08 ePsf] b'j} j:t' oyfl:yltdf /xg vf]H5g\ . t;y{ ;a} j:t'df
Ogl;{of x'G5 . j:t'df x'g] Ogl;{of o;sf] lk08df lge{/ x'G5 .
– j:t'sf] lk08 a9\bf Ogl;{of klg a9\5 / lk08 36\bf Ogl;{of klg 36\5 .
lj|mofsnfk ^M l:y/ Ogl;{of k|bz{g
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!! df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.8 ug{ nufpg'xf];\ .
p2]Zo M j:t'df x'g] l:y/ Ogl;{ofsf] k|bz{g ug'{
cfjZos ;fdu|L
l;Ssf, sfFrsf] lunf;, sf8{
149
ljlw
lrqdf h:t} lunf;sf] dfly sf8{ / To;sf] dfly l;Ssf /fVg'xf];\ .
sf8{nfO{ PSsfl; tfGg'xf];\ / s] x'G5, cjnf]sg ug'{xf];\ .
5nkmn / lgisif{ M l:y/ cj:yfdf /x]sf] l;SsfnfO{ PSsfl; rfndf Nofpg vf]Hbf o;n] To;sf]
cj/f]w u5{ . sf8{ PSsfl; rfndf cfPsf] x'gfn] l;Ssf rNg gkfpFb} of] l;Ssfaf6 6f9f hfG5 . h;n]
ubf{ l;Ssf lunf;df v:5 . s'g} l:y/ cj:yfdf /x]sf] j:t'sf] l:y/ cj:yfd} /lx/xg vf]Hg] u'0f l:y/
Ogl;{of xf] .
lj|mofsnfk & M 5nkmn
kf7\ok':tssf] kfgf !!! lbOPsf] l:y/ Ogl;{ofsf yk pbfx/0faf/] 5nkmn u/L tflnsfdf cfjZos
ljj/0f eg{ nufpg'xf];\ .
k|of]udf /x]sf] sfk]{6nfO{ e'mG8\ofP/ lxsf{pFbf o;df ePsf] w'nf] em5{ .
?vdf cfFk kmn]sf] cj:yfdf o;sf] xfFuf xNnfpFbf cfFk v:5g\ .
Sof/d v]Nbf uf]6Lsf] rfªdf l:6fOs/n] hf]8n] lxsf{Pdf s]jn lkFwsf] uf]6L lg:sG5 / afFsL
rfFª g9nLsg a:5 .
a; PSsfl; rfndf cfpFbf To;leq /x]sf ofq'sf] z/L/sf] dflyNnf] efu l:y/ cj:yfd} /xg
vf]H5 t/ a;sf] ;Dks{df /x]sf] z/L/sf] tNnf] efu eg] a;;Fu} rfndf cfpF5 . h;n] ubf{
ofq' k5fl8lt/ x'lQG5g\
-3_ d"Nofª\sg
-c_ Ogl;{of eg]sf] s] xf] <
-cf_ xfd|f] Jofjxfl/s hLjgdf l:y/ Ogl;{ofn] kfg{] k|efjsf s'g} b'O{cf]6f pbfx/0f pNn]v ug'{xf];\ .
-O_ Ogl;{of eg]sf] s] xf], lbOPsf] lrq cWoog u/L ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ .
a. PSsfl; em8\sf lbFbf 9'ª\ufeGbf tnlt/sf] wfufsf] efu dfq
r'Fl8g'sf] sf/0f s] xf], pNn]v ug'{xf];\ .
b. s'g ef}lts kl/df0fsf cfwf/df j:t'sf] Ogl;{of gflkG5, pSt
ef}lts kl/df0f / Ogl;{oflarsf] ;DaGw n]Vg'xf];\ .
;ftf}F lbg
ljifoj:t' M Ogl;{of / Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgod
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
rfn Ogl;{ofsf pbfx/0f k|:t't ug]{
150
l:y/ Ogl;{of / rfn Ogl;{oflar leGgtf 5'6\ofpg]
pbfx/0f;lxt rfn;DaGwL Go'6gsf] klxnf] lgod k|bz{g ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
es'G8f], rfn Ogl;{ofsf c;/ b]vfpg] lrqx¿
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
tnsf k|Zg ;f]w]/ ljBfyL{df ljifoj:t'k|lt pT;'stf l;h{gf ug'{xf];\ .
-c_ lrqdf b]vfOPsf] b'3{6gfsf] sf/0f JofVof ug'{xf];\ . o:t}
k|s[ltsf cGo b'3{6gf s] s] x'g ;S5g\ <
-cf_ bf}8sf] cGTodf wfjsnfO{ PSsfl; /f]Sgsf nflu s] s8f
8f]/L afFw]/ /fVg' pko'St x'G5 < lrqM u'8\b} u/]sf] ;fOsnsf] cufl8sf]
kfª\u|f Pp6f 7'nf] 9'ª\uf ;+u 7f]lsPsf]
lj|mofsnfk @ M 5nkmn
kf7\ok':tssf] kfgf !!! df lbOPsf] rfn Ogl;{ofsf pbfx/0faf/] 5nkmn u/L tflnsfdf cfjZos
ljj/0f eg{ nufpg'xf];\ .
rfnsn] u'l8/x]sf] ;fOsnsf] k]8ndf an gnufpFbf klg s]xL ;do;Dd u'l8/xG5 .
u'l8/x]sf ;jf/L ;fwg h:t} a;df PSsfl; a|]s nufpFbf o;df ePsf ofq'sf] z/L/
cufl8lt/ x'lQG5 .
8«fOe/n] 3'DtLdf a; PSsfl; df]8\bf ofq'sf] z/L/ a; df]8]sf] ljk/Lt lbzflt/
9lNsG5 .
u'8\b} u/]sf] a;af6 embf{ ofq' e'OFdf k5fl/g] ;Defjgf x'G5 .
nª\u hDksf v]nf8Ln] nfdf] 5nfª nufpg s]xL b'/L bu'g]{ u5{g\ .
151
lj|mofsnfk % M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!# df lbOPsf] Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgodsf cg'R5]b
k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ ltgsf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ^ M 5nkmn
sIffdf Pp6f ljBfyL{nfO{ v'6\6fn] la:tf/} lxsf{P/ es'G8f] u'8fpg nufpg'xf];\ .
u'8\b} u/]sf] an ;dfg ultn] gu'8L cln k/ uP/ lsg /f]lsPsf] egL k|Zg ug'{xf];\ .
o:t} cGo rfn / afx\o ansf] c;/af/] 5nkmn u/L tnsf] h:t} tflnsfdf eg{ nufpg'xf];\ .
cjnf]sg u/]sf] 36gf nfu]sf] afx\o an
rp/df u'8\b} u/]sf] an cln k/ uP/ /f]lsof] . hldgsf] ;tx;Fusf] 3if{0f an
-3_ d"Nofª\sg
-c_ Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgod n]Vg'xf];\ .
-cf_ Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgodnfO{ Ogl;{ofsf] lgod klg elgG5 . o; egfOnfO{
pbfx/0f;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-O_ sIffdf pknAw s'g} Pp6f j:t'sf] k|of]u u/L Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgod k|bz{g ug'{xf];\ .
-O{_ l:y/ Ogl;{of / rfn Ogl;{oflar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
cf7f}F lbg
ljifoj:t' M Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f] lgod
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
152
j:t'df pTkGg x'g] k|j]usf] afXo kl/0ffTds an / lk08;Fusf] ;DaGw k|bz{g ug]{
Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f] lgoddf cfwfl/t ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
d]6fsf8{, 8foglds 6«nL jf v]nf}gf uf8L, SNofDk;lxtsf] Ps rSs] l3gL{, wfuf], tf}n em'G8\ofpg] cª\s'z,
50 g sf 10 cf]6f lk08 -slotted masses_, 38L, nueu 1 kg lk08 ePsf] an
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M 5nkmn
5nkmnsf] k|Zg M ;fOsnnfO{ l:y/
cj:yfaf6 rnfP/ ult kl/jt{g ub}{
rfF8f] rfF8f] u'8fpg'kg]{ cj:yfdf PSn}
rfns / rfnssf] k5fl8 csf]{ JolSt
a:bf k|j]udf s:tf] leGgtf cfpF5 <
;Dd k/]sf] Psgf;sf] af6fdf klxnf]
k6s ;fOsnsf] k]8ndf sd an nufP/ u'8fpFbf / bf];|f] k6s k]8ndf a9L an nufP/ u'8fpFbf
pTkGg x'g] k|j]udf s] leGgtf x'G5 <
lj|mofsnfk @ M e"ldsf lgjf{x
kf7\ok':tssf] kfgf !!$ df lbOPsf pbfx/0f k|bz{g ug{ ljBfyL{nfO{ sIffdf e"ldsf lgjf{x ug{
nufpg'xf];\ .
153
j|mdzM cª\s'zdf lk08 yKb} :6]k 5 bf]xf]¥ofpg'xf];\ .
tYofª\s ljZn]if0f / glthf M 6«nLdf /flvPsf] lk08 / k|j]usf] ;DaGwaf/] 5nkmn ug'{xf];\ .
5nkmn / lgisif{ M 6«nLsf] lk08 l:y/ /fvL tfGg] an kl/jt{g ubf{ 6«nLsf] k|j]u a9\b} uof] . To;}u/L tfGg]
an l:y/ /fvL 6«nLdf lk08 yKb} hfFbf k|j]u 36\b} uof] .
lj|mofsnfk $M 1 N an Pgfnf]hL
Pp6f nueu 1 kg lk08 ePsf] an lng'xf];\ .
annfO{ le/fnf] ;txdf x'lQb} hfg] u/L ws]Ng'xf];\ .
andf pTkGg k|j]u 1 m/s2 dfGg nufpg'xf];\ / ljBfyL{nfO{ andf nfu]sf] an slt x'G5 ;f]Wg'xf];\
<
oxfF 3if{0fsf] c;/ gu0o dfGbf 1 kg lk08 ePsf] annfO{ 1 m/s2 sf] k|j]un] u'8fpFbf nfu]sf] an
1 N x'g]af/] cjwf/0ff ljsf; u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M ;"q k|dfl0ft ug]{
kf7\ok':tssf] kfgf !!% df lbOPsf] Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f] lgod k|dfl0ft ug{ cfjZos
r/0fnfO{ d]6fsf8{df n]Vg'xf];\ .
ljBfyL{nfO{ tL d]6fsf8{ b]vfpFb} k|To]s r/0faf/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
Ps k6s ;a} r/0fsf d]6fsf8{ X\jfO6 af]8{df 6fF;]/ F = ma k|dfl0ft ul/;s]kl5 ;a} d]6f sf8{
x6fpg'xf];\ .
b'O{ hgf ljBfyL{nfO{ cufl8 k7fP/ k'gM k|To]s r/0fsf af/]df JofVof ub}{ F = ma k|dfl0ft ug{
nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ^ M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!^ df lbOPsf] pbfx/0f xn ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf]
cj:yfdf ;xhstf{sf] e"ldsf lgjf{x ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f] lgod pNn]v ug'{xf];\ .
-cf_ 1 N an kl/eflift ug{xf];\ .
-O_ F = ma k|dfl0ft u/L ug'{xf];\ .
-O{_ 1000 kg lk08 ePsf] sf/ 60 km/hr sf] ultn] u'l8/x]sf] 5 . o;nfO{ 50 m sf] b'/Ldf lj>fddf
NofOof] eg] sf/ /f]Sg nufOPsf] an lgsfNg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
Pp6f 1500 kg lk08 ePsf] sf/ 72 km/h sf] ultn] u'l8/x]sf] lyof] . rfnsn] a|]ssf] k|of]u ubf{ 50 m
b'/L kf/ u/]kl5 To;sf] ult 10 km/h eof] . pSt cjlwdf sf/df nfu]sf] kl/0ffTds an lx;fa
ug'{xf];\ .
154
gjf}F lbg
ljifoj:t' M Go'6gsf] rfn;DaGwL t];|f] lgod
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
Go'6gsf] t];|f] lgodcg';f/ action / reaction hf]8Lsf] klxrfg ug]{
rfn;DaGwL Go'6gsf] t];|f] lgodsf b}lgs pkof]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
es'G8f], l:k|ª Aofn]G;, a]n'g, :6«, wfuf], ;]nf]6]k, s}FrL
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk M
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
tnsf] k|Zg / lj|mofsnfk u/L ljBfyL{df pT;'stf l;h{gf ug'{xf];\ .
s] lxF8\bf xfd|f] k}tnfn] hldgdf tnlt/ gbafOsg cufl8 a9\g ;S5f}F < ljBfyL{nfO{ Ps k6s
sf]l;; ug{ nufpg'xf];\ .
o;af6 lj|mof / k|ltlj|mof ljifoj:t'df k|j]z ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!& df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk #
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!& df b]vfOPsf lrq h:t} M Pp6f es'G8f] / xft -b'O{ km/s km/s
j:t'_ df a/fa/ t/ ljk/Lt an nfUbf pSt an dflylt/ hfg] tYo k|bz{g ug{ nufpg'xf];\ .
csf]{ k6s Pp6} es'G8fdf b'O{ ljk/Lt lbzfaf6 a/fa/ / ljk/Lt an nfufpFbf kl/0ffTds an z"Go
x'g] / andf rfn pTkGg gx'g] tYo k|bz{g ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!* df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
155
ljBfyL{nfO{ 5nkmnaf6 b}lgs hLjg;Fu hf]l8Psf ljleGg pbfx/0fdf lj|mof / k|ltlj|mof JofVof ug{
nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk %
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!( df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.15 ug{ nufpg'xf];\ .
p2]Zo M Go'6gsf] t];|f] lgod k|bz{g ug{'
cfjZos ;fdu|L
a]n'g, :6«, wfuf], ;]nf]6]k, s}FrL
ljlw
a]n'gsf] ;txdf :6«sf] 6'j|mf 6]kn] 6fF:g'xf];\ / :6«df wfuf] l5/fpg'xf];\ .
lrqdf b]vfP h:t} u/L wfufsf b'O{cf]6} 5]pnfO{ s'g} cf8df afFWg'xf];\ .
a]n'gdf xfjf eg'{xf];\ / o;sf] d'v xftn] RofKg'xf];\ .
a]n'gsf] d'v PSsfl; 5f]8\g'xf];\ / a]n'gsf] rfn cjnf]sg ug'{xf];\ .
5nkmn / lgisif{
156
Go'6gsf] rfn;DaGwL t];|f] lgodsf cfwf/df a]n'gsf] rfnsf] j0f{g ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ Go'6gsf] rfn;DaGwL t];|f] lgod nfu' x'g] s'g} @ cf]6f Jofjxfl/s hLjgsf pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
-cf_ aGb'saf6 uf]nL xfGbf aGb's lsg k5fl8 ws]lnG5 .
-O_ lgDg cj:yfdf x'g] lj|mof / k|ltlj|mof n]Vg'xf];\ .
cGtl/Ifdf /s]6 k|If]k0f ubf{, aGb'sn] uf]nL xfGbf, 8'ª\uf lvofpFbf, xfjf e/]sf] a]n'gsf] tn kmsf{O
vf]n]/ 5f]8\bf, km'6annfO{ e'OFdf pkmfbf{
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
Go'6gsf] rfn;DaGwL t];|f] lgoddf pNn]v ePadf]lhd lj|mof / k|ltlj|mof;DaGwL ljleGg pbfx/0f vf]hL
ug'{xf];\ .
b;f}F lbg
ljifoj:t' M Onfl:6l;6L
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6L u'0f k|bz{g ug]{
Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6Lsf pkof]lutf pNn]v ug]{
Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6Llar leGgtf n]Vg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
/a/a]G8, O/]h/, d'5]sf] lk7f], l:k|ª
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ tkfO{F{n] b}lgs hLjgdf k|of]u ug]{ Onfl:6s j:t' s] s] x'g\ egL k|Zg ug'{xf];\ /
ljifoj:t'k|lt ?lr l;h{gf ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !!( df lbOPsf] lj|mofsnfk 7.16 ug{ nufpg'xf];\ .
157
lj|mofsnfk #
ljBfyL{nfO{ xftdf kfgL d'5]sf] lunf] df6f] / lk7f] lng nufpg'xf];\ .
lunf] df6f] / lk7fnfO{ s'g} cfsf/ lbg eGg'xf];\ .
ljBfyL{nfO{ s'g u'0fn] ubf{ tL b'j}nfO{ lglZrt cfsf/ lbg ;lsof] k|Zg ug'{xf];\ . o;sf cfwf/df
Knfl:6l;6Lsf kmfObf n]Vg nufpg'xf];\ .
lgisif{ M Knfl:6l;6Ln] ubf{ lgdf{0f ;fdu|L h:t} M df6f], l;d]G6, uf/f] cflbnfO{ cfsf/ lbg ;lsG5 .
pbfx/0fsf nflu df6fsf] Knfl:6l;6Ln] ubf{ OF6sf] cfsf/ lbg ;lsG5 .
lj|mofsnfk $
Pp6f l:k|ª / dl;gf] /8 lng'xf];\ .
l:k|ª lyr]/ 5f]8\bf s] x'G5 cWoog ug{ nufpg'xf];\ . To;kl5 /8sf] Ps 5]pdf xftn] alnof] u/L
;dft]/ t];f]{ kf/L ;dfpg'xf];\ / csf]{ 5]pdf s'g} ux|f}F j:t' e'mG8\ofpg'xf];\ . /8 afª\luG5 .
To;kl5 tf}n x6fOlbg'xf];\ .
ljBfyL{nfO{ l:k|ª / /8 b'j} jn x6]kl5 oyfl:yltdf /xg vf]h]sf] u'0f cf}+NofpFb} Onfl:6l;6Lsf]
kl/efiff lbg'xf];\ / Onfl:6l;6Lsf kmfObf n]Vg nufpg'xf];\ .
lgisif{ M Onfl:6l;6Ln] ubf{ ef/L nf]8 wfGg] 7'nf 7'nf k'n lgdf{0f ug{ ;Dej x'g], bafa wfGg] l:k|ª
agfOg] cflb hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !@) df lbOPsf cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf]
JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ^ M 5nkmn
tnsf k|Zgaf/] sIffdf 5nkmn u/fpg'xf];\ .
s] an nufpFbf tlGsPsf] b]lvg] j:t' dfq Onfl:6s x'g\ <
Onfl:6s j:t'sf u'0fsf cfwf/df /a/ / l:6ndWo] s'g a9L Onfl:6s x'G5 <
lgisif{ M an nufpFbf tGs]sf] b]lvg] /a/ dfq Onfl:6s geO{ an nufpFbf tGs]sf] gb]lvg] wft'sf] tf/
klg Onfl:6s x'G5g\ . h'g kbfy{n] aflx/af6 nufOPsf] ansf] a9L cj/f]w ug{ vf]H5 To:tf] j:t' a9L
Onfl:6s x'G5 .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ s'g} b'Oc { f]6f Knfl:6s j:t'sf pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
-cf_ Onfl:6l;6L / Knfl:6l;6Llar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ sIffdf pknAw ;fdu|L k|of]u u/L Onfl:6l;6L k|bz{g ug'{xf];\ .
-O{_ kbfy{df x'g] Onfl:6l;6Ln] ef}lts lgdf{0fsf sfo{ ;Dej ePsf 5g\ . o; egfOnfO{ pbfx/0f;lxt
k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-s_ cfk\mgf] jl/kl/ pknAw ;fdu|Lsf] k|of]u u/L a]n'gaf6 rNg] v]nf}gf sf/ lgdf{0f ug'{xf];\ . pSt
sf/df km/s km/s Onfl:6l;6L ePsf a]n'g / ljleGg tf}nsf] k|of]uaf6 Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f]
lgod k|bz{g ug'{xf];\ .
158
-v_ :yfgLo ¿kdf pknAw ;fdu|L / /a/ a]G8sf] Onfl:6l;6Lsf] k|of]u u/L Pp6f v]nf}gf x]lnsf]K6/
lgdf{0f ug'{xf];\ .
P3f/f}F lbg
PsfOsf] d"Nofª\sg
!= tnsf k|Zgsf] ;xL ljsNk 5gf]6 ug'{xf];\ .
-s_ ult ;do /]vfsf] e'msfjn] s]sf] dfg lbG5 <
-c_ j]u -cf_ ult -O_ k|j]u -O{_ :yfgfGt/0f
-v_ l:y/ cj:yfdf /x]sf] a; PSsfl; rfn cj:yfdf cfpFbf pSt a;leqsf ofq' k5fl8 x'lQG5g\ . s]sf
cfwf/df o;nfO{ JofVof ug{ ;lsG5 <
-c_ Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgod -cf_ Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f] lgod
-O_ Go'6gsf] rfn;DaGwL t];|f] lgod -O_ rfn Ogl;{of
2
-u_ 2 m/s sf] k|j]un] u'8fpg 10 N an cfjZos kg]{ ansf] lk08 slt x'G5 <
-c_ 20 kg -cf_ 2 kg -O_ 5 kg -O{_ 0.2 kg
-3_ u'8\b} u/]sf] a;af6 cf]n{g' hf]lvdk"0f{ x'G5 . o; egfOnfO{ s'g cfwf/df k'li6 ug{ ;lsG5 <
-c_ l:y/ Ogl;{of -cf_ rfn Ogl;{of -O_ rfn;DaGwL bf];|f] lgod -O{_ rfn;DaGwL t];|f] lgod
-ª_ lj|mof / k|ltlj|mofsf ;Gbe{df s'g egfO ;xL x'G5 <
-c_ Psn] csf]{nfO{ /2 ug{ ;S5g\ .
-cf_ b'j} Pp6} j:t'df nfU5g\ .
-O_ a/fa/ t/ pxL lbzfdf nfU5g\ .
-O{_ b'O{ km/s km/s j:t'df nfU5g\ .
-r_ Onfl:6l;6Lsf] k|of]u s'g xf] <
-c_ df6fnfO{ cfsf/ lbP/ udnfdf ¿kfGt/0f ug'{
-cf_ kmnfdnfO{ lk6]/ kftf agfpg'
-O_ ldr]sf] lk7fnfO{ /f]6Lsf] cfsf/ lbg'
-O{_ Aof6ldG6gsf] ¥ofs]6n] ss{ xfGg'
-5_ ;8sdf ;dfg ultn] u'l8/x]sf dfnafxs 6«s / sf/df ;dfg an nufpg ;Sg] a|]ssf] k|of]u u/L
/f]lsPdf tnsf dWo] s'g egfO ;xL x'G5 <
-c_ 6«sn] kf/ ug]{ b'/L sf/n] kf/ ug]{ b'/LeGbf sd x'G5 .
-cf_ sf/n] kf/ ug]{ b'/L 6«sn] kf/ ug]{ b'/LeGbf sd x'G5 .
-O_ 6«sn] kf/ ug]{ b'/L / sf/n] kf/ ug]{ b'/L ;dfg x'G5 .
-O{_ 6«sn] kf/ ug]{ b'/L sf/n] kf/ ug]{ b'/L;Fu ;DalGwt x'Fb}g .
@= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ .
-s_ k|j]uo'St rfn eg]sf] s] xf], pbfx/0f;lxt n]Vg'xf];\ .
-v_ k|dfl0ft ug'{xf];\ .
159
-u_ l:y/ cj:yfaf6 wfjg dfu{df blIf0f lbzftk{m u'8\g ;'? u/]sf] xjfO{hxfhdf 1.5 m/s2 sf] ;dfg
k|j]u pTkGg eof] / 30 s kl5 hldgaf6 p8\of] . xjfO{hxfh wfjgdfu{df u'8\bf ;'?sf] :yfgaf6
clGtd :yfg;Ddsf] :yfgfGt/0f / l7s hldgaf6 p8\g' k"j{sf] ult lx;fa ug'{xf];\ .
-3_ :yfgfGt/0f ;do u|fkm s] xf] <
-ª_ ult ;do /]vfsf] e'msfj / j:t'sf] k|j]ularsf] ;DaGw pNn]v ug'{xf];\ .
-r_ Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgodnfO{ Ogl;{ofsf] lgod klg elgG5 . o; egfOnfO{ pbfx/0f;lxt
k'li6 ug'{xf];\ .
-5_ tkfO{F{sf] jl/kl/ pknAw ;fdu|Lsf] k|of]u u/L s;/L Go'6gsf] rfn;DaGwL bf];|f] lgod k|bz{g ug{
;lsG5 <
-h_ b}lgs hLjgdf Go'6gsf] rfn;DaGwL klxnf] lgod nfu' x'g] rf/cf]6f pbfx/0f k|:t't ug'{xf];\ .
-em_ Pp6f l:y/ cj:yfaf6 u'8\g ;'? u/]sf] sf/ ;dfg k|j]un] u'8\b} hfFbf 10 s kl5 o;sf] ult 10 m/s
eof] . To;kl5 pSt sf/ 10 m/s sf] ;dfg ultn] 15 s u'8\of] . pSt sf/sf] rfnnfO{ ult ;do
u|fkmdf k|:t't ug'{xf];\ .
-`_ Pp6f 1000 kg lk08 ePsf] sf/ 36 km/h sf] ultn] u'l8/x]sf] lyof] . rfnsn] a|]ssf] k|of]u ubf{ 20 m
b'/L kf/ u/]kl5 To;sf] ult 10 km/h eof] . pSt cjlwdf sf/df nfu]sf] kl/0ffTds an lx;fa
ug'{xf];\ .
160
PsfO * ;/n oGq (Simple Machine)
cg'dflgt sfo{306f M %
!= PsfO kl/ro
o; PsfOaf6 ljBfyL{n] b}lgs hLjgdf k|of]u x'g] 58\s] ;tx, l3gL{, km];f], k]r tyf kfªu|f / laF8nfO{
;/n oGqsf ¿kdf k|bz{g ug{ ;S5g\ . ljBfyL{n] tL pks/0fdf tf}n, an, tf}nn] kf/ ug]{ b'/L / ann]
kf/ ug]{ b'/L dfkg u/L ltgsf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf lx;fa ug{] l;k xfl;n u5{g\ .
;/n oGqsf] sfo{ Ifdtf, oflGqs kmfObf / ult cg'kftsf] ;DaGw ljZn]if0f ug]{ / ;DalGwt ul0ftLo
;d:of xn ug{ ;S5g\ . ljBfyL{df ljleGg oGq k|bz{g u/L ltgLx¿nfO{ ;/n / hl6n oGqsf ¿kdf
juL{s/0f ug]{ Ifdtf ljsf; x'G5 . o; PsfOdf ePsf kf7\oj:t'sf] ;'?cftdf ul/g] dl:tis dGygn]
ljBfyL{df pT;'stf l;h{gf x'g] / pgLx¿nfO{ ljifoj:t'df s]lGb|t u/fpg ;lsG5 . ljBfyL{ s]lGb|t clego,
;xsfo{ ljlw, k|of]ufTds ljlw, hf]8L k9fO, 5nkmn, vf]h ljlw, cflbn] ljBfyL{df ;xsfo{ l;ksf] ljsf;
x'G5 . sIffleq ;do Joj:yfkgsf nflu lzIfsn] JofVofg ljlw, k|bz{g ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . b}lgs
kf7cg';f/sf d"Nofª\sg tyf kl/of]hgf sfo{n] ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/ x'G5 .
@= l;sfO pknlAw
-s_ 58\s] ;tx, l3gL{ tyf kfªu|f / laF8sf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf cjwf/0ff
:ki6 kfg{
-v_ 58\s] ;tx, l3gL{ tyf kfª\u|f / laF8sf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf;DaGwL
ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{
-u_ hl6n oGqsf] kl/ro lbg
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
! ;/n oGq kl/ro -l3gL{, 58\s] ;tx, km];f], k]r tyf !
kfªu|f / laF8_
oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf
@ l3gL{ l3gL{sf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ !
Ifdtf
# 58\s] ;tx 5ª\s] ;txsf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / !
sfo{ Ifdtf
$ kfª\u|f / laF8, hl6n oGq kfª\u|f / laF8sf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / !
sfo{ Ifdtf, hl6n oGqsf] kl/ro
% k'g/fj[lQ, PsfOsf] d"Nofª\sg !
$=l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
klxnf] lbg
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
;/n oGq;Fu ;DalGwt zAbfjnL - oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf_ kl/eflift ug{
;Sg]
pQf]ns;Fu ;DalGwt zAbfjnL - oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf_ sf] lx;fa cjnf]sg
u/L cfpg] dfgsf] JofVof ug{ ;Sg]
161
l3gL{, kfª\u|f / laF8, 58\s] ;tx, k]r / k]m;f]nfO{ ;/n oGqsf ¿kdf klxrfg u/L ltgsf] klg
lglZrt oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf x'g] tYo pNn]v ug{ ;Sg]
-v_ l;sfO ;fdu|L
-c_ an, anb'/L, tf}n / tf}nb'/L k|bz{g ug{ ;lsg] pQf]ns, l3gL{, kfª\u|f / laF8, 58\s] ;tx, k]r /
k]m;f]sf] gd'gf
-cf_ an, nf]8, anb'/L / tf}nb'/L gfdfª\lst pQf]nssf] k|of]u b]vfpg] lrq sf]l/Psf] sf8{af]8{ jf >Jo
b[Zo ;fdu|L
-O_ an, nf]8, anb'/L / tf}nb'/L gfdfª\lst Psn rn l3gL{sf] k|of]u b]vfpg] lrq sf]l/Psf] sf8{af]8{
jf >Jo b[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;hxLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
o; PsfOdf k|j]z k"j{ ljBfyL{nfO{ pgLx¿sf] b}lgs lj|mofsnfk ug{ k|of]u x'g] ;/n oGqsf] ;"rL
agfpg nufpg'xf];\ .
tL pks/0fnfO{ ;/n oGqsf] k|sf/cg';f/ 5'6\ofpg nufpg'xf];\ . o;af6 ljBfyL{df ;/n oGq
af/]sf] 1fgsf] cj:yf hfgsf/L x'G5 .
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf 127 df lbOPsf] lj|mofsnfk 8.1 cGtu{tsf] tflnsf eg{
nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf] cj:yfdf ;xhstf{sf] e"ldsf lgjf{x ug'{xf];\ .
162
sIffdf b'O{ hfg ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] lrq 8.2 df b]vfOP h:t} pQf]nssf b'O{k6\l6 km/s
km/s nf]8 /fvL 7'nf] nf]8nfO{ ;fgf] nf]8n] prfNg nufpg'xf];\ .
o; lj|mofsnfkaf6 nf]8, an, nf]8b'/L, anb'/L cflb l6kf]6 u/L oflGqs kmfObf, ult cg'kft,
pTkflbt sfo{, nfut sfo{ tyf sfo{ Ifdtf lx;fa ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos ;"q pNn]v u/L
;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lx;faaf6 lgDg glthf pNn]v ug{ nufpg'xf];\ .
aneGbf slt u'0ff a9L tf}n prflnPsf] 5 < o; lsl;dsf] hfgsf/L oflGqs kmfObf, ult
cg'kft / sfo{ IfdtfdWo] s'g cg'kftaf6 k|fKt x'G5 <
tf}nb'/LeGbf slt u'0ff a9L anb'/L /x]sf] 5 < oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ IfdtfdWo]
s'g cg'kftaf6 o; lsl;dsf] hfgsf/L k|fKt x'G5 <
tkfO{F{n] ;/n oGqdf ug'e { Psf] sfo{ -nfut sfo{_ / ;/n oGqaf6 k|fKt sfo{ -pTkflbt sfo{_
larsf] ;DaGw s'g cg'kftn] lbG5 < s] nfut sfo{ k"0f{ ¿kn] pTkflbt sfo{df ¿kfGt/0f
ePsf] 5 <
o; lj|mofsnfkaf6 ljBfyL{df k|of]u l;k ljsf; x'G5 .
lj|mofsnfk $
d]6fsf8{df tn pNn]v ePsf r/0f n]Vg'xf];\ / tL d]6fsf8{ sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
pTkflbt sfo{ = nf]8n] ug]{ sfo{ = nf]8 x nf]8 b'/L
nfut sfo{ = Okmf]{6n] ug]{ sfo{ = Okmf]{6 × Okmf]6{ b'/L
sIffdf b'O{ hgf ljBfyL{nfO{ tL d]6fsf8{nfO{ j|md ldnfpFb} XjfO6 af]8{df 6fF:g nufO{ sfo{ Ifdtf
lx;fa ug]{ ;"q k|dfl0ft ug{ nufpg'xf];\ . o;/L j|md ldnfpg'sf] sf/0f klg JofVof ug{ nufg'xf];\ .
cfjZos k/]sf] cj:yfdf ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk %
7f]; gd'gf k|bz{g
Psn rn l3gL{df nf]8 p7fPsf], kfª\u|f / laF8df 8f]/L a]/]/ nf]8 prfn]sf], 58\s] ;txdf nf]8
prfOlt/ tfg]sf], k]m;f]n] s'g} j:t' lr/]sf] / :j|mnfO{ 3'dfP/ ;txdf u8]sf] b]vfpg ldNg] 7f];
gd'gf ;fdu|L sIffdf k|bz{g ug{'xf];\ .
ljBfyL{n] ug'{kg]{ M k|ltlglw ¿kdf ljBfyL{nfO{ cufl8 af]nfP/ tL gd'gfnfO{ rnfpg nufpg'xf];\ .
lzIfsn] ug'{kg]{ M ljBfyL{n] gd'gf ;/n oGq rnfpFbf an, anb'/L, tf}n / tf}nb'/L k|bz{g ug'{kg]{
lj|mofsnfk ^
163
an, nf]8, anb'/L / tf}nb'/L gfdfª\lst Psn rn l3gL{sf] k|of]u b]vfpg] lrq sf]l/Psf] sf8{af]8{
jf >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ .
l3gL{sf] oflGqs kmfObf / ultcg'kft s;/L lx;fa ug{ ;lsG5, ;f]Wg'xf];\ .
– l3gL{sf] 8f]/Ldf nufOPsf] ann] pSt l3gL{df e'mG8\ofOPsf] 1.5 u'0ff a9L tf}n prfNbf
l3gL{sf] oflGqs kmfObf slt x'G5 <
– an nufpg] 8f]/L 2 ld6/ ;bf{ nf]8 1 ld6/dfly prflnPdf l3gL{sf] ult cg'kft slt x'G5 <
ljBfyL{n] lbg] pQ/ ;xL /x] g/x]sf] cfwf/df cfjZos lx;fa u/L sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ;/n oGqsf] oflGqs kmfObf kl/eflift ug'{xf];\ .
-cf_ s] pQf]ns h:t} cGo ;/n oGqsf nflu klg oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtf lx;fa ug{
;lsG5 <
-O_ 3 ld6/ nfdf] 58\s] ;tx e/L an nufP/ j:t'nfO{ 1.5 ld6/ prfOdf k'¥ofpFbf ult cg'kft slt
x'G5 <
-O{_ tkfO{F{nfO{ lbOPsf b'O{cf]6f ;/n oGqdWo] Pp6fsf] sfo{ Ifdtf 80 % / csf]{sf] sfo{ Ifdtf 70 % 5
eg] s'gsf] k|of]u ug'{ pko'St x'G5, ts{;lxt n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{
;a} ;/n oGqdf oflGqs kmfObf lx;fa ug]{ ;"q Pp6} x'G5 . s] ult cg'kft lx;fa ug{ klg Pp6}
;fFemf ;"q k|of]u ul/G5, pbfx/0f;lxt pNn]v ug'{xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
;Fu}sf] lrqdf b]vfOP h:t} pQf]nsdf ult cg'kft eg]sf] ansf] x :yfgGt/0f x'g] ult / nf]8sf] y
:yfgfGt/0f x'g] ultsf] cg'kft xf] .
cyf{t\, olb an tyf nf]8sf] :yfgfGt/0fsf nflu 't' ;do nfU5 eg]
⁄
x'G5 .
⁄
xfdLn] ult cg'kft lx;fa ubf{ ;/ntfsf nflu kmnj|mdaf6 an;Ddsf] b'/L / kmnj|mdaf6 nf]8;Ddsf]
b'/Lsf] cg'kftnfO{ ult cg'kftsf ¿kdf lnG5f}F . kmnj|mdsf] bfofF / afofFFsf b'O{cf]6f ;d¿k lqe'hsf
nflu ;Fut e'hfsf] cg'kftsf ¿kdf x'G5 . h;n] ubf{ ult cg'kftsf] dfgdf s'g}
kl/jt{g cfpFb}g .
bf];|f] lbg
ljifoj:t' M l3gL{
164
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
l3gL{df tf}n, an, tf}nn] kf/ ug]{ / ann] kf/ ug]{ b'/L dfkg ug{]
l3gL{sf] oflGqs kmfObf / ult cg'kft / sfo{ Ifdtfsf] lx;fa ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
l3gL{ -Psn crn l3gL{, Psn rn l3gL{, Ans PG8 6]sn_
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
tnsf k|Zg ;f]w]/ ljBfyL{lglxt l3gL{{;DaGwL k"j{1fg k/LIf0f ug'{xf];\ .
-c_ l3gL{{sf] k|of]u s'g s'g sfo{sf nflu ul/G5 <
-cf_ l3gL{{n] xfd|f] b}lgs sfo{nfO{ s;/L ;xh agfpF5 <
lj|mofsnfk @ M gd'gf k|bz{g
sIffdf Psn rn l3gL{n] emG8f]Qng u/]sf] gd'gf k|b{g ug'{xf];\ .
o;df Psn rn l3gL{n] s;/L sfo{nfO{ ;xh agfPsf] 5, k|Zg ug'{xf];\ .
l3gL{sf] k|of]u gu/L emG8f]Qf]ng ubf{ 8f]/Ldf nufOPsf] ansf] lbzf dflylt/ x'G5 t/ l3gL{sf] k|of]u
ubf{ an tnlt/ nufOG5 . oxfF l3gL{n] ansf] lbzf kl/jt{g u/]/ sfdnfO{ ;lhnf] agfpF5 .
lj|mofsnfk #
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !@( df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
5nkmn tyf lgisif{ M tYofª\ssf cfwf/df lx;fa ug'{xf];\ / ;f]lwPsf k|Zg xn ug'{xf];\ .
-c_ klxnf] lrqdf b]vfOPsf] l3gL{ / bf];|f] lrqdf b]vfOPsf] l3gL{df s] leGgtf 5 <
-cf_ Okmf]6{ b'/L / nf]8 b'/Lsf] cg'kft / l3gL{sf] ;ª\Voflar s] ;DaGw 5 <
-O_ s'g l3gL{ ;d"xdf nf]8 / Okmf]6{sf] cg'kft ;a}eGbf sd / s'gdf ;a}eGbf a9L 5 <
-O{_ o:tf l3gL{ s'g s'g 7fpFdf k|of]u u/]sf] b]Vg'ePsf] 5 <
lj|mofsnfk $ M lrq cWoog
ljBfyL{nfO{ lrq cWoo u/L Psn rn l3gL{df anb'/L / tf}nb'/Llarsf] ;DaGw kQf nufpg eGg'xf];\ .
165
lgisif{ M Ps rSs] crn l3gL{df nf]8n] kf/ ug]{ b'/L / Okmf]6{n] kf/ ug]{ b'/L a/fa/ x'g] ePsfn] ult
cg'kft 1 x'G5 . o;df eg] 8f]/Lsf] Ps v08n] dfq nf]8 yfd]sf] x'G5 .
t;y{ ult cg'kft (VR) = nf]8nfO{ yfDg k|of]u ul/g] 8f]/Lsf] v08sf] ;ª\Vof x'G5 .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ l3gL{ eg]sf] s] xf] <
-cf_ Ps kfª\u|] crn l3gL{ / Ps kfª\u|] rn l3gL{lar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ l3gL{df ult cg'kft s;/L gflkG5 <
-O{_ kfFrcf]6f l3gL{ ePsf] l3gL{{sf] k|of]uaf6 nf]8 prfNbf sfo{ Ifdtf 75 % x'g] l3gL{
k|0ffnLsf] lrq sf]g'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{
b}lgs hLjgdf s] s] sfdsf nflu l3gL{sf] k|of]u ul/G5 <
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
hlt a9L 8f]/L v08 k|of]u ul/of] Tolt g} anb'/L a9\5 / an j[lå x'G5 t/ o;n] nf]8 prfNg nfUg] ;do
a9fpF5 .
t];|f] lbg
ljifoj:t' M 58\s] ;tx
-s_ l;sfO pknlJw
58\s] ;txdf tf}n, an, tf}nn] kf/ ug]{ / ann] kf/ ug]{ b'/L dfkg ug]{
58\s] ;tx -k]r, k]m;f]_ sf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtfsf] lx;fa ug{]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
l:k|ª Aofn]G;, tf}n, wfuf], 58\s] ;tx, k]r, k]m;f], kfgLdf d'5]sf] df6f]
-u_ l;sfO ;xhLs/0f k|lj|mof
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
lgDg k|Zg ;f]w]/ ljBfyL{df ljifoj:t'k|lt pT;'stf l;h{gf u/fpg'xf];\ .
-c_ 7f8f] e¥ofª / s]xL 58\s] e¥ofªdWo] s'gdf r9\bf a9L an nufpg'k5{, pSt cg'ejsf] sf/0f s]
xf] <
-cf_ kxf8sf] af6fdf 3'DtL agfOPsf] x'G5 lsg <
166
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !#! df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
o;af6 s'g cj:yfdf sfo{ Ifdtfsf] dfg ;a}eGbf w]/} x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M 5nkmn
5nkmnsf nflu k|Zg
6«saf6 ;fdfg /fVbf -nf]8 ubf{_ / emfbf{ -cgnf]8 ubf{_ t];f]{ kmn]s lsg k|of]u ul/G5 <
Psbd} 7f8f] vfnsf] -e'msfj sd ePsf]_ e¥ofª / e'msfj a9L ePsf]_ e¥ofªdWo] s'gdf plSng
;lhnf] x'G5, lsg <
kxf8sf] 3'dfp/f] af6fsf] kmfObf s] xf] <
lj|mofsnfk $M gd'gf k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} Pp6f sf8{af]8{df 58\s] ;txdf anb'/L / tf}nb'/L b]vfpg] lrq sf]g{'xf];\ . pSt
lrqsf cfwf/df ult cg'kftsf] ;"q n]vL sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ . ljBfyL{nfO{ klg sfkL lstfa cflbsf]
k|of]u u/L 58\s] ;txsf] gd'gf k|bz{g ug{ nufpg'xf];\ . ;a}nfO{ cfcfk\mgf] 58\s] ;txsf] ult cg'kft
lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk %
Pp6f l:k|ª Aofn]G;, 58\s] ;tx / tf}n lng'xf];\ .
167
lrqdf b]vfOP h:t} 58\s] ;txnfO{ ljleGg sf]0fdf le/fnf] kf/L /fVg'xf];\ .
s'g cj:yfdf tf}nnfO{ dflylt/ tfGg nfUg] an ;a}eGbf a9L x'G5 <
lgisif{ M 58\s] ;txsf] sf]0f a9\bf o;sf] nDafO cyf{t\ o;sf] anb'/L 36\5 / an j[låsf] dfqf 36\5 .
lj|mofsnfk ^ M hf]8L k9fO
sIffdf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf afF8\g'xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !#@ df lbOPsf 58\s] ;tx af/]sf cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ /
csf]n { fO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk & M 5nkmn
k|Zg M e'Q] aGr/fn] sf7 lrg{ ufx|f] x'G5 t/ wfl/nfn] yf]/} an k|of]u u/L sf7 lrg{ ;lsG5, lsg <
lj|mofsnfk * M gd'gf k|b{zg
Pp6f aGr/fsf] gd'gf k|bz{g ug'{xf];\ . pSt aGr/fnfO{ kfgL d'5]sf]
lunf] df6fdf s]xL u8\g] u/L lxsfp{g nufpg'xf];\ .
o;/L lxsf{pFbf anb'/L / tf}nb'/L 5'6\ofpg nufpg'xf];\ .
lgisif{ M aGr/fsf] b'j}lt/sf 58\s] efudf 3if{0f x'g] ePsfn] o;sf]
wf/sf] rf}8fOn] anb'/LnfO{ hgfpF5 . To:t} hlt ulx/fOdf wf/ u9\5
pSt b'/Ln] anb'/LnfO{ hfgfpF5 .
k]m;f] k"0f{ ¿kn] j:t'leq u8]sf] cj:yfdf,
km];f]sf] rf}8fO Ö tf}nb'/L / km];f]sf] nDafO Ö anb'/L x'G5 .
lj|mofsnfk ( M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !## df lbOPsf] k]m;f];DaGwL lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ 58\s] ;tx eg]sf] s] xf] <
-cf_ k]r / k]m;f] 58\s] ;txsf ¿kfGtl/t ;/n oGq x'g . o; egfOnfO{ k'li6 ug'{xf];\ .
-O_ s] 58\s] ;txsf] nDafO a9\bf To;sf] oflGqs kmfObf klg a9\5, lrq;lxt :ki6 kfg'{xf];\ .
-O{_ lrqdf b]vfOPsf b'O{cf]6f 58\s] ;txdWo] s'gsf] sfo{ Ifdtf a9L x'G5 <
168
rf}yf] lbg
ljifoj:t' M kfª\u|f / laF8
-s_ l;sfO pknlJw
kfª\u|f / laF8df tf}n, an, tf}nn] kf/ ug]{ / ann] kf/ ug]{ b'/L dfkg ug]{
58\s] ;tx -k]r, k]m;f]_ sf] oflGqs kmfObf, ult cg'kft / sfo{ Ifdtfsf] lx;fa ug{]
hl6n ;/n oGqsf] kl/ro lbg] / b}lgs hLjgdf k|of]u x'g] hl6n ;/n oGqsf pbfx/0f k|:t't
ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
l:k|ª Aofn]G;, tf}n, wfuf], 58\s] ;tx, k]r, k]m;f], kfgLdf d'5]sf] df6f]
-u_ l;sfO ;xhLs/0f k|lj|mof
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
sIffdf 9f]sfsf] 8f]/ gj jf XofG8n jf cGo kfª\u|f / laF8 k|bz{g ub}{ ltgdf /x]sf b'O{cf]6f a]ngf
lrGg nufpg'xf];\ .
s] pSt ;/n oGq k|of]u ubf{ b'j} a]ngf ;Fu} 3'D5g\, k|Zg ug'{xf];\ .
o;af6 ljBfyL{nfO{ kfª\uf / laF8af/] kl/lrt u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @
Pp6f kfª\u|f / laF8sf] df]8]n lng'xf];\ . o;sf] kl/lwdf df]6f] wfuf] a]g{'xf];\ . laF8df tf}nnfO{ em'G8\ofP/
kfª\u|fdf ePsf] 8f]/Laf6 Okmf]{6 nufpg'xf];\ . nufOPsf] Okmf]6{ gfKg sdfgL t/fh' k|of]u ug{'xf];\ . km/s
km/s nf]8 lng'xf];\ / cfjZos tYofª\s ;ª\sng u/]/ tnsf] h:t} tflnsfdf e/L lx;fa ug'{xf];\ M
o; lj|mofsnfkdf kfª\ufsf] cw{Jof;nfO{ a9fP/ k'gM klxn]s} nf]8 prfNg nfUg] an dfkg ug{
nufpg'xf];\ . s] pSt an klxn]sf] eGbf sd x'G5 <
s] an nufPsf] 8f]/L 3'Dbf tf}n prfNg] 8f]/L klg 3'D5 <
lgisif{ M kfª\ufsf] cw{Jof; a9\bf anb'/L a9\5 . h;n] ubf{ an j[lå x'G5 / klxn]sf] eGbf sd an
nfU5 . k|To]s k6s kfª\u|fdf 8f]/L Ps kmGsf a]l/Fbf -kfª\u|f 3600 3'Dbf_ ann] kfª\ufdf 5f]Psf] an
laGb' / nf]8n] laF8df 5f]Psf] nf]8 laGb' lg/Gt/ kl/jt{g x'G5 . To:t} oL b'O{ laGb'lar kmnj|md x'g]
ePsfn] kfª\u|f / laF8nfO{ lg/Gt/ufdL pQf]ns klg elgG5 .
lj|mofsnfk #
d]6fsf8{df tn pNn]v ePsf ljleGg r/0f n]Vg'xf];\ . sIffsf ljBfyL{nfO{ tL d]6fsf8{ j|md ldnfP/ /fVg
nufpg'xf];\ . o;/L j|md ldnfpFbf ;DalGwt sf/0f klg :ki6 kfg{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf] cj:yfdf
;xhLs/0f ug'{xf];\ .
169
lj|mofsnfk $ M hf]8L k9fO
sIffdf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf afF8\g'xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !#% df lbOPsf kfª\uf / laF8af/]sf cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ /
csf]n
{ fO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk M 5nkmn
sIffdf sf/sf] :6]l/ª x\ljn / 6«ssf] :6]l/ª x\ljn lrq k|bz{g u/L s'gsf] cfsf/ 7'nf] 5 < k|Zg
ug'{xf];\ . pSt agf]6sf] kmfObfaf/] 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ .
lgisif{ M rfnsn] :6]l/ª x\ljndf nufPsf] an k|jw{g eO{ lgs} ux|f}F uf8Lsf] kfª\u|fsf] lbzf kl/jt{g
x'G5 . :6]l/ª x\ljnsf] Jof; a9\bf anb'/L klg a9\g] ePsfn] a9L dfqfdf annfO{ k|jw{g ug{ 6«ssf]
:6]l/ª x\ljn sf/df x'g] :6]l/ª x\ljneGbf 7'nf] agfOPsf] x'G5 .
lj|mofsnfk % M ;/n oGqsf] ;+of]hgsf ¿kdf hl6n oGq
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !#% df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
170
o;af6 hl6n oGqsf k|sf/ / ltlgx¿sf] lgdf{0fdf pkof]u ePsf ;/n oGqsf] pbfx/0f :ki6 kfl/lbg] .
lj|mofsnfk & M lrq k|bz{g
rj|m
ljleGg sfo{ Ifdtf
pNn]v ePsf
pks/0fx¿
sIffdf ljleGg sfo{ Ifdtf pNn]v ePsf pks/0fsf lrq k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ tLdWo] s'gnfO{ k|of]u ubf{ xfdLn] k|of]u ug]{ pmhf{sf] w]/}eGbf w]/} efu cfjZos sfd
ug{df vr{ x'G5 egL k|Zg ug'{xf];\ .
pbfx/0fsf nflu sfo{ Ifdtf 75 % ePsf] ;/n oGq k|of]u u/]sf] hDdf pmhf{sf] 75 % ;b'kof]u
x'G5 / afFsL 25 % pmhf{ 3if{0fn] ubf{ pTkGg x'g] tfk, Wjlg cflb zlStdf ¿kfGt/0f x'G5 .
log} pbfx/0faf6 k"0f{ ;/n oGq ;Dej gx'g] / of] s]jn Ps sNkgf ePsf] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk * M ;"q k|dfl0ft ug]{
d]6fsf8{df tn pNn]v ePsf r/0f n]Vg'xf];\ / sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ tL sf8{ j|md ldnfP/ af]8{df 6fF:g nufpg'xf];\ .
tL sf8{ 6fF:bf ;DalGwt sf/0f klg JofVof ug{ nufpg'xf];\ . cfjZos k/]sf] cj:yfdf
;xhstf{{sf] e"ldsf lgjf{x ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ kfª\u|f / laF8 eg]sf] s] xf] <
-cf_ kfª\u|f / laF8df kfª\u|f Ps kmGsf] 3'dfpFbf Okmf]6{n] kf/ ug]{ b'/L / nf]8n] kf/ ug]{ b'/L slt slt
x'G5 <
-O_ s'g cj:yfdf ;/n oGqsf] sfo{ Ifdtf 100 % xf]nf, s] of] Jofjxfl/s hLjgdf ;Dej x'G5 <
-O{_ ;/n oGqsf] sfo{ IfdtfnfO{ s]n] c;/ u5{ / sfo{ Ifdtf a9fpg s] ug{'k5{ <
171
kfFrf}F lbg
PsfOsf] d"Nofª\sg
!= tnsf k|Zgsf] ;xL ljsNk 5gf]6 ug'{xf];\ .
-s_ olb s'g} ;/n oGqsf] oflGqs kmfObf PseGbf sd 5 eg] lgDgdWo] s'g ;To x'G5 M
-c_ nufOPsf] an cj/f]w aneGbf sd 5 . -cf_ anb'/L nf]8 b'/LeGbf a9L 5 .
-O_ anb'/L nf]8 b'/LeGbf sd 5 . -O{_ nufOPsf] an cj/f]w aneGbf a9L 5 .
-v_ Ps rSs] crn l3gL{af6 oflGqs kmfObf geP klg o;sf] k|of]u lsg ul/G5 <
-c_ ansf] dfqf a9fpg -cf_ j:t'sf] ult a9fpg
-O_ sfo{ Ifdtf a9fpg -O{_ ansf] lbzf kl/jt{g ug{
-u_ tLg kfª\u|] rn l3gL{sf] ult cg'kft slt x'G5 <
-c_ Ps -cf_ b'O{ -O_ tLg -O{_ rf/
-3_ @ ld6/ cUnf] 6«sdf ;fdfg r9fpg 6m nfdf] kmn]s k|of]u u/L 58\s] ;txsf] lgdf{0f ul/Psf] 5
eg] pSt 58s] ;txsf] ult cg'kft slt xf]nf <
-c_ Ps -cf_ b'O{ -O_ tLg -O{_ rf/
-ª_ k"0f{oGqsf] sfo{ Ifdtf slt x'G5 <
-c_ 100% -cf_ <100% -O_ >100% -O{_ 0%
-r_ Ps kfª\u|] 7]nfuf8f s'g s'g ;/n oGq ldnL ag]sf] x'G5 <
-c_ kfª\u|f / laF8 tyf pQf]ns -cf_ l3gL{ / km];f]
-O_ 58\s] ;tx / k]r -O{_ pQf]ns / km];f]
-5_ tnsf dWo] 58\s] ;txsf] sfo{ Ifdtf lx;fa ug{ k|of]u x'g] ;"q s'g xf] <
-c_ -cf_
-O_ -O{_
load(tf}}n)
300 N
172
effort -an)
(150 N)
-em_ lrqdf lbOPsf] kfª\u|f / laF8nfO{ Ps kmGsf] 3'dfpFbf x'g] nfut sfo{, pTkflbt sfo{ / sfo{ Ifdtf
kQf nufpg'xf];\ .
-`_ lrqdf Pp6f 58\s] ;txsf] k|of]u u/L nf]8 dfly p7fPsf] b]vfOPsf] 5 . o;sf cwf/df lgDg k|Zgsf]
pQ/ n]Vg'xf];\ M
-c_ 58\s] ;txsf] ult cg'kft / oflGqs kmfObf slt slt x'G5 < effort = 200N
-cf_ 58\s] ;txsf] sfo{ Ifdtf lx;fa ug'{xf];\ . Length=12m
A
-O_ 58\s] ;txsf] pTkflbt sfo{ / nfut sfo{ slt slt x'G5 < h= 3 m
-O{_ Okmf]6{ / sfo{ Ifdtf kl/jt{g gu/L ;f]xL nf]8nfO{ dfly;Dd load = 600N
B C
k'¥ofpg'
k¥of] eg] 58\s] ;txsf] nDafO slt x'g'k5{ <
173
PsfO ( pmhf{ (Energy)
cg'dflgt sfo{306f M *
!= PsfO kl/ro
o; PsfOaf6 ljBfyL{n] pmhf{sf ;|f]t / ltgsf] pkof]uaf/] hfgsf/L xfl;n u5{g\ . ;"o{nfO{ pmhf{sf] k|d'v
;|f]t dfGg'sf sf/0f pbfx/0f;lxt k|:6 kfg{ ;S5g\ . pgLx¿df ydf]{Go'lSno/ k\mo'hg;Fu ;DalGwt
;dLs/0f n]Vg] Ifdtfsf] ljsf; x'G5 . b}lgs hLjgdf ;f}o{ zlStnfO{ ljB'tLo zlStdf ¿kfGt/0f ug]{
pks/0fsf pbfx/0f tyf ltgsf] sfo{ljlw k|:t't ug]{ / gd'gf lgdf{0f ug{] l;ksf] ljsf; x'G5 . ljBfyL{n]
ljleGg j}slNks pmhf{sf ;|f]t h:t} M h}ljs OGwg -afofF]d F f;, k/fn, 5jfnL / e';_ sf] kl/ro lbg /
ltgLx¿sf pkof]lutf pNn]v ug{ ;S5g\ . To:t} la|s]6 / afofF]UF ofF;sf] lgdf{0f k|lj|mof pNn]v ug{ ;S5g\ .
ljBfyL{n] :yfgcg';f/ g]kfndf k|of]u ug{ ;lsg] j}slNks pmhf{sf ;|f]t -jfo' pmhf{, h}ljs pmhf{,
hnljB't\, afofF]UF ofF;, ;f}o{ pmhf{ cflb_ sf] klxrfg u/L ltgLx¿sf] ljsf;sf ;Defjgf k|:t't ug{ ;S5g\ .
kf7\oj:t'sf] ;'?cftdf ul/g] dl:tis dGygn] ljBfyL{df pT;'stf l;h{gf x'g] / pgLx¿nfO{ ljifoj:t'df
s]lGb|t u/fpg ;lsG5 . ljBfyL{ s]lGb|t ;xsfo{ ljlw, k|of]ufTds ljlw, hf]8L k9fO, 5nkmn, vf]h ljlw,
gd'gf lgdf{0f cflbn] ljBfyL{df ;xsfo{ l;ksf] ljsf; x'G5 . sIffleq ;do Joj:yfkgsf nflu lzIfsn]
JofVofg ljlw, k|bz{g ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . b}lgs kf7cg';f/sf d"Nofª\sg tyf kl/of]hgf sfo{n]
ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/ x'G5 .
@= l;sfO pknlAw
-s_ ;"o{df zlSt pTkGg x'g] k|lj|mof JofVof ug{
-v_ ;f}o{ pmhf{ k|ljlwsf] kl/ro lbg / o;df cfwfl/t ;fdfGo pks/0fsf] lgdf{0f ug{
-u_ ljleGg k|sf/sf h}ljs OGwgsf] kl/ro, pkof]u j0f{g ug{
-3_ la|s]6 / afof]UofF; agfpg] k|ljlw atfpg / pkof]u ug{
-ª_ g]kfndf kfOg] pmhf{sf j}slNks ;|f]t klxrfg / ljsf;sf ;Defjgf vf]hL ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
! pmhf{ kl/ro !
pmhf{sf ;|f]t
@ ;f}o{ pmhf{ kl/ro @
;"o{df x'g] Go'lSno/ k|ltlj|mof
;"o{df Go'lSno/ km\o'hg k|ltlj|mofsf nflu
cfjZos cfwf/
pmhf{sf] d'Vo ;|f]tsf ¿kdf ;"o{
# ;f}o{ pmhf{sf] k|ljlwsf] ;f}o{ 6'sL !
kl/ro ;f}o{ pmh{fdf cfwfl/t ;8s aQL
;f]nf/ lx6/
;f}o{ pmhf{;Fu ;DalGwt cGo pks/0f
;f}o{ pmhf{;Fu ;DalGwt pks/0fsf] gd'gf lgdf{0f
- ;f]nf/ lx6/_
174
$ h}ljs pmhf{ cjwf/0ff / dxŒj @
la|s]6 / o;sf] dxŒj
175
;'?df k|To]s ljBfyL{nfO{ cfcfkmgf] sfkLdf pmhf{sf ;|f]tsf] ;"rL tof/ kf/L ltgsf] pkof]lutf
n]Vg nufpg'xf];\ .
glhs}sf] ;fyL;Fu hf]8fdf a:g nufO{ hf]8fsf] lgisif{ sfkLdf n]Vg nufpg]
Kf|To]s hf]8faf6 Ps hgfnfO csf]{ hf]8fn] eg]sf] s'/f gbf]xf]l/g] u/L k|:t't ug{ nufpg] /
lzIfsn] af]8d{ f l6kf]6 ub}{ hfg]
o;sf cfwf/df k6s k6s k|of]u ug{ ;lsg] k|of]u ub}{ hfbf gl/lQg] ;|f]t gjLs/0fLo x'g h:t} M
;f}o{ pmhf{ eg] k|of]u ub}{ hfbf l/lQg], k6s k6s k|of]u ug{ gldNg] pmhf{sf ;|f]t cgjLs/0fLo
pmhf{sf ;|f]t x'g h:t} M k]6«f]n, d6\l6t]n cflb
lj|mofsnfk # M 5nkmn
l6lkP; -Think, Pair, Share_ lj|mofsnfkdf k|:t't ePsf ;|f]tx¿nfO{ 5nkmnaf6 tn pNn]v eP h:t}
juL{s/0f ug{ nufpg'xf];\ .
lg/Gt/ ¿kdf pmhf{ k|fKt ug{ ;lsg] ;|f]t lg/Gt/ ¿kdf pmhf{ k|fKt ug{ g;lsg] ;|f]t
lj|mofsnfk $
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !$@ df lbOPsf] lj|mofsnfk
bf];|f] lbg
ljifoj:t' M ;f}o{ pmhf{
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
;"o{af6 zlSt k|fKt x'g] k|lsof k|:6 kfg]{
;"o{df x'g] Go'lSno/ k|ltlj|mof;Fu ;DalGwt zAb ;dLs/0f / ;"q ;dLs/0f n]Vg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
d]6fsf8{, sf8{af]8{, b'Oc
{ f]6f 58 r'Das, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
177
o; lj|mofsnfkaf6 ljBfyL{nfO{ ;"o{df k|r'/ pmhf{ pTkfbg k|lj|mof /x]sf] / pSt k|lj|mofdf ;"o{sf] lk08
lg/Gt/ pmhf{df kl/0ft eO/x]sf] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ M k"j{1fg k/LIf0f
ljBfyL{nfO{ xfO8«f]hg / lxlnodsf k/df0f'sf] kf/df0fljs ;+/rgfsf] lrq sf]g{ nufpg'xf];\ .
k|To]s k/df0f'sf] kf/df0fljs ef/ klg n]Vg nufpg'xf];\ .
o; lj|mofsnfkaf6 Go'lSno;df /x]sf pkkf/df0fljs s0fsf] ;ª\Vofdf kf/df0fljs ef/ Ef{/ /xg]af/]
ljBfyL{nfO{ k'g/fj[lQ u/fpg'xf];\ .
178
lj|mofsnfk ^ M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
sIffdf ydf]{Go'lSno/ k\mo'hg;DaGwL >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ . ljBfyL{nfO{ ydf]{Go'lSno/
k\mo'hgsf r/0fx¿ / cfjZos cj:yf l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk &
ljBfyL{nfO{ d]6fsf8{ lbOP/ ydf]{Go'lSno/ k|ltlj|mofsf r/0f n]Vg nufpg'xf];\ .
ljBfyL{n] tof/ kf/]sf d]6fsf8{ j|md ldnfOP/ k|bz{gL af]8{df 6fF:g nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk *
kf]:6/ lgdf{0f
sIffsf ljBfyL{nfO{ kfFr kfFr hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
k|To]s ;d"xdf Ps Pscf]6f sf8{af]8{ / sn/ k]g lbg'xf];\ .
k|To]s ;d"xdf ydf]{Go'lSno/ k\mo'hgsf r/0f, k\mo'hgsf nflu pko'St cj:yf cflb ;d]6]/ kf]:6/
lgdf{0f ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk (
hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug{ nufpg'xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !$$ df lbOPsf ydf]{Go'lSno/ k\mo'hgsf nflu pko'St
cj:yf;Fu ;DalGwt ljifoj:t' k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ydf]{Go'lSno/ k\mo'hg eg]sf] s] xf] <
-cf_ ydf]{Go'lSno/ k\mo'hgsf nflu pRr rfk / tfkj|md cfjZos kg'{sf] sf/0f pNn]v ug'{xf];\ .
-O_ ;"o{af6 s;/L k|r"/ dfqfdf zlSt k|fKt x'G5 <
-O{_ ;"o{df x'g] Go'lSno/ k|ltlj|mof;Fu ;DalGwt zAb ;dLs/0f / ;"q ;dLs/0f n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
;"o{df ydf]{Go'lSno/ k\mo'hgsf nflu pko'St cj:yf pNn]v ug'{xf];\ .
179
t];|f] lbg
ljifoj:t' M pmhf{sf] k|d'v ;|f]tsf ¿kdf ;"o{
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
;"o{nfO{ pmhf{sf] k|d'v ;|f]t dfGg'sf sf/0f pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
lrqx¿, sf8{af]8{, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ xfd|f] pmhf{sf] ;|f]t s] xf] egL k|Zg ug'{xf];\ .
ljBfyL{sf] pQ/nfO{ xl/of af]6la?jf jf hgfj/n] klg ;"o{af6 k|fKt pmhf{sf] d2tn] aGg] vfgf k|fKt
ug]{ tYo hfgsf/L u/fpFb} ljifoj:t'k|lt ?lr l;h{gf u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !$$ df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
180
lrq ;+jfxg lj|mof
lrqdf b]vfOP h:t} ;f}o{ pmhf{n] ubf{ cGo pmhf{sf ;|f]t ;Dej ePsf] cjwf/0ff ljsf; ug]{ lrq
sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ lgDg egfO k'li6 ug{ nufpg'xf];\ M
– hnljB't\ ;f}o{ pmhf{sf] ¿kfGtl/t ¿k xf] .
– lhjfjz]if OGwg ;f}o{ pmhf{sf] ¿kfGtl/t ¿k xf] .
– jfo' pmhf{ ;f}o{ pmhf{sf] ¿kfGtl/t ¿k xf] cflb
lj|mofsnfk $M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
k|ToIf tyf ck|ToIf ¿kdf ;f}o{ pmhf{sf ¿kfGtl/t pmhf{ ;|f]taf/] >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g u/L
ljBfyL{nfO{ tL ;|f]taf/] hfgsf/L l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ b'O{cf]6f ;f}o{ pmhf{af6 ¿kfGtl/t pmhf{sf ;|f]tsf pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
-cf_ ;"o{nfO{ pmhf{sf] k|d'v ;|f]t dflgg'sf] sf/0f n]Vg'xf];\ .
-O_ hn;|f]t pmhf{nfO{ ;f}o{ pmhf{sf] ¿kfGtl/t ¿kdf k'li6 ug'{xf];\ .
-O{_ ;"o{ hLjsf nflu pmhf{sf] ;|f]t xf] . o; egfOnfO{ s'g} b'O{cf]6f pbfx/0f;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
OG6/g]6 jf cGo ;Gbe{ ;fdu|Lx¿ k|of]u u/L ;f}o{ pmhf{af6 ¿kfGtl/t pmhf{ ;|f]taf/] cWoog u/L s'g}
Ps ;|f]tsf af/]df n]Vg'xf];\ .
rf}yf] lbg
ljifoj:t' M ;f}o{ pmhf{ k|fKt ug]{ k|ljlw
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
;f}o{ zlStnfO{ ljB'tLo zlStdf ¿kfGt/0f ug]{ pks/0fsf] sfo{ l;4fGt pNn]v ug]{
181
;f}o{ pmhf{;DaGwL k|ljlwx¿ -;f]nf/ 8«fo/, ;f]nf/ jf6/ lx6/, ;f]nf/ s's/_ k|bz{g u/L ltgLx¿sf]
sfo{ l;4fGt pNn]v ug]{
;f}o{ pmhf{;DaGwL k|ljlwx¿sf gd'gf tof/ ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
SofNs'n]6/df /x]sf] ;f]nf/ ;]n, gd'gfx¿ -;f]nf/ s's/, ;f]nf/ 8«fo/, ;f]nf/ jf6/ lx6/_, >Job[Zo
;fdu|L
lj|mofsnfk @ M 5nkmn
9.7 df lbOPsf lrqx¿df ;f}o{ pmhf{ s;/L k|of]u ePsf] 5 eGg]af/] 5nkmnaf6 k|To]ssf] sfo{ ljlwaf/]
hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
182
lj|mofsnfk % M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug{ nufpg'xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !$& / !$* df lbOPsf ;f}o{aQL, ;f]nf/ 8«fo/, ;f]nf/ s's/ /
;f]nf/ jf6/ lx6/;DaGwL ljifoj:t' k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ;f}o{ zlStnfO{ ljB'tLo zlStdf ¿kfGt/0f ug]{ pks/0fsf] gfd n]Vg'xf];\ .
-cf_ ;f]nf/ s's/sf] sfo{ljlw b]vfpg] lrq sf]g'{xf];\ .
-O_ ;f]nf/ 8«fo/sf] sfo{l;4fGt pNn]v ug'{xf];\ .
-O{_ b}lgs hLjgdf k/Dk/fut z}nLdf u/Lg] ;f}o{ pmhf{sf] k|of]u / ;f}o{ zlStdf cfwfl/t pks/0fsf]
k|of]ular t'ngf ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ :yfgLo ¿kdf pknAw ;fdu|Lx¿sf] k|of]u u/L ljBfyL{nfO{ ;f]nf/ s's/, ;f]nf/ 8«fo/ / ;f]nf/
jf6/ lx6/sf gd'gf lgdf{0f ug{ nufpg'xf];\ .
-cf_ ljBfyL{nfO{ OG6/g]6sf] k|of]u u/L ;f}o{ pmhf{ k|fKt ug]{ yk k|ljlwx¿sf af/]df vf]hL ug{
nufpg'xf];\ .
kfFrf}F lbg
ljifoj:t' M h}ljs pmhf{
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
h}ljs OGwg -afofFF]df;, k/fn, 5jfnL / e';_ sf] kl/ro lbg]
h}ljs OGwgsf pkof]lutf pNn]v ug]{
la|s]6sf] lgdf{0f k|lj|mof pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
emf/kft, ;'s]sf kftkltª\u/, wfgsf] e';, sf7sf] w'nf], s[lifhGo cjz]if, u'OF7f cflb .
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ tnsf h:t} k|Zg ;f]w]/ ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
-c_ hLjhGt' tyf jg:kltaf6 k|fKt kbfy{x¿nfO{ pmhf{sf] ;|f]tsf ¿kdf s;/L k|of]u ug{ ;lsG5 <
-cf_ v'nf k/fnnfO{ hnfpFbf / vfFb]/ 8Nnf] kf/L hnfpFbf s'g nfdf] ;do;Dd hN5 <
-O_ s] k/fnnfO{ vfFb] h:t} cGo ;'s]sf] h}ljs kbfy{nfO{ klg vfFb]/ hnfpg ;lsG5 <
lj|mofsnfk @ M gd'gf ;fdu|L k|bz{g
sIffdf emf/kft, ;'s]sf kftkltª\u/, wfgsf] e';, sf7sf] w'nf], s[lifhGo cjz]if, u'OF7f cflbsf gd'gf
k|bz{g ug'{xf];\ . hnfpg ;Dej ePsf h}ljs kbfy{x¿ hnfP/ k|bz{g ug'{xf];\ .
lgisif{ M bfp/f, u'OF7f, 5\jfnL, e'; cflbaf6 k|fKt x'g] pmhf{ h}ljs pmhf{ xf] . of] gjLs/0fLo pmhf{ xf]
. hLjhGt'af6 k|fKt ;'Vvf k|fª\ufl/s kbfy{ afofF]d F f; -Biomass_ xf] . pbfx/0fsf nflu emf/kft,
;'s]sf kftkltª\u/, wfgsf] e';, sf7sf] w'nf], s[lifhGo cjz]if, u'OF7f cflb .
183
lj|mofsnfk # M lrq k|bz{g
e';sf] k|of]uaf6 OF6 e6\l6df OF6 ;]Sb}
h}ljs pmhf{sf] pkof]lutf b]vfpg] lrqx¿ k|bz{g u/L ljBfyL{nfO{ h}ljs pmhf{ / ltgsf pkof]lutfx¿
;ª\sng ug{ nufpg'xf];\ .
h}ljs pmhf{sf] lsl;d pkof]lutf
======================= ===================
lgisif{ M h}ljs pmhf{sf] k|of]u oftfoft OGwg, tfk, lah'nL pTkfbg h:tf k|of]hgsf nflu x'G5 .
la|s]6 agfpg bfp/f, emf/kft, e'; cflb sfa{go'St kbfy{x¿nfO{ Go"g clS;hgdf -l6gsf] efF8f]
leq_ hnfP/ cFuf/ tof/ kfg{ nufpg'xf];\ .
cFuf/nfO{ w'nf] agfP/ afOG8/ -lrD6\ofOnf] df6f], slgsfsf] lk7fsf] df8, v'bf], t?nsf] :6fr{
cflb_ ;Fu ld;fP/ n]bf] ld>0f agfpg nufpg'xf];\ .
pSt n]bf]nfO{ lrqdf b]vfOP h:t} ;fFrf] -moulder_ df /fv]/ rfk lbO{ lglZrt cfsf/sf] la|s]6
tof/ kfg{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ h}ljs pmhf{ s] xf] <
-cf_ sfaf]{gfOH8 la|s]6 / sfaf]{gfOH8 gul/Psf] la|s]6lar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
184
-O_ la|s]6sf pkof]lutf n]Vg'xf];\ .
-O{_ cgjs/0fLo pmhf{sf] vkt 36fpgdf h}ljs pmhf{sf] k|of]u a9fpg'k5{ . o; egfOnfO{ b'O{cf]6f
pbfx/0f;lxt :ki6 kfg'{xf];\ .
5}6f}F lbg
ljifoj:t' M afofF]UF ofF; / hnljB't\
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
afofFF]UofF; pTkfbg k|lj|mof pNn]v ug]{
afofF]UF ofF; k|of]usf kmfObfx¿ n]Vg]
hnljB't\ u[xdf ljB't\ pTkfbg k|lj|mof pNn]v ug]{
hnljB't\ k|of]usf kmfObf n]Vg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
afofF]UF ofF; KnfG6 gd'gf, >Job[Zo ;fdu|L cflb
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk M l6kLP;
—
— tnsf k|Zgaf/] ;j{k|yd k|To]s ljBfyL{nfO{ ;f]Rg nufpg'xf];\ .
— To;kl5 cfk\mgf] glhs}sf] ;fyL;Fu 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ .
— cGTodf k|ltlglw ¿kdf s'g} b'O{ ;d"xsf ljBfyL{nfO{ ;Dk"0f{ sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d'Nof8\sg
– afofF]UF ofF; pTkfbgsf nflu s'g s'g kbfy{ k|of]u ug{ ;lsG5 <
– afofF]UF ofF; pTkfbgsf nflu s:tf] ;+/rgf cfjZos k5{ <
185
lj|mofsnfk @ M gd'gf k|bz{g
sIffdf afofF]UF ofF; KnfG6sf] gd'gf k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ lrq 9. 13 df b]vfOPsf] lrq / gd'gflar t'ngf ug{ nufO{ pSt gd'gfsf ljleGg
efux¿sf] gfd pNn]v ug{ nufpg'xf];\ . ljBfyL{nfO{ lrq 9. 13 sf]g{ nufpg'xf];\ .
kf7\ok':tssf] kfgf !%! df lbOPsf] lrq 9. 13 df lbOPsf] lrq cjnf]sg u/L hnljB't\ u[xdf ljB't\
pTkfbg k|lj|mof pNn]v ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug{ nufpg'xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !%@ lbOPsf hnljB't\sf] k|of]usf kmfObfx¿ k9\g nufpg'xf];\ /
csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ afofF]UF ofF; eg]sf] s] xf] <
-cf_ afofF]UF ofF; k|of]usf b'O{cf]6f kmfObf n]Vg'xf];\ .
-O_ g]kfnsf ;Gbe{df hnljB't\ pTkfbg k|lsof ;xh x'g] b'O{cf]6f cfwf/ pNn]v ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
186
ljBfyL{nfO{ kfgL, hf/, Knfl:6s kfOk cflb jf cGo :yfgLo ¿kdf pknAw ;fdu|Lx¿sf] k|of]u u/L
afofF]UF ofF; KnfG6sf] gd'gf lgdf{0f ug{ nufpg'xf];\ .
;ftf}F lbg
ljifoj:t' M g]kfndf j}slNks pmhf{sf ;|f]tx¿sf] k|of]u cj:yf
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
g]kfndf k|of]u ug{ ;lsg] j}slNks pmhf{ -jfo' pmhf{, h}ljs pmhf{, hnljB't\, afofF]UF ofF;, ;f}o{
pmhf{_ sf] klxrfg ug]{
g]kfndf k|of]u ug{ ;lsg] j}slNks pmhf{ ;|f]tsf] ljsf;sf] ;Defjgf pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sf8{af]8{, d]6fsf8{, j}slNks pmhf{ kl/of]hgfaf/] ;dfrf/ k|sflzt ePsf kqklqsfaf6 lSnkx¿,
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M ;dfrf/ afrg, kf]:6/ lgdf{0f
dflysf] lrqdf b]vfOP h:t} g]kfnsf ljleGg If]qdf ;~rflnt j}slNks pmhf{;DaGwL
kl/of]hgfx¿ -jfo' pmhf{, ;f}o{ pmhf{, h}ljs pmhf{ cflb_ af/]sf ;dfrf/ ;ª\sng u/L sIffdf
ljBfyL{nfO{ k9\g nufpg'xf];\ .
tL ;dfrf/ ;fdu|Lx¿sf cfwf/df ljBfyL{nfO{ g]kfndf k|of]u ug{ ;lsg] j}slNks pmhf{ -jfo'
pmhf{, h}ljs pmhf{, hnljB't\, afofF]UF ofF;, ;f}o{ pmhf{_ sf] klxrfg ug{ nufpg'xf];\ .
;dfrf/ lSnkx¿nfO{ sf8{af]8{df 6fF;]/ kf]:6/ lgdf{0f ug{ nufpg'xf];\ .
cf7f}F lbg
PsfOsf] d"Nofª\sg
!= tnsf k|Zgsf] ;xL ljsNk 5gf]6 ug'{xf];\ M
-s_ tnsf dWo] gjLs/0fLo pmhf{sf ;|f]tx¿sf] ;d"x s'g xf] <
-c_ afofF]UF ofF;, jfo' pmhf{, ;f}o{ pmhf{, vlgh t]n
-cf_ afofF]UF ofF;, jfo' pmhf{, ;f}o{ pmhf{, la|s]6
-O_ h}ljs pmhf{, la|s]6, ljG8 ldn, d6\l6t]n
-O{_ afofF]UF ofF;, sf]Onf, jfo' pmhf{, ;f}o{ pmhf{
-v_ k|f]6f]glar pRr ljsif{0f x'g] eP tfklg ;"o{df xfO8«f]hg k/df0f'x¿ ;+of]hg x'gdf d'Vo sf/s tŒj
s'g xf] <
-c_ k|r"/ dfqfdf xfO8«f]g x'g' -cf_ pRr tfkj|md x'g'
-O_ pRr cfsif{0f x'g' -O{_ pRr rfk x'g'
-u_ tnsf dWo] xfd|f] b]zsf ;Gbe{df pmhf{sf] k|d'v ;|f]t s'g xf] <
-c_ hnljB't\ -cf_ h}ljs pmhf{
-O_ vlgh t]n -O{_ ;f}o{ pmhf{
-3_ ;f]nf/ ;]n s]af6 ag]sf] x'G5 <
-c_ kmnfd -cf_ l;Ne/
-O_ l;lnsg -O{_ cNd'lgod
-ª_ h}ljs OGwgsf] ;d"x s'g xf] <
-c_ cNsf]xn, dl6t]n, afofF]UF ofF;, e'; -cf_ bfp/f, afofF]UF ofF;, e';, sf]Onf
-O_ u'OF7f, afofF]UF ofF;, cNsf]xn, e'; -O{_ la|s]6, cNsf]xn, k]6«f]n, afofF]UF ofF;
188
-r_ afofF]UF ofF; s'g s'g UofF;sf] ld>0f xf] <
-c_ xfO8«f]hg, ldy]g, clS;hg, gfO6«f]hg
-cf_ gfO8«f]hg, clS;hg, ldy]g, xfO8«f]hg ;NkmfO8
-O_ gfO8«f]hg, sfa{g 8fOcS;fO8, ldy]g, xfO8«f]hg ;NkmfO8
-O{_ kfgLsf] afkm, sfa{g df]gf]cS;fO8, ldy]g, xfO8«f]hg ;NkmfO8
189
PsfO !) t/ª\u (Waves)
cg'dflgt sfo{306f M !^
!= PsfO kl/ro
o; PsfOaf6 ljBfyL{df t/ª\usf ;|f]t, ltgsf] k|;f/0f, ltgsf lsl;d tyf t/ª\usf k|of]uaf/] cjwf/0ff
ljsf; x'G5 . ljBfyL{n] t/ª\u k|;f/0fsf j|mddf dfWoddf x'g] sDkg / t/ª\u k|;f/0fsf cfwf/df b'O{
km/s lsl;dsf t/ª\usf lrq sf]g]{ l;k xfl;n u5{g\ . o:tf t/ª\u;Fu ;DalGwt zAbfjnLx¿ k|bz{g ug]{,
tL zAbfjnLlarsf] ;DaGw :yflkt ug{ ;S5g\ . t/ª\u nDafO, cfj[lQ / j]ularsf] ;DaGwsf cfwf/df
ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug]{ l;k xfl;n u5{g\ . b}lgs hLjgdf ljB't\ r'DasLo t/ª\usf] k|of]u atfpg
tyf cfk\mgf] jl/kl/ ePsf ljleGg pks/0fx¿df k|of]u ePsf ljB't\ r'DasLo t/ª\ux¿sf] pNn]v ug{
;S5g\ . dfgj cª\ux¿sf] r]shfFrdf k|of]u x'g] t/ª\u / ;DalGwt k|ljlwsf] sfo{ljlw pNn]v ug{
;S5g\ . o; PsfOdf ePsf kf7\oj:t'sf] ;'?cftdf ul/g] dl:tis dGygn] ljBfyL{df pT;'stf l;h{gf x'g]
/ pgLx¿nfO{ ljifj:t'df s]lGb|t u/fpg ;lsG5 . ljBfyL{ s]lGb|t clego, ;xsfo{ ljlw, k|of]ufTds ljlw,
hf]8L k9fO, 5nkmn, vf]h ljlw cflbn] ljBfyL{df ;xsfo{ l;ksf] ljsf; x'G5 . sIffleq ;do
Joj:yfkgsf nflu lzIfsn] JofVofg ljlw, k|bz{g ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . b}lgs kf7cg';f/sf
d"Nofª\sg tyf kl/of]hgf sfo{n] ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/ x'G5 .
@= l;sfO pknlAw
-s_ oflGqs / ljls/0f t/ª\u lrGg tyf ltgLx¿ larsf leGgtf atfpg
-v_ ljls/0f j0f{k6sf] kl/ro lbg / ltgLx¿sf ljleGg v08sf] pkof]usf pbfx/0f lbg
-u_ PS;/] kmf]6f]u|fkmL / l;l6:Sofg ljlwsf] ;ª\lIfKt kl/ro lbg
-3_ Wjlg t/ª\usf] k/fjt{g k|bz{g ug{ tyf k/fjlt{t Wjlgsf] b}lgs pkof]u vf]hL ug{
-ª_ :jf:y k/LIf0fdf k|of]u x'g] cN6«f;f]gf]u|fkmL -Ultrasonography) k|ljlwsf] sfo{k|lj|mof
;ª\lIfKt j0f{g ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
! t/ª\u t/ª\usf k|sf/ #
oflGqs t/ª\u -nª\lur'l8gn t/ª\u / 6«fG;e;{ t/ª\u_
sf] kl/ro / leGgtf
oflGqs / ljls/0f t/ª\usf] leGgtf
@ ljB't\ r'DasLo kl/ro !
j0f{k6 ljB't\ r'DasLo j0f{k6sf cjojx¿
# ljB't\ r'DasLo /]l8of] t/ª\u, dfOj|mf]j]e, OGk|mf/]8, lelhjn k|sfz, #
tª\usf pkof]ux¿ cN6«fefOn]6 t/ª\u, PS;/] / ufdf/] sf k|of]u
$ Wjlgsf] k/fjt{g kl/ro @
b}lgs pkof]ux¿ -k|ltWjlg_
c;/x¿
csl:6s ;'/Iff
190
% dl8sn Od]lhª kl/ro !
^ cN6«f;f]gf]u|fkmL - kl/ro !
Ultrasonography) ;ª\lIfKt sfo{ljlw
& PS;/] kmf]6f]u|fkmL kl/ro !
;ª\lIfKt sfo{ljlw
* l;l6:Sofg kl/ro !
;ª\lIfKt sfo{ljlw
% k'g/fj[lQ, PsfOsf] d"Nofª\sg #
$=l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
klxnf] lbg
ljifoj:t' M t/ª\u / o;;Fu ;DalGwt zAbfjnL
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
t/ª\u / o;;Fu ;DalGwt zAbfjnL -t/ª\u nDafO, PlDKnr'8 / cfj[lQ _ kl/eflift ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L - l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L 5'6]sf]_
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
;fdfGo af]nLrfnLdf /x]sf] jfSo æof] 36gfn] ;dfhdf t/ª\u l;h{gf u¥of] .Æ af6 tkfO{F{ s]
a'‰g'x'G5 egL ljBfyL{nfO{ ;f]Wg'xf];\ . ljBfyL{sf pQ/nfO{ hf]8\b} t/ª\u eg]sf] xnrn
(disturbance) xf] eGg] cjwf/0ff l;h{gf u/fpg'xf];\ .
kf7\ok':tssf] kfgf !%^ df lbOPsf] lrq cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
tL lrqx¿df b]vfOPsf t/ª\usf ljleGg k|of]u lrGg nufpg'xf];\ . tL k|of]ux¿df t/ª\u s;/L
k|of]u ul/G5 < egL k|Zgåf/f ;du| PsfOsf ljifoj:t'k|lt ?lr l;h{gf ug'{xf];\ .
191
lj|mofsnfk @
sIffsf] x\jfO6 af]8{df tn lbOP h:t} tflnsf tof/ kfg'{xf];\ . ljBfyL{nfO{ tnsf] h:t} tflnsfdf cfjZos
ljj/0f eg{df ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
t/ª\usf] ;|f]t t/ª\udfkm{t k|jfx x'g] zlStsf] lsl;d pkof]lutf
lj|mofsnfk #
sIffdf ljleGg ;|f]t h:t} /]l8of] t/ª\u, df]afOn t/ª\u cflbsf pbfx/0f k|:t't u/L ljBfyL{nfO{
xfdLx¿ t/ª\un] 3]l/Psf 5f}F eGg] egfO k'li6 ug{ nufpg'xf];\ .
o;af6 ljBfyL{nfO{ o; PsfOdf t/ª\usf pkof]lutfaf/] cWoog ug]{ hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !%& df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
p2]Zo M kfgLdf t/ª\u k|;f/0f x'Fbf c0f'x¿sf] rfn;DaGwL cjnf]sg ug'{
cfjZos ;fdu|L M Pp6f cfwfeGbf a9L kfgL el/Psf] af6f, sfuhsf] 8'ª\uf, 8f]/L / l/agsf] 6'j|mf
ljlw
af6fdf ePsf] kfgLsf] ;tx l:y/ aGg lbg'xf];\ .
kfgLdf sfuhsf] 8'ª\uf /fVg'xf];\ .
kfgLsf] ;txdf cf}Fnfn] Psgf;n] lxsf{O nx/ -ripple_ l;h{gf ug'{xf];\ .
kfgLsf] nx/sf] rNg] lbzf / sfuhsf] 8'ª\ufsf] rfn cjnf]sg ug'{xf];\ .
sfuhsf] 8'ª\ufsf] rfnsf nflu tnsf] lx;fa ug'{xf];\ .
5 k6s 8'ª\uf tndfly rNg nfu]sf] ;do Ö == s
192
1 s df 8'ª\uf tn dfly rNg] Ö k6s
To;}u/L 8f]/Ldf l/agsf] 6'j|mf afFWg'xf];\ . o;sf] Pp6f 5]p s'g} cf8df afFWg'xf];\ / csf]{ 5]pnfO{
xftn] lg/Gt/ tn dfly rnfpg'xf];\ .
8f]/Lsf] p7]sf] efu rNg] lbzf / l/agsf] rfn cjnf]sg ug'{xf];\ .
8f]/L l:y/ cj:yfdf x'Fbfsf] prfOaf6 dflylt/ jf tnlt/ x'g] l/agsf] clwstd lj:yfkg Ö ======
5nkmn / lgisif{ M s] kfgLdf sfuhsf] 8'ª\ufsf] rfn / kfgLsf] ;txdf nx/ ;g]{ lbzf Pp6} 5 < s]
8f]/Ldf afFlwPsf] l/agsf] rfn / 8f]/Lsf] p7]sf] efu ;g]{ lbzf Pp6} 5 < 5nkmn u/L lgisif{ n]Vg]xf];\ .
l:y/ cj:yfsf] 8f]/Laf6 dfly p7]sf] efusf] prfOn] PlKnRo'8sf] dfg lbG5 . To:t} kfgLsf] l:y/
;t af6 dfly p7]sf] efu;Ddsf] prfO klg PlDnRo'8 xf] .
Pp6f p7]sf] efub]lv glhs}sf] csf]{ p7]sf] efun] t/ª\u nDafOsf] dfg lbG5 .
Ps ;]s]G8df 8'ª\uf tn dfly rNg] dfgn] Ps ;]s]G8df pTkGg t/ª\u ;ª\Vof hgfpF5 . h'g
t/ª\u cfj[lQ xf] .
lj|mofsnfk % M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ . Pp6fnfO{ kf7\ok':tsf] kfgf !%& df lbOPsf]
kfgLdf pTkGg x'g] t/ª\u / 8f]/Ldf pTkGg x'g] t/ª\uaf/]sf cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ tL
cg'R5]bsf] ;f/f+z eGg nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ t/ª\u s] xf] <
-cf_ t/ª\u PlDKnRo'8, nDafO, cfjl[Q kl/eflift ug'{xf];\ .
-O_ t/ª\u k|bz{g ug]{ ljlw pNn]v ug'{xf];\ .
-O{_ 8f]/L / kfgLsf] ;txdf l;h{gf ul/Psf t/ª\ularsf ;dfgtfx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
;fOlHds j]e -seismic wave_
e"sDksf t/ª\un] k[YjLsf] leqL efudf r6\6fg 7f]lSFsbf pTkGg x'g] zlStnfO{ o;sf] ;tx;Dd
NofpF5g\ .
S j]e / P j]e
bf];|f] lbg
ljifoj:t' M oflGqs t/ª\u -nª\lur'l8gn / 6«fG;e;{ t/ª\u_
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
t/ª\usf] ult, t/ª\u cfj[lQ / t/ª\u nDafOlarsf] ul0ftLo ;DaGw pNn]v ug]{
193
nª\lur'l8gn / 6«fG;e;{ t/ª\u kl/eflift ug]{
nª\lur'l8gn t/ª\u / 6«fG;e;{ t/ª\ular leGgtf n]Vg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
ld6/ 6]k, l:nª\sL -slinky_, sf8{af]8{, d]hl/ª 6]k
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M rf6{ k|bz{g
kf7\ok':tssf] kfgf !%* df lbOPsf] rf6{ h:t} pbfx/0f;lxt t/ª\usf k|sf/ b]vfpg] sG;]K6 Dofk{ k|bz{g
ug'{xf];\ . pSt sG;]K6 cfwf/df ljBfyL{nfO{ yk pbfx/0f k|:t't ug{ nufpg'xf]; .
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !%* df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
p2]Zo M nlª\uRo'l8gn / 6«fG;e;{ t/ª\usf] k|bz{g ug'{
ljlw
;dtn e'Od F f otfptf grNg] u/L Pp6f ld6/ 6]k la5\ofpg'xf];\ .
l:nª\sL -slinky_ sf] s'g} v08df /ª\uLg wfufsf 6'j|mf afFWg'xf];\ .
l:nª\sLnfO{ ld6/ 6]kdfly /fv]/ Psgf;n] s]xL cufl8 ws]Ng] / k5fl8 tfGg] lj|mofaf6 pTkGg x'g]
t/ª\usf] cjnf]sg ug'{xf];\ . o:tf] t/ª\unfO{ nª\luRo'l8gn t/ª\u elgG5 .
k'gM l:nª\sLnfO{ Psgf;n] bfofF afofFF rnfpFbf pTkGg x'g] t/ª\usf] cjnf]sg ug'{xf];\ . o:tf]
t/ª\unfO{ 6«fG;e;{ t/ª\u elgG5 .
b'j} lsl;dsf t/ª\u;Fu ;DalGwt hfgsf/L tnsf] h:t} tflnsfdf eg'{xf];\ .
194
5nkmn / lgisif{ M nª\luRo'l8gn / 6«fG;e;{ b'O{ lsl;dsf t/ª\ular leGgtf 5'6\ofpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M lrq k|bz{g
ljBfyL{nfO{ tn b]vfOP h:t} nª\luRo'l8gn t/ª\u / 6«fG;e;{ t/ª\usf lrq k|bz{g ug'{xf];\ . lrqdf
6«fG;e;{ t/ª\u / nª\luRo'l8gn t/ª\u;Fu ;DalGwt zAbfjnL gfdfª\sg ug{ nufpg'xf];\ .
195
zAbfjnL nª\luRo'l8gn t/ª\u 6«fG;e;{ t/ª\u
PlDKnRo'8
t/ª\u nDafO
196
PlDKnRo'8sf] dfgn]
t/ª\un] af]s]sf] pmhf{af/]
hfgsf/L lbG5 . 7'nf]
PlDKnRo'8 ePsf] t/ª\un]
pmhf{ klg a9L af]s]sf]
x'G5 .
t/ª\usf] cfj[lQ cg';f
rsf]{kgf km/s km/s x'G5
.
t];|f] lbg
ljifoj:t' M oflGqs / ljls/0f t/ª\u
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
oflGqs / ljls/0f t/ª\u kl/eflift ug{
oflGqs / ljls/0f t/ª\usf] u'0fsf cfwf/df leGgtf pNn]v ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sf8{af]8{, sf6'{g, s}FrL, KnfOp8, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
tnsf k|Zg ;f]w]/ ljBfyL{nfO{ ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
-c_ s] k[YjL / ;"o{larsf] ;Dk"0f{ :yfg xfjfn] el/Psf] 5 <
-cf_ ;"o{af6 k[YjL;Dd cfpg] k|sfz s'g lsl;dsf] t/ª\usf dWoddf cfp5 <
-O_ ;"o{af6 k[YjLdf k|sfz cfOk'Ug slt ;do nfU5 xf]nf <
lj|mofsnfk @ M Pgfnf]hL
5]psf] lrqdf b]vfPcg';f/ afofFF xftnfO{ 6fpsf]lt/ x'g]u/L l;wf /fVg'xf];\ . bfFof
xftnfO{ afofFF xft;Fu nDa x'g]u/L bflxg] tGsfpg'xf];\ . ca b'j} xftsf s'lxgfaf6 xft
v'DRofpg] / tGsfpg] ub}{ sIffdf cufl8 a9\b} ug'{xf];\ . o;/L cufl8 a9\bf cfFvfn]
gb]lvg] tyf xfdLn] cjnf]sg ug]{ t/ª\u cufl8 k|;f/0f x'b} u/]sf];Fu t'ngf ug{
nufpg'xf];\ . nDa ¿kn] v'Dr\ofpb} / tGsfpFb} u/]sf xftnfO{ j|mdzM r'DasLo If]q / ljB'tLo If]q;Fu
t'ngf u/L ljB'tLo / r'DasLo If]qdf x'g] k]l/of]l8s l8:6/a]G;n] klg zlSt k|;f/0f u5{ egL ljBfyL{df
cjwf/0ff ljsf; ug{ ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lgisif{ M ljls/0f t/ª\u jf k|sfz t/ª\unfO{ zlSt k|;f/0f ug]{ Ps k]l/of]l8s l8:6/a]G; -periodic
disturbance_ sf ¿kdf kl/eflift u/fpg'xf];\ . o; lsl;dsf t/ª\u s'g} dfWodlagf z"Godf klg k|;f/0f
x'g] tYoaf/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M gd'gf lgdf{0f
197
lrqdf b]vfOP h:t} sf6'{g, x6 Un', KnfOp8 cflbsf] k|of]u u/L ljls/0f t/ª\usf] gd'gf lgdf{0f ug{
nufpg'xf];\ .
198
lj|mofsnfk & M leGgtf n]vg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^) df lbOPsf oflGqs t/ª\u / ljls/0f t/ª\u;Fu ;DalGwt cg'R5]b
cWog u/L tL b'j}lar leGgtf n]Vg nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk *
lrqdf b]vfOP h:t} oflGqs t/ª\u / ljls/0f t/ª\usf lsl;d b]vfpg] rf6{ agfpg nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljls/0f t/ª\u s] xf] <
-cf_ oflGqs t/ª\u / ljls/0f t/ª\ular b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ ljls/0f t/ª\usf ljz]iftfx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
-O{_ ljls/0f t/ª\u cfFvfn] gb]lvg] klg x'G5g\ egL s;/L k|bz{g ug{ ;lsG5, s'g} Ps pbfx/0f;lxt
k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
ljBfyL{nfO{ lrqdf b]vfOP h:t} Pp6f P]gfsf] k|of]u u/L l/df]6af6 lg:sg] cfFvfn] gb]lvg] ljls/0f
t/ª\usf] k/fjt{g cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
rf}yf] lbg
ljifoj:t' M ljB't\ r'DasLo j0f{k6
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
199
ljls/0f j0f{k6sf] kl/ro lbg]
ljls/0f j0f{k6df ePsf ljleGg t/ª\u v08x¿ j|mdfg';f/ gfdfs/0f ug]{
ljls/0f j0f{k6df ePsf ljleGg t/ª\u k|of]u x'g] pks/0fsf pbfx/0f k|:t't ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sf8{af]8{, wfuf], s}FrL, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
ljBfyL{df /x]sf] k"j{1fg k/LIf0fsf nflu kf7\ok':tssf] kfgf !^! df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk 10.3
tkfO{F{nfO{ hfgsf/L ePsf s]xL ljB't\ r'DasLo t/ª\u h:t} M k|sfz t/ª\u, cN6«fefon]6 t/ª\u
cflbsf ;|f]t / ltgsf ljz]iftfaf/] 5nkmn ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk @
a9\bf] cfj[lQcg';f/ ljleGg ljB't\ r'DasLo t/ª\u sf]l/Psf] sf8{af]8{ k|bz{g ug'{xf];\ .
200
k|To]s ljBfyL{nfO{ ! ld6/ nfdf] wfufsf] 6'j|mf / sl/a #) ;]lG6ld6/ nfdf] d]6fsf8{ pknAw
u/fpg'xf];\ . pgLx¿nfO{ lrqdf b]vfOP h:t} wfufnfO{ d]6fsf8{df 6fF:g nufP/ ljB't\ r'DasLo
t/ª\u j0f{k6sf] gd'gf lgdf{0f ug{ nufpg'xf];\ .
ljBfyL{n] lgdf{0f u/]sf] ljB't\ r'DasLo j0f{k6sf] gd'gfdf t/ª\ux¿sf] gfd n]v]/ ltgsf] ;Fu} tL
t/ª\u k|of]u x'g] pks/0fsf] lrq 6fF:g nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljB't\ r'DasLo j0f{k6 eg]sf] s] xf] <
-cf_ kf7\ok':tssf] kfgf !^! df b]vfOP h:t} ljB't\ r'DasLo j0f{k6 (Electromagnetic spectrum) sf
ljleGg v08df x'g] t/ª\ux¿sf] gfdfª\sg;lxt lrq sf]g{ nufpg'xf];\ .
-O_ ljB't\ r'DasLo t/ª\usf] k|of]un] xfd|f] b}lgsL s;/L ;xh ePsf] 5, pbfx/0f;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{F{sf] 3/ jf jl/kl/ ljB't\ r'DasLo t/ª\usf] k|of]u x'g] pks/0fsf] ;"rL agfpg'xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
ljlslkl8ofdf lbOPsf] ljB't\ r'DasLo t/ª\usf] juL{s/0f
201
kfFrf}F lbg
ljifoj:t' M ljB't\ r'DasLo tª\usf pkof]ux¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
/]l8of] t/ª\u, dfOj|mf]j]esf s]xL b}lgs pkof]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
lrqx¿, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M lrq k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} /]l8of] t/ª\usf k|of]u b]vfpg] lrq k|bz{g ug'{xf];\ . ljBfyL{nfO{ tL lrq cjnf]sg
u/L /]l8of] t/ª\usf k|of]u n]Vg nufpg'xf];\ .
202
6]lnkmf]g 6fj/ /]l8of] 6]ln:sf]k s8{n];
lj|mofsnfk @ M /]l8of] t/ª\u / dfOj|mf]j]esf] k|of]u b]vfpg] >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ . pSt ;fdu|L
cjnf]sg u/L ljBfyL{nfO{ pNn]lvt t/ª\sf] k|of]u l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M dl:tis dGyg
dfOj|mf]j]e cf]egleq hNg] OGwg jf tfksf nlu ljBt\ SjfOn /flvPsf] x'Fb}g . o;df vfgf s;/L kfS5 <
o; k|Zgaf6 ljifoj:t'k|lt ?lr hufO{ cfFvfn] gb]lvg] t/ª\usf] pmhf{n] vfgf ksfpg ;lsg]af/]
hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M lrq cWoog
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^@ df lbOPsf lrq cjnf]sg u/L ltgdf dfOj|mf]j]esf] k|of]u s;/L
ePsf] x'G5 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ . Pp6fnfO{ kfgf !^@ df lbOPsf] /]l8of]
t/ª\usf] k|of]u k9\g] / csf]{nfO{ tL k|of]uaf/] JofVof ug]{ lhDd]jf/L afF8\gxf];\ . To:t} dfOj|mf]j]esf nflu
tL b'j} ljBfyL{sf] lhDd]jf/L clusf] eGbf l7s pN6f] kfg'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ /]l8of] t/ª\u pTkg u/fpg] s'g} b'O{cf]6f pks/0fsf gfd n]Vg'xf];\ .
-cf_ lrqdf s'g t/ª\usf] k|of]u b]vfOPsf] 5 <
203
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
b}lgs hLjgdf /]l8of]j]e / dfOj|mf]j]esf ljleGg k|of]u vf]hL ug'{xf];\ .
5}6f}F lbg
ljifoj:t' M ljB't\ r'DasLo tª\usf pkof]ux¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
OGk|mf/]8, leljnn / cN6«fefOn]6, t/ª\usf s]xL b}lgs pkof]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^@ / !^# df lbOPsf hfgsf/L cWoog u/L tn pNn]v ul/P h:t}
OGk|mf/]8 t/ª\u ;DaGwLsf tYofª\s tyf hgsf/L ;ª\sng ug{ nufpg'xf];\ .
OGk|mf/]8 t/ª\unfO{ tfk af]Sg] t/ª\u
OGk|mf/]8 /ftf]sf] d'lg cyf{t\ t/ª\usf] cfj[lQ /ftf] /ªsf] k|sfz sd ePsf] t/ t/ª\u nDafO /ftf]
/ªsf] k|sfzsf] eGbf nfdf]
t/ª\u nDafO 10-3 m b]lv 7.5 × 10-7 m ;Dd
lj|mofsnfk # M lrq cWog
204
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^# df lbOPsf lrq cjnf]sg u/L ltgdf OGk|mf/]8 t/ª\usf] k|of]u s;/L
ePsf] x'G5 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M k|sfz t/ª\u
lrqdf b]vfOP h:t} k|sfz t/ª\usf] t/ª\u nDafO sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
205
-cf_ OGk|mf/]8 t/ª\u, cN6«fefon]6 t/ª\usf b'O{ b'O{cf]6f k|of]u n]Vg'xf];\ .
-O_ k|sfz t/ª\un] hLjsf] hLjg ;Dej ePsf] 5 . o; egfOnfO{ pbfx/0f;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{F{sf] jl/kl/ ePsf OGk|mf/]8 t/ª\u / cN6«fefon]6 t/ª\usf k|of]u n]Vg'xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
s]xL hgfj/n] cfk\mgf jl/kl/ ePsf j:t'af6 lg:sg] OGk|mf/]8 ljls/0fnfO{ dx;'; ug{ ;S5g\ . ;k{sf]
y't'gf]df x'g] Kjfn h:tf efudf tfk u|x0f ug]{ l/;]K6/ sf]ifx¿ x'G5g\ . tftf] /ut ePsf hgfj/af6
lg:sg] OGk|mf/]8 ljls/0fsf cfwf/df ;k{n] /ftLsf ;dodf klg ltgnfO{ 7Dofpg ;S5 . nfdv'6\6]n]
cWof/fdf dflg; ePsf] :yfg s;/L yfxf kfpF5 <
;"o{af6 cfPsf 5f]6f] t/ª\u nDafO ePsf t/ª\ux¿ xl/tu[x UofF;x¿ -sfa{g 8fOcS;fO8 / ldy]g_
sf] txaf6 ;lhn} l5g{ ;S5g\ . k[YjLsf] ;txaf6 kms{g] OGk|mf/]8 t/ª\usf] t/ª\u nDafO a9L x'g]
ePsfn] w]/}h;f] xl/tu[x UofF; d} cjzf]lift x'G5g\ . h;n] ubf{ k[YjLsf] tfkj|md j[lå x'G5 .
cTolws cN6«fefon]6 t/ª\u 5fnf 89\g] ;d:of x'G5 .
;ftf}F lbg
ljifoj:t' M ljB't\ r'DasLo tª\usf pkof]u
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
PS;/] / ufdf/]sf s]xL k|of]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
d]6fsf8{, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
PS;/] ug'{ eg]sf] s] xf] <
bf];|f] ljZjo'4df lx/f]l;df / gfuf;fsLdf k/df0f' ad lj:kmf]6g w]/} Iflt s;/L eof], pSt la:kmf]6af6
lg:sg] xlgsf/s ls/0fsf] c;/ s:tf] b]lvof] <
ljBfyL{nfO{ k/df0f' ad lj:kmf]6gsf j|mddf cTolws tfk;Fu} xflgsf/s ufdf/]n] ubf{ cTolws Iflt ePsf]
/ ltg} xflgsf/s ls/0fn] a;fF}{;Dd klg n'nf nª\u8f aRrf hlGdPsf] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
206
PS;/]sf] k|of]u M x8\8Lsf] r]shfFr, l;6L :Sofg, Pc/kf]6{df emf]nf :s\ofg u/]sf], PS;/] y]/fkL,
dl0fe ;+/rgfsf] cWoog
ufdf/]sf] k|of]u M SofG;/ sf]ifnfO{ gi6 ug]{, zNolj|mofsf nflu k|of]u x'g] pks/0fsf] lgd{nLs/0f,
vfB kbfy{nfO{ nfdf] ;do e08f/0f ug]{, Go'lSno/ pkrf/ k4lt
pSt >Job[Zo ;fdu|Lsf] cjnf]sg u/L ljBfyL{nfO{ PS;/] / ufdf/]sf] k|of]u l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Ps hgfnfO{ PS;/]sf] k|of]u / csf]{nfO{ JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
pSt ;d"xdf ufdf]/]sf] k|of]u k9\bf lhDd]jf/L kl/jt{g ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk M laª\uf]
tf;sf kQL h:t} !% cf]6f d]6fsf8{ lgdf{0f ug'{xf];\ .
d]6fsf8{df ljB't\ r'DasLo t/ª\usf] k|of]u x'g] pks/0fsf Ps Pscf]6f gfd n]Vg'xf];\ .
sIffsf ljBfyL{nfO{ $÷% ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
k|To]s ;d"xdf Pp6f Pp6f A4 sfuh lbg'xf];\ . lrqdf b]vfOP h:t} pSt sfuhdf ( cf]6f ju{
agfpg nufpg'xf];\ .
k|To]s ju{df Ps Ps kg]{ u/L ( cf]6f pks/0fsf] gfd n]Vg nufpg'xf];\ .
;a} ;d"xn] gfd n]lv;s]kl5 cfk\mgf] xftdf ePsf kQL kfn}kfnf] gx]l/sg lemSb} b]vfpg'xf];\ .
lrqdf b]vfOP h:t} tkfO{{Fn] eg]sf] gfd ldn]df uf]nf] nufpg eGg'xf];\ .
laª\uf] x'g] ljleGg cj:yf tn lrqdf b]vfOPsf 5g\ . ljBfyL{nfO{ cfk\mgf] ;d"xdf laªuf] x'g]lalQs}
xft p7fP/ laª\uf] eGg'kg]{ hfgsf/L u/fpg'xf];\ . s'g} Pp6f /f] jf sf]nd laª\uf] eO;s]kl5 cGon]
pSt /f] jf sf]ndnfO{ laªuf] eGg gkfpg] lgodaf/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
klxnf] /f] laª\uf] klxnf] sf]nd laª\uf] bf];|f] sf]nd laª\uf] clGtd sf]nd laª\uf]
cGTodf ;a} ;d"xn] n]v]sf pks/0fdf s'g s'g t/ª\usf] k|of]u x'G5, 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
207
-c_ lgDg t/ª\usf b'O{ b'O{cf]6f ;|f]t n]Vg'xf];\ .
PS;/], ufdf/]
-cf_ PS;/] / ufdf/]sf b'O{ b'O{cf]6f k|of]u n]Vg'xf];\ .
-O_ PS;/] / ufdf/] pkof]uL eP tfklg logsf] clgolGqt k|of]u hLjsf nflu 3fts x'G5 . o; egfOnfO{
pbfx/0f;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
PS;/] / ufdf/]sf ljleGg k|of]u vf]hL ug'{xf];\ .
cf7f}F lbg
ljifoj:t' M Wjlg k/fjt{g
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
Wjlg k/fjt{g kl/eflift ug]{
Wjlg k/fjt{gsf pkof]lutf pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sf8{af]8{, 38L, P]gf, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ lgDg k|Zg u/L ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ M
-c_ aflx/af6 xNnf cfPdf e\mofn 9f]sf y'Gbf xNnf sd x'G5 lsg <
-cf_ cfjfh :ki6 g;'lgPsf] cj:yfdf xfdLn] xfTs]nfn] sfgsf] kl5Nnf] efudf nu]/ 5f]K5f}F, lsg <
oL b'j} cj:yfdf Wjlgsf] k/fjt{g x'g]af/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @
lrqdf b]vfOP h:t} b'O{cf]6f sf8{af]8{nfO{ /f]n u/L 9'ª\u|f] cfsf/ agfpg'xf];\ .
Pp6f P]gfsf] ;txaf6 s]xL k/ /xg] u/L nDa ¿kn] l:j|mg /fVg'xf];\ .
lrqdf h:t} b'O{cf]6f 9'ª\u|fnfO{ lglZrt sf]0fdf 9Nsg] u/L P]gfsf] ;txlt/ kmsf{pg'xf];\ .
Pp6f 9'ª\u|fleq l6sl6s cfjfh cfpg] 38L jf dl;gf] cfjfhdf lak cfjfh lbFb} u/]sf] 38L /fVg'xf];\
/ csf]{ 9'ª\uflt/af6 ljBfyL{nfO{ sfg yfk]/ ;'Gg nufpg'xf];\ . s] cfjfh P]gfaf6 k/fjt{ eO{ sfg;Dd
k'Uof] <
lgisif{ M k|sfz t/ª\u h:t} Wjlg t/ª\u klg k/fjt{g x'G5 . o; k|lj|mofdf klg k/fjt{gsf lgod nfu'
x'G5g\ .
lj|mofsnfk #
208
kf7\ok':tssf] kfgf !^% df b]vfOP h:t} cN6«f;fpG8;DaGwL tYofª\s sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
cN6«f;fpG8df zlSt a9L x'g] ePsfn] o;nfO{ k/fjt{gkl5 klg /]s8{ ug{ ;lsg] tYo hfgsf/L u/fpg'xf];\
.
209
lj|mofsnfk $
ljBfyL{nfO{ tnsf lrq k|bz{g u/L ltgdf b]vfOPsf] Wjlg k/fjt{gsf] pkof]lutf pNn]v ug{ nufpg'xf];\ .
k|fs[lts ¿kdf ljleGg hgfj/n] Wjlgsf] k/fjt{gaf6 cfk\mgf] cfxf/sf] :yfg jf cj/f]w 7Dofpg] tYoaf/]
hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
kf7\ok':tssf] kfgf !^^ df pNn]v eP h:t} k/fjlt{t Wjlgsf lgDg k|of]u ;d]l6Psf] >Job[Zo ;fdu|L
k|bz{g ug'{xf];\ .
b'/L lx;fa ug]{ k|ljlw ;f]gf/ -Sound navigation and ranging- SONAR_
hxfhdf hl8t k]myf]ld6/sf] k|of]u u/L ;d'b|sf] ulx/fO dfkg
k/fjlt{t cN6«f;fpG8sf] k|of]u u/L z/L/sf leqL cª\usf] r]shfFr
k/fjlt{t cN6«f;fpG8df cfwfl/t ;'/Iff cnfd{
lj|mofsnfk ^ M Wjlg k/fjt{gaf6 b'/L lx;fa
ljBfnosf] ejgaf6 sl/a !)) ld6/ k/ uP/ Ps hgf ljBfyL{nfO{ ejglt/ kmsL{ lrRofpg nufpg'xf];\ .
csf]{ ljBfyL{nfO{ lrRofpg]lalQs} :6k jfr cg ug{ nufpg'xf];\ . s]xL ;dokl5 kms]/{ cfpg] cfjfh
;'Gg]lalQs} :6k jfr aGb ug{ nufpg'xf];\ . o;/L Wjlg k/fjt{g eP/ cfpg nfu]sf] ;do lx;fa u/L
tnsf] ;"qåf/f b'/L lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
210
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^% / !^^ df lbOPsf] Wjlg k/fjt{gsf k|of]u;Fu ;DalGwt
ljifoj:t' k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ Osf]nf]s];g eg]sf] s] xf] <
-cf_ Wjlg k/fjt{gsf s'g} b'O{cf]6f pkof]lutf pNn]v ug'{xf];\ .
-O_ lbOPsf] lrqdf Wjlgsf] k/fjt{g s]sf nflu k|of]u ePsf] 5 <
-O{_ Wjlg k/fjt{g k|bz{gåf/f b'/L s;/L lx;fa ug{ ;lsG5 <
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
b}lgs hLjgdf Wjlg k/fjt{sf k|of]ux¿ vf]hL ug'{xf];\ .
gjf}F lbg
ljifoj:t' M Wjlg k/fjt{g
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
Wjlg k/fjt{gsf c;/ pNn]v ug]{
csl:6s ;'/Iff pbfx/0f k|:t't ug]{
csl:6s ;'/Iffsf] dxŒj pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
-c_ ;a} ljBfyL{nfO{ Ps ldg]6 ;do lbP/ csf]{ ;fyLn] eg]sf s'/f gbf]xf]l/g] u/L lxhf]sf] sIffdf s] s]
l;lsof] k|:t't ug{ nufpg]
-cf_ o;df lzIfsn] 5f]6f] k[i7kf]if0f;lxt :ki6 kfl/lbg]
lj|mofsnfk @ M lrq cjnf]sg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^^ df lbOPsf lrq cWoog ug{ nufpg'xf];\ . pSt lrqdf Wjlg
k/fjt{gsf c;/ Go"gLs/0fsf nflu ul/Psf] pkfo eGg nufpg'xf];\ .
211
sIffdf csl:6s ;'/Iff;DaGwL >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ . pSt >Job[Zo ;fdu|L cjnf]sg u/L
ljBfyL{nfO{ csl:6s ;'/Iff pkfox¿ l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ . Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^^ df
lbOPsf] csl:6s ;'/Iff;DaGwL ljifoj:t' k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ csl:6s ;'/Iff s] xf] <
-cf_ csl:6s ;'/Iffsf b'O{cf]6f pbfx/0f k|:t't ug'{xf];\ .
-O_ csl:6s ;'/Iffsf] dxŒj pbfx/0f;lxt JofVof ug'{xf];\ .
b;f}F lbg
ljifoj:t' M d]l8sn Od]lhª
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
d]l8sn Od]lhªsf ljleGg k|ljlw -cN6«f;f]gf]u|fkmL, PS;/], l;6L :Sofg_ sf] kl/ro lbg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
If]q e|d0f jf >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk M If]q e|d0f jf >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^& df lbOPsf] dfgj cª\usf] r]shfFrdf t/ª\usf] k|of]u;DaGwLsf]
lj|mofsnfk u/fpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ d]l8sn Od]lhª eg]sf] s] xf] <
-cf_ d]l8sn Od]lhªsf nflu k|of]u x'g] t/ª\u n]Vg'xf];\ .
-O_ d]l8sn Od]lhªsf ljleGg k|ljlwsf] sfo{ljlwlar t'ngf ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
212
tkfO{F{sf] 3/ jf jl/kl/sf dflg;n] t/ª\usf] k|of]uaf6 u/]sf] r]shfFrsf] ljj/0f vf]hL ug'{xf];\ .
P3f/f}F lbg
ljifoj:t' M cN6«f;f]gf]u|fkmL
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cN6«f;f]gf]u|fkmL sfo{ljlw pNn]v ug]{
cN6«f;f]gf]u|fkmLsf k|of]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
cN6«f;f]gf]u|fkmL l/kf]6{, sf8{af]8{, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
cN6«f;fpG8
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
ue{jtL dlxnfsf] kf7]3/df /x]sf] lzz'sf] cj:yf r]shfFr ug{ s] ul/G5 egL k|Zg u/L ljBfyL{df
/x]sf] cN6«f;f]gf]u|fkmL af/]sf] k"j{1fg k/LIf0f ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk M cN6«f;f]gf]uf| kmL l/kf]6{ k|bz{g
sIffdf k'/fgf] cN6«f;fpG8 l/kf]6{ k|bz{g ug'{xf];\ .
pSt l/kf]6{df pNn]v ePsf ljj/0f tyf b]lvPsf] cfs[ltaf/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk M lrq k|bz{g
Pp6f sf8{af]8{df tn pNn]lvt k|lj|mof
b]vfpg] u/L lrq sf]g'{xf];\ / sIffdf
k|bz{g ug'{xf];\ .
sIffdf ljBfyL{nfO{ pSt lrqdf b]vfOPsf]
k|lj|mof JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
-6«fG:8\o';/n] cN6«f;fpG8 pTkGg ug]{, cN6«f;fpG8
z/L/sf ljleGg txaf6 k/fjt{g x'g] / o;nfO{ k'gM
6«fG:8\o';/n] ;f];]/ sDKo'6/df ;"rgf k7fpg] clg
sDKo'6/n] ljleGg txaf6 kmls{Psf Wjlgn] lnPsf]
;dosf cfwf/df z/L/sf leqL efusf] 5fof lrq agfpg]_
lj|mofsnfk @ M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
sIffdf cN6«f;fgf]u|fkmL sfo{ljlw tyf o; ljlwsf ljleGg k|of]u;DaGwL >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ cN6«f];f]gf]u|fkmL k|ljlwsf] sfo{ljlw JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
cN6«f;f]gf]u|kmLsf ljleGg k|of]u l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ . Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !^& df
lbOPsf] cN6«f;f]gf]uf| kmL af/]sf cg'R5]b cWoog ug{ nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\
.
-3_ d"Nofª\sg
213
-c_ cN6«f;f]gf]u|fkmL eg]sf] s] xf] <
-cf_ cN6«f;f]gf]u|fkmLsf b'O{cf]6f k|of]u n]Vg'xf];\ .
-O_ cN6«f;f]gf]uf| kmLsf ljleGg cjoj / ltgsf] e"ldsf pNn]v ug'{xf];\ .
-O{_ cN6«f;f]gf]u|fkmLn] :jf:Yo If]qdf k'¥ofPsf] of]ubfgaf/] tkfO{{Fsf] wf/0ff n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{F{sf] 3/ jf 5/l5d]saf6 cN6«f;f]gf]u|fkmL l/kf]6{ vf]hL ug'{xf];\ . cfk\mgf] vf]haf6 cN6«f;f]gf]u|fkmLsf]
k|of]uaf/] sIffdf hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
cN6«f;fpG8sf] a9L cfj[lQ x'g] ePsf o:tf t/ª\un] w]/} pmhf{ af]s]sf x'G5g\ . o:tf t/ª\u lr/kmf/lagf
lduf{}nfsf] kTy/L lgsf] kfg{ k|of]u ul/G5g\ .
afx|f}F lbg
ljifoj:t' M PS;/]
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
PS;/] kmf]6f]u|fkmL sfo{ljlw pNn]v ug]{
PS;/] kmf]6f]u|fkmLsf] k|of]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
n]h/ lad kf]OG6/, /ª\uLg sfFr, s}FrL, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk M k"j{1fg k/LIf0f
s'g} dflg; n8]/ xft efFlrPdf pSt dflg;sf] x8\l8 sxfFlg/ eflrPsf] egL s;/L yfxf kfpg ;lsG5 <
lj|mofsnfk ! M Pgfnf]hL
Pp6f n]h/ / /ª\uLg sfFr lng'xf];\ .
/ª\uLg sfFrsf] larlt/ s}FrLn] sf6]/ dl;gf] lr/f kfg'{xf];\ .
Ps hgf ljBfyL{nfO{ n]h/ lad lng nufpg'xf];\ . csf]{nfO{ /ª\uLg sfFr xftdf lnP/ x\jfO6 af]8{sf]
cufl8 pleg nufpg'xf];\ .
klxnf] ljBfyL{nfO{ /ª\uLg sfuhsf] cufl8af6 x\jfO6 af]8{lt/ kms]{/ sfFrsf] lr/fdf lad s]lGb|t ug{
nufpg'xf];\ . n]h/ lad x\jfO6 af]8{df b]lvG5 .
oxfF lad KjOG6/nfO{ PS;/] d]l;g, sfFrnfO{ r]shfFr ug'{kg]{ efu / x\jfO6 af]8{nfO{ PS;/] Od]h;Fu
t'ngf ug'{xf];\ .
214
lj|mofsnfk @ M PS;/] l/kf]6{ k|bz{g
sIffdf PS;/] l/kf]6{ k|bz{g u/L To;df ag]sf] 5fofsf cfwf/df k|fKt x'g] hfgsf/L j0f{g ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk # M lrq k|bz{g
tn b]vfOP h:t} PS;/];DaGwL lrq k|bz{g u/L PS;/] k|ljlwsf af/]df ljBfyL{nfO{ JofVof ug{
nufpg'xf];\ .
- PS;/] pTkfbg ug]{ pks/0fsf] gfd, kmf]6f] lvRg] ljlw, kmf]6f]df x8\8L b]lvg] sf/0f _
215
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{F{sf] 3/ jf 5/l5d]saf6 PS;/] l/kf]6{ vf]hL ug'{xf];\ . cfk\mgf] vf]haf6 PS;/]af6 ul/g] r]shfFraf/]
sIffdf hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
ljls/0f vt/f -radiation risk_
PS;/] / ufdf/]n] hLljt sf]ifnfO{ Iflt ug{ ;S5g\ . logn] SofG;/ jf k|hgg sf]ifx¿df x'g] j+zf0f'
kl/jt{g ug{ ;S5g\ . o:tf] Iflt ljls/0fsf] dfqfdf e/ k5{ . nfdf] ;dosf nflu ljls/0fsf cufl8 kbf{
z/L/df ljls/0fsf] dfq ylkb} hfG5 .
t]x|f} lbg
ljifoj:t' M l;6L :Sofg
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
l;6L :Sofgsf] sfo{ljlw pNn]v ug]{
l;6L :Sofgsf k|of]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
l;6L :Sofg l/kf]6{, PS;/] l/kf]6{, >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
— ;jf/L b'3{6gfdf 6fpsfdf rf]6 nfu]sf] dflg;sf] dl:tissf] cj:yf hfFr ug{ s] ul/G5 < eg]/
s]xL ljBfyL{nfO{ k|Zg ;f]Wg]
— 5f]6f] lgisif{;lxt lzIfsn] l;l6:Sofg, PS;/] cflb ul/G5 eg]/ atfOlbg] .
lj|mofsnfk @ M l;6L :Sofg l/kf]6{ k|bz{g
— sIffdf k'/fgf] l;6L :Sofg l/kf]6{ k|bz{g u/L pSt l/kf]6{nfO{ PS;/] l/kf]6{;Fu} /fv]/ sIffdf
ljBfyL{nfO{ s'g l/kf]6{af6 k|:6 ¿kdf hfgsf/L kfpg ;lsG5 egL k|Zg ug'{xf];\ .
— o;sf cfwf/df l;6L :Sofg l/kf]6{af6 k|:6 b]lvG5 eg]/ :ki6 kfg]{ .
lj|mofsnfk M lrq k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} l;6L :Sofg sfo{ ljlw b]vfpg] lrq k|bz{g ug'{xf];\ . tn pNn]v eP e}Fm o;sf]
sfo{ljlwaf/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
8f]ddf /x]sf] PS;/] d]l;gn] lgsfNg] zlStzfnL PS;/]sf] dl;gf] beam nfO{ z/L/sf] Pp6} v08nfO{
$% l8u|L sf]0fsf] cGt/fndf $ lbzfaf6 :Sofg ug]{
216
:Sofg u/]sf] 8f6f ;ª\sng u/L ;f] 8f6fsf cfwf/df z/L/sf] pSt v08sf] b'O{ cfoflds 6«fGe;{ lrq
agfpg]
ljleGg v08sf 8f6f ldnfP/ lqcfoflds lrq agfpg]
rf}wf}F lbg
ljifoj:t' M k'g/fj[lQ
lj|mofsnfk
ljBfyL{nfO{ tn lrqdf lbOP h:t} sG;]K6 Dofk agfpg nufpg'xf];\ .
217
lj|mofsnfk M k|Zgf]Q/
ljBfyL{nfO{ o; PsfOleqsf ljleGg txsf k|Zg ;f]wL ;xL pQ/ gcfPsf] cj:yfdf sIffleq 5nkmnaf6
jf cfk}mFn] ;xhLs/0f u/L ;dfwfg ug{'xf];\ .
kGw|f}F lbg
— ;a} ljBfyL{nfO{ Ps Ps ldg]6 ;do lbP/ d]6fsf8{df of] kf7 e/Ldf hfg]sf ljifoj:t' aF'bfut
¿kdf n]Vg nufpg], k|To]s ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] cfkm"n] n]v]sf s'/f csf]{ ;fyLn] eg]sf] s'/f
gbf]xl/g] u/L k|:t't ug{ nufpg]
— lzIfsn] kfn}kfnf] af]8d { f l6kf]6 ul/lbg] o;sf cfwf/df k[i7kf]if0f;lxt 5f]6s/Ldf atfOlbg] .
;f]x|f} lbg
PsfOsf] d"Nofª\sg
!= tnsf k|Zgsf] ;xL ljsNk 5gf]6 ug'{xf];\ . -1fg txsf] @, af]w txsf] #, k|of]u txsf] @, pRr bIftfsf]
#_
-s_ lelhan j0f{k6sf cGTodf x'g] t/ª\u s'g s'g x'g\ <
-c_ OGk|mf/]8 t/ª\u / cN6«fefon]6 t/ª\u -cf_ /]l8of] t/ª\u / dfOj|mf]j]e
-cf_ /]l8of] t/ª\u / PS;/] -O_ PS;/] / ufdf/]
-v_ lelhan j0f{k6df s'g t/ª\usf] t/ª\u nDafO ;a}eGbf a9L x'G5 <
-c_ a}hgL -cf_ lgnf] -O_ xl/of] -O{_ /ftf]
-u_ nª\luRo'l8gn t/ª\usf] pbfx/0f s'g xf] <
218
-c_ Wjlg t/ª\u -cf_ kfgLdf pTkGg x'g] t/ª\u
-O_ k|sfz t/ª\u -O{_ /]l8of] t/ª\u
-3_ cfj[lQ a9L ePsf] t/ª\usf ;DaGwdf tnsf dWo] s'g egfO l7s xf] <
-c_ j]u sd x'G5 -cf_ t/ª\u nDafO 5f]6f] x'G5
-O_ PlDKnRo'8 a9L x'G5 -O{_ ;dofjlw a9L x'G5
-ª_ Pp6f /]l8of] :6];gaf6 k|;f/0f x'g] ;~rf/ t/ª\usf] cfj[lQ 675 kHz 5 . pSt t/ª\usf] t/ª\u
nDafO slt x'G5 <
-c_ 280 m -cf_ 324 m -O_ 400 m -O{_ 444 m
-r_ lbOPsf t/ª\usf] ;d"xdf a9\bf] t/ª\u nDafOcg';f/ ldn]sf] ;d"x s'g xf] <
-c_ PS;/], cN6«fefon]6 t/ª\u, /ftf] k|sfz t/ª\u, a}hgL k|sfz t/ª\u
-cf_ a}hgL k|sfz t/ª\u, /ftf] k|sfz t/ª\u, cn6«fefon]6 t/ª\u, PS;/]
-O_ cN6«fefon]6 t/ª\u, a}hgL k|sfz t/ª\u, /ftf] k|sfz t/ª\u, OGk|mf/]8 t/ª\u
-O{_ a}hgL k|sfz t/ª\u, /ftf] k|sfz t/ª\u, OGk|mf/]8 t/ª\u, cN6«fefon]6 t/ª\u
-5_ l6eLsf] l/df]6 sG6«f]n k|ljlwdf s'g ljB't\ r'DasLo t/ª\usf] pkof]u ul/Psf] x'G5 <
-c_ cN6«fefon]6 t/ª\u -cf_ OGk|mf/]8 t/ª\u
-O_ k|sfz t/ª\u -O{_ /]l8of] t/ª\u
-h_ ;8s b'3{6gfdf k/]sf dflg;sf] 6fpsfdf aflx/af6 x]bf{ ;fdfGo 3fprf]6 b]lvG5 . pSt dflg;sf]
dl:tissf] lj:t[t r]shfFrsf nflu s'g k|ljlw pko'St x'G5 <
-c_ k/Dk/fut PS;/] kmf]6f]u|fkmL -cf_ l;6L :Sofg
-O_ Osf]sfl8{of]u|fkmL -O{_ cN6«f;f]gf]u|fkmL
-em_ lbOPsf jfSodWo] s'g jfSo cN6«f;f]gf]u|kmL / PS;/] Od]lhª;Fu ;DalGwt 5 <
-c_ Pp6f a9L ljZjf;gLo / csf]{ sd ljZj;gLo x'G5 .
-cf_ Pp6fdf sDKo'6/ k|ljlw / csf]{df ;fdfGo k|ljlwsf] k|of]u x'G5 .
-O_ Pp6f 6«fG;e;{ t/ª\u / csf]{ nª\luRo'l8gn t/ª\usf] k|of]udf cfwfl/t x'G5 .
-O{_ Pp6f x8\8Lsf] r]shfFr ug{ k|of]u x'G5 / csf]{ sf]dn cª\usf] r]shfFr ug{ k|of]u x'G5 .
-`_ tndf dWo] l;6L :Sofg;DaGwL zAbfjnL s'g xf] <
-c_ 6«fG;8\o';/ -transducer_ -cf_ ;f]gf]u|fd -sonogram_
-O_ 6f]df]u|flkms -tomographic_ lrq -O{_ Osf]sfl8{of]u|fkmL -echocardiography_
219
@= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ t/ª\u s] xf] <
-v_ ljB't\ r'DasLo j0f{k6 eg]sf] s] xf] <
-u_ olGqs t/ª\u / ljB't\ r'DasLo t/ª\ular b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-3_ OGk|mf/]8 t/ª\u / cN6«fefon]6 t/ª\ular b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-ª_ kfgLsf] ;txdf pTkGg x'g] t/ª\u tyf xfdLn] af]Nbf k|;f/0f x'g] Wjlg t/ª\usf] lrq sf]g'{xf];\ . b'j}
t/ª\udf ;DalGwt zAbfjnL gfdª\sg ug'{xf];\ .
-r_ xfdLx¿ ljleGg t/ª\un] 3]l/Psf 5f}F . o; egfOnfO{ b}lgs hLjgdf k|of]u x'g] t/ª\usf cfwf/df
k'li6 ug'{xf];\ .
-5_ l;6L :Sofgn] z/L/sf leqL cª\usf] lj:t[t r]shfFr u/L lqcfoflds l/kf]6{ k|fKt ug{ ;lsg] eP
tfklg kf7]3/sf] lzz'sf] cj:yfaf/] r]shfFrsf cN6«f;f]gf]u|fkmL k|ljlwsf] k|of]u ul/G5 .
-h_ Wjlg k/fjt{gsf s'g} rf/cf]6f pkof]u n]Vg'xf];\ .
-em_ /f]xgn] Wjlg k/fjt{gaf6 cfk\mgf] 3/sf] l7scufl8 kg]{ l5d]sLsf] 3/sf] b'/L lx;fa u/] . pSt ljlw
JofVof ug'{xf];\ .
-`_ Ps hgf ue{jtL dlxnfnfO{ pgsf] kf7]3/sf] lzz'sf] cj:yfaf/] r]shfFrsf nflu l;6L :Sofg ug]{ ls
cN6«f;f]gf]u|fkmL egL hfgsf/L rflxPsf] 5 . oL b'j} k|ljlwdf k|of]u x'g] ljB't\ r'DasLo t/ª\usf
cfwf/df pgsf nflu s'g k|ljlw pko'St xf] egL a'emfpg'xf];\ .
220
PsfO !! ljB't\ (Electricity)
cg'dflgt sfo{306f M !@
!= PsfO kl/ro
o; PsfOaf6 ljBfyL{df wf/f ljB't\sf] sf/0f / wf/f ljB't\sf] k|jfxdf ;|f]tsf] e"ldsfaf/] cjwf/0ff ljsf;
x'G5 . ljBfyL{n] ljB't\ kl/kydf hl8t nf]8af6 x'g] zlSt ¿kfGt/0f, ;'rfnssf] cj/f]w / pSt
cj/f]wnfO{ k|efj kfg]{ tŒjaf/] hfgsf/L xfl;n u5{g . pgLx¿df ljB't\ kl/kydf hl8t nf]8sf]
cj/f]w;DaGwL lx;fa ug]{, ljB't\ dx;'n lx;fa ug]{ h:tf l;k ljsf; x'G5g . ljBfyL{n] kl/kydf hl8t
;|f]tsf] On]S6«f]df]l6e kmf];{ tyf nf]8sf b'O{ 5]plarsf] kf]6]lG;on km/s dfkgsf] l;k xfl;n u5{g\ .
nf]8;]l8ª tyf ljB't\ r'xfj6 Go"gLs/0faf/] ;r]t /xL ljB't\ r'xfj6 Go"gLs/0fsf pbfx/0fx¿ k|:t't ug{
;S5g\ . kf7\oj:t'sf] ;'?cftdf ul/g] dl:tis dGygn] ljBfyL{df pT;'stf l;h{gf x'g] / pgLx¿nfO{
ljifj:t'df s]lGb|t u/fpg ;lsG5 . ljBfyL{ s]lGb|t ;xsfo{ ljlw, k|of]ufTds ljlw, hf]8L k9fO, 5nkmn,
vf]h ljlw cflbn] ljBfyL{df ;xsfo{ l;ksf] ljsf; x'G5 . sIffleq ;do Joj:yfkgsf nflu lzIfsn]
JofVofg ljlw, k|bz{g ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . b}lgs kf7cg';f/sf d"Nofª\sg tyf kl/of]hgf sfo{n]
ljBfyL{sf] l;sfO ;'wf/ x'G5 .
@= l;sfO pknlAw
-s_ ljB't\ wf/fsf] kl/efiff lbg / of];Fu ;DalGwt ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{
-v_ On]S6«f]df]l6e kmf];{ / kf]6]lG;on km/ssf] kl/ro lbg
-u_ cj/f]wsf] kl/efiff lbg / of];Fu ;DalGwt ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{
-3_ cj/f]ws÷nf]8x¿sf] ;d"xLs/0fsf k|sf/sf] kl/ro lbg, ljz]iftf j0f{g ug{ / ;DalGwt
ul0ftLo ;d:of xn ug{
-ª_ ljB't\sf] tfk / k|sfz c;/sf] kl/ro lbg
-r_ ljB'tLo ;fdYo{sf] kl/efiff lbg / ;/n ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{
-5_ ljB't\ vkt tyf ljB't\ dx;'nsf] ;/n ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{
-h_ ljB't\ r'xfj6 / nf]8;]l8ª Go"gLs/0f ug]{ pkfo j0f{g ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg
ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
j|m=;=
! ljB't\ wf/f kl/efiff !
rfh{ / ljB't\ wf/f;DaGwL ;fdfGo lx;fa
@ On]S6«f]df]l6e kmf];{ / kl/ro !
kf]6lG;on l8km/]G; leGgtf
# ljB't\ cj/f]w kl/efiff #
ef]N6]h, ljB't\ wf/f / cj/f]wsf] ;DaGw
V = IR ;Fu ;DalGwt ;/n ul0ftLo ;d:of
ljB't\ cj/f]wnfO{ k|efj kfg]{ tŒj
221
$ cj/f]w÷nf]8sf] >]0fLj|md kl/ro @
/ ;dfgfGt/ ;d"xLs/0f ljz]iftf
cj/f]ws h8fg ;DalGwt ul0ftLo ;d:of
% ljB't\sf] tfk / k|sfz kl/efiff !
c;/ tfk c;/ / k|sfz c;/df cfwfl/t pks/0f
^ ljB'tLo ;fdYo{ kl/efiff, cy{ !
;/n ul0ftLo ;d:of
& ljB't\ vkt / ljB't\ kl/efiff @
dx;'n, ljB't\ r'xfj6 / ljB't\ vkt tyf dx;'n lx;fa
nf]8;]l8ª nf]8;]l8ª / ljB't\ r'xfj6sf] cjwf/0f /
Go"gLs/0f pkfo
* k'g/fj[lQ, PsfOsf] d"Nofª\sg !
$=l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
klxnf] lbg
ljifoj:t' M ljB't\ wf/f
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
ljB't\ wf/fsf] kl/efiff lbg]
ljB't\ wf/sf] kl/efiffaf6 I = Q/t ;"q b]vfpg]
I = Q/t k|of]u u/L ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L M ;'rfns tf/, Aof6«L, Pld6/ jf dlN6ld6/, g'g, kfgL, sfFrsf] /8,
Knfl:6ssf] a6\6f, l:jr / aNa cflb
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !&# df lbOPsf] lrq 11.1 cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ . pSt lrqdf
cfwfl/t lgDg k|Zg ;f]wL ;du| PsfOsf] ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
ufx{:y ljB't\ kl/ky s] xf] <
ufx{:y ljB't\ kl/kydf s] s] pks/0f
h8fg ul/Psf] x'G5 <
ufx{:y ljB't\ kl/kydf pks/0f h8fgsf
nflu tfdfsf] tf/ k|of]u ul/g'sf] sf/0f s]
xf]nf <
ljB't\ pks/0f Pskl5 csf]{ u/L Pp6}
tf/df h8fg gu/L lsg k|To]s
pks/0f;Dd b'O{cf]6f tf/ 5'6\6f5'6\6}
k'¥ofOPsf] x'G5 <
xfdLn] k|of]u ug]{ ljleGg pks/0fn] ljB't\ zlStnfO{ cGo s'g s'g zlStdf ¿kfGt/0f u5{g\ .
s] ;a} pks/0fn] ljB't\ zlStnfO{ cGo zlStdf ¿kfGt/0f ug]{ b/ ;dfg x'G5 <
222
ufx{:y ljB't\ kl/kydf hl8t pks/0fsf] k|of]uaf6 x'g] ljB't\ zlStsf] ¿kfGt/0fsf] dfkg s;/L
ul/G5 <
xfdL ljB't\ vkt u/]afkt ltg'{kg]{ dx;'n s]sf cfwf/ lx;fa ul/G5, pSt dx;'n s'g} dlxgf a9L
/ s'g} dlxgf sd lsg lx;fa x'G5 <
o;af6 ljBfyL{nfO{ of] kf7k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M cjnf]sg
kf7\ok':tssf] kfgf !&$ df lbOPsf] lj|mofsnfk 11.1 u/fO{ wf/f ljB't\ k|;f/0fdf ;'rfns tf/,
Aof6«L / 3f]nsf] e"ldsf cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
Pp6f sf8{af]8{df ;Fu}sf] lrqdf h:t} lrq sf]/L On]S6«f]g÷k|f]6f]g rfh{, 1 C rfh{ / s/]G6sf] ;"q
k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ 1 C rfh{ / 1 A ljB't\ s/]G6sf] kl/efiff n]Vg nufpg'xf];\ . - s/]G6
rfh{
;do
_
o;af6 s/]G6sf] kl/efiff / 1A s/]G6sf] kl/efiff :ki6 kfg{'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !&% df lbOPsf] pbfx/0f 1 df pNn]v ePsf] tYofª\ssf cfwf/df
ljB't\ wf/f lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
o;af6 ljBfyL{df ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug]{ l;k ljsf; ug{'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ Ps s'nDa rfh{ eGgfn] slt On]S6«f]gsf] rfh{nfO{ hgfOG5 .
-cf_ wf/f ljB't\ s]nfO{ elgG5 <
-O_ ljB't\ s/]G6 eg]sf] s] xf] <
-O{_ 10 mA ljB't\ wf/f ePsf] ;'rfns tf/df 0.2 C rfh{ axg nfUg] ;do lx;fa ug'{xf];\ .
-p_ ljB't\ s/]G6 k|jfxdf ;|f]tsf] e"ldsf s] x'G5, pbfx/0f;lxt JofVof ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ 1 A s/]G6 kl/eflift ug'{xf];\ .
-cf_ ljB't\ s/]G6 dfkgsf ;fgf PsfO n]Vg'xf];\ .
bf];|f] lbg
ljifoj:t' M On]S6«f]df]l6e kmf];{ - e.m.f._ / kf]6]lG;on km/s -p.d. _
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
e.m.f. / p.d. sf] kl/ro lbg]
e.m.f. / p.d. lar leGgtf n]Vg]
e.m.f. / p.d. sf] dfkg u/L oL larsf] ;DaGw kQf nufpg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
8«fO ;]n, tf/, Pld6/, ef]N6ld6/, d]6fsf8{
224
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk !M zlSt ¿kfGt/0f k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} sIffdf Pp6f ;]n;Fu aNanfO{
h8fg u/L aNa an]sf] k|bz{g ug'xf];\ . o;df aNa
aNgdf ;]nsf] e"ldsf / aNaaf6 zlSt ¿kfGt/0f
x'g'sf] sf/0f k|:t't ug'{xf];\ .
Apple Technique k|of]u u/]/ lar lardf k|Zg ;f]w]/ cfjZostfcg';f/ /rgfTds k[i7kf]if0f
k|bfg ug{'xf];\ .
o; lj|mofsnfksf] glthfsf ¿kdf p.d. eGbf e.m.f. a9L x'g] tYo k|:t't ug'{xf];\ .
226
Pld6/ Go'g cj/f]w ePsf] pks/0f ePsfn] o;nfO{ s/]G6 dfkgsf j|mddf ljB't\ kl/kydf >]0fLj|md
h8fg ul/G5 . To:t} ef]N6ld6/ a9L cj/f]w x'g] pks/0f ePsfn] o;nfO{ nf]8sf] ;dfgfGt/ h8fg ul/G5
.
t];|f] lbg
ljifoj:t' M cf]xdsf] lgod
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cj/f]w -R_ nfO{ ef]N6h -V_ / ljB't\wf/f -I_ sf] cg'kftsf ¿kdf kl/eflift ug]{
cf]xdsf] lgodaf6 R=V/I ;"q lgsfNg]
cf]xd PsfOsf] kl/ro lbg]
cf]xd tŒjhGo PsfO xf] egL k|dfl0ft ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
j|mf]sf]8fOn lSnk, ;]n -# cf]6f_, ef]N6ld6/, Pld6/
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M kf]6]lG;on km/s / s/]G6sf] ;DaGw k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} ;]n, Pld6/, ef]N6ld6/ / aNa h8fg u/L kl/ky
lgdf{0f ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] Pp6f, b'O{cf]6f / tLgcf]6f ;]n >]0fLj|md h8fg u/L
kf]6]lG;on km/s / s/]G6sf] gfk tnsf] h:t} tflnsfdf eg{ nufpg'xf];\
.
;]n ;ª\Vof kf]6]lG;on km/s s/]G6
Ps ;]n =================== ============
b'O{ ;]n ====================== =============
tLg ;]n ================== ==============
o; lj|mofsnfk;Fu ;DalGwt k|Zg
-c_ ;]nx¿ yKb} hFfbf lsg aQLsf] rlDsnf]kgf a9\5 <
-cf_ ;]n yKb} hfFbf kf]6]lG;on km/s s;/L kl/jt{g x'G5 <
-O_ kf]6]lG;on km/s kl/jt{g x'Fbf s/]G6 s;/L kl/jt{g x'G5 <
lgisif{ M ljB't\ kl/kydf tf/, aNa cflb kl/jt{g gubf{ kf]6]lG;on km/s a9]df s/]G6 klg a9\5 .
227
pSt tYofª\snfO{ tnsf] h:t} tflnsfdf eg'{xf];\ . kf]6]lG;on km/s -V_ nfO{ x -cIfdf / ;DalGwt
ljB't\ wf/f -I_ nfO{ y-cIfdf /fv]/ u|fkm lvRg'xf];\ .
lgisif{
ef}lts cj:yf l:y/ x'Fbf, cr/ dfg kf]6]lG;on km/s -V_ nfO{ x–cIfdf / ;DaGwLt ljB't\
wf/f -I_ nfO{ y cIfdf /fv]/ lvlrPsf u|fkmdf Ps l;wf /]vf k|fKt x'G5 . o;sf] e'msfj -slope_
x'G5 . clg n] R sf] dfg gfpF5 .
dflysf] lj|mofsnfksf] glth / kf7\ok':tssf] kfgf !&*, kfgf !&( sf cfwf/df ljBfyL{nfO{ cf]xdsf]
lgod n]Vg nufO{ , k|dfl0ft ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M k'g/fj[lQ
ljBfyL{nfO{ k|Zgf]Q/ ljlwaf6 cfwf/e"t PsfO / tThGo PsfOsf] kl/efiff eGg nufpg'xf];\ .
k|ltlglw ¿kdf ljBfyL{nfO{ cfwf/e"t / tThGo PsfOsf b'O{ b'O{cf]6f pbfx/0f n]Vg
nufpg'xf];\ .
o;af6 cj/f]wsf] PsfO tThGo jf cfwf/e"t s'g xf] :ki6 kfg{'xf];\ .
228
lj|mofsnfk ^ M d]6fsf8{ k|bz{g
;Fu}sf r/0fnfO{ Pp6f d]6fsf8{df Pp6f r/0f x'g]u/L d]6fsf8{df n]vL sIffdf n}hfg'xf];\ .
tL d]6fsf8{nfO{ tnsf r/0f h:t} ldnfP/ cf]xd PsfOleq /x]sf cfwf/e"t PsfO k|bz{g ug{
nufpg'xf];\ .
o;af6 cf]xd tThGo PsfO xf] . of] s'g s'g PsfO ldn]/ ag]sf] x'G5 eg]/ :ki6 kfg{'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljB't\ kl/kydf k|jfx x'g] s/]G6, kl/kydf x'g] cj/f]w / kf]6]lG;on km/slarsf] ;DaGw ;j{k|yd
s;n] cfljisf/ u/]sf lyP <
-cf_ cf]xdsf] l;4fGt pNn]v ug'{xf];\ .
-O_ V = IR x'G5 egL k|dfl0ft ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
Pp6f Pld6/, Pp6f ljB't\ lx6/, Pp6f ef]N6ld6/ / Pp6f Aof6«L plrt tl/sfn] h8fg ul/Psf] aGb ljB't\
kl/kysf] lrq lvrL sGe]G;gn ljB't\ wf/f k|jfxsf] lbzf b]vfpg'xf];\ .
rf}yf] lbg
ljifoj:t' M ljB't\ cj/f]w
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cf]xd kl/eflift ug{]
V=IR ;"qsf] k|of]uaf6 ul0ftLo ;d:of ;dfwfg ug{]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
229
sIffdf Pp6f l8lh6n ljB't\ ld6/sf] lrq k|bz{g ug'{xf];\ / lgDg k|Zg ;f]w]/ ljBfyL{nfO{
ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
-c_ xfdLx¿n] k|of]u ug]{ u|fx:y ljB't\ kl/kydf kf]6]lG;on km/s slt x'G5, s] ljB't\ ld6/df pSt dfg
cjnf]sg ug{ ;lsG5 <
-cf_ s] xfd|f] u|fx:y ljB't\ kl/kydf slt ljB't\ k|jfx ePsf] 5 cjnf]sg ug{ ;lsG5 <
-O_ s] cf]xdsf] lgod k|of]u u/L xfdLn] k|of]u ug]{ ljleGg pks/0f eP/ hfg] s/]G6 lx;fa ug{
;lsG5 <
230
lj|mofsnfk $ M kl/efiff n]vg
Pp6f d]6fsf8{df ;Fu}sf] lrqdf b]vfOP h:t} ! cf]xdsf] kl/efiff bzf{pg] lrq k|bz{g u/L pSt lrqsf
cfwf/df kl/efiff n]Vg nufpg'xf];\ .
s'g} 1 cj/f]w ePsf] ljB't\ rfnsaf6 1 A s/]G6 k|jfx u/fpg cfjZos kg]{ ljB't\ rfknfO{ 1 V
elgG5 .
kf]6]lG;on km/s
\ cj/f]w
s/]G6
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljB't\ cj/f]w kl/eflift ug'{xf];\ .
-cf_ ljB't\ cj/f]wsf cfwf/df ;'rfns / s'rfnslar leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ b'O{cf]6f 8«fO ;]n h8fg u/L Pp6f ljB't\ kl/kydf k|jfx x'g] s/]G6 dfkg ug{ nufpg'xf];\ . pSt
s/]G6sf] dfkgsf cfwf/df ljB't\ kl/kydf /x]sf] cj/f]w lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
-O{_ 10 V sf] Aof6«LnfO{ 40 cj/f]w ePsf] lrd;Fu hf]8\bf pSt lrddf slt s/]G6 k|jfx x'G5 <
231
-p_ Pp6f sf/sf] x]8nfO6df 12 V ljB't\ rfk x'Fbf 4 A s/]G6 axG5 eg] pSt x]8nfO6sf] aNasf] cj/f]w
slt x'G5 <
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{F{sf] 3/df k|of]u x'g] s'g} pks/0fsf] l:6s/df n]lvPsf] s/]G6 / ef]N6]h /]l6ªsf cfwf/df pSt
pks/0f eP/ s/]G6 k|jfx xF'bf l;h{gf x'g] cj/f]w lx;fa ug'{xf];\ .
kfFrf}F lbg
ljifoj:t' M ljB't\ cj/f]wnfO{ k|efj kfg]{ tŒj
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
;'rfnssf] cj/f]wdf nDafO, df]6fO, kbfy{ / tfkj|mdcg';f/ x'g] kl/jt{g pNn]v ug]{
;'rfnssf] cj/f]w ljleGg cj:yf - nDafO, df]6fO, kbfy{ / tfkj|md_ cg';f/ kl/jt{g x'g] eP
tfklg R = V/I ;w}F nfu' x'g] tYo atfpg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
lkmnfd]G6 aNa, gfOj|mf]d lxl6ª Olnd]G6, 1.5 V sf 2 cf]6f ;]n, aNa, Pld6/, ef]N6ld6/, j|mf]sf]8fOn
lSnk, ;'rfns tf/ / l;;fsnd
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk M ! dl:tis dGyg
sIffdf lkmnfd]G6 aNa / gfOj|mf]d lxl6ª Olnd]G6 nu]/ hfg'xf];\ . o:tf] ;Dej gePsf] cj:yfdf tn
lbOPsf lrqx¿ k|bz{g ug'{xf];\ .
232
u|fkmfO6 /8sf] b'j} 5]pdf ePsf lSnkdWo] s'g} Ps lSnknfO{ larlt/ ;f/]/ dfkg ul/g]
kf]6]lG;on km/s / s/]G6sf] dfgsf] cg'kftn] pSt /8sf] cj/f]wsf] dfg lbg] k|:6 kfg'{xf];\ .
lgisif{ M ;'rfnssf] nDafO a9\bf ljB't\ cj/f]w klg a9\5 .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ;'rfns tf/sf] ljB't\ cj/f]wnfO{ k|efj kfg]{ tŒj n]Vg'xf];\ .
-cf_ Pp6f tf/sf] nDafO bf]Aa/ agfof] eg] o;sf] cj/f]wdf s] km/s k5{ <
-O_ kf]6]lG;on km/s ;dfg ePsf] cj:yfdf ljB't\ kl/kydf h8fg ul/g] dl;gf] tf/ / df]6f] tf/dWo]
s'gdf s/]G6 a9L k|jfx x'G5 <
-O{_ Pp6f dlN6ld6/sf] k|of]u u/L tkfO{{F;Fu ePsf] k]lG;nsf] u|fkmfO6 ln8sf] cj/f]w dfkg ug'{xf];\ .
233
5}6f}F lbg
ljifoj:t' M cj/f]wssf] h8fg
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cj/f]wssf] >]0fLj|md jf ;dfgfGt/ h8fgsf] kl/efiff lbg]
>]0fLj|md jf ;dfgfGt/ h8fg u/L k|bz{g ug]{
cj/f]wssf] >]0fLj|md jf ;dfgfGt/ h8fgsf ljB't\ wf/f / kf]6]lG;on km/s;DaGwL ljz]iftf kQf
nufpg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
b'O{cf]6f 8«fO{ ;]n, b'O{cf]6f aNa, Pld6/, ef]N6ld6/ / j|mf]sf]8fOn lSnk
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
ljBfyL{nfO{ ;]nsf] >]0fLj|md h8fg / ;dfgfGt/0f h8fgsf] lrq sf]g{ nufpg'xf];\ .
b'j} lsl;dsf h8fgsf ljz]iftf eGg nupg'xf];\ . pgLx¿sf] pQ/sf cfwf/df >]0fLj|md h8fg /
;dfgfGt/ h8fgsf] 1fg /x] g/x]sf k|:6 kfg'{xf];\ / cfjZos k/]sf] cj:yfdf ;xhLs/0f
ug'{xf];\ .
;]nsf] h8fg h:t} cj/f]wssf] klg h8fg ug{ ;lsg] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ M dl:tis dGyg
lrqdf b]vfOP h:t} lau|]sf ljB'tLo pks/0faf6 ;ls{6 af]8{ lgsfn]/ ljleGg cj/f]w Ifdtf ePsf
cj/f]wssf] h8fg k|bz{g ug'{xf];\ . tL cj/f]wsnfO{ To;/L lsg h8fg ul/Psf xf]nfg\ egL k|Zg u/L
cj/f]wssf] h8fgaf/] ?lr hufpg'xf];\ .
234
o; lj|mofsnfsf] glthf / lgisif{sf ¿kdf lgDg tYo k|:6 kfg'{xf];\ M
>]0fLj|mddf h8fg ubf{ hDdf kf]6]lG;on km/s b'j} aNalarsf] kf]6]lG;on km/ssf] hf]8kmn;Fu
a/fa/ x'G5 .
>]0fLj|md h8fgdf k|To]s aNa eP/ axg] s/]G6 ;dfg x'G5 .
aNasf] ;dfgfGt/ h8fgdf k|To]s aNasf] b'O{ 5]plarsf] kf]6]lG;on km/s ;dfg x'G5 .
;dfgfGt/ h8fgdf aNasf] cj/f]wcg';f/ ltgaf6 k|jfx x'g] s/]G6 km/s km/s x'G5 .
lj|mofsnfk M aNasf] >]0fLj|md h8fg
o; lj|mofsnfksf] glthfsf ¿kdf >]0fLj|md h8fgdf aNasf] ;ª\Vof a9\bf aNasf] rlDsnf]kgf 36\g] tYo
k|:t't ug'{xf];\ . o;sf] sf/0f >]0fLj|md h8fgdf kf]6]lG;on km/s afFl8g' xf] eGg] tYoaf/] hfgsf/L
u/fpg'xf];\ .
235
lj|mofsnfk M lrq k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} cj/f]wssf sf8{af]8{df ;dfgfGt/ / >]0fLj|md h8fgdf x'g] kf]6]lG;on km/s tyf
s/]G6 b]vfpg] lrq sf]/L sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
k|To]s nf]8nfO{ ljB't\ ;|f]t;Fu 5'6\6f5'6\6} h8fg ul/g] h8fgnfO{ ;dfgfGt/ h8fgsf ¿kdf kl/eflift
ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk M ljz]iftf n]vg
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
pgLx¿nfO{ 5nkmnaf6 nf]8sf] >]0fLj|md h8fg / ;dfgfGt/ h8fgsf ljz]iftf n]Vg nufpg'xf];\ .
kfn}kfnf] gbf]xf]l/g] u/L ljz]iftf k9\g nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ >]0fLj|md h8fg eg]sf] s] xf] <
-cf_ >]0fLj|md h8fg / ;dfgfGt/ h8fgsf Ps Ps pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
-O_ b'O{cf]6f aNa, ;]n, Pld6/sf] >]0fLj|md h8f/ / s'g} Ps aNasf b'O{ 5]p larsf] kf]6]lG;on km/s dfkg
u/]sf] b]vfpg] ljB't\ kl/kysf] lrq sf]g'{xf];\ .
-O{_ ljB't\ kl/kydf b'O{cf]6f aNasf] ;dfgfGt/ h8fg / pSt kl/kydf axg] s/]G6sf] dfkg tyf aNasf
b'O{ 5]p larsf] kf]6]lG;on km/s dfkg u/]sf] b]vfpg] ljB't\ kl/kysf] lrq sf]g'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
gd'gf lgdf{0f
-c_ ;'rfns tf/, LED aQL, ;]n h8fg u/L >]0fLj|md h8fgsf] gd'gf tof/ kfg'{xf];\ .
-cf_ l:jr af]8{af6 k|To]s nf]8 h8fgsf nflu b'O{cf]6f 5'6\6f5'6\6} tf/ nu]/ gd'gf aNa, kª\vf cflb nf]8
h8fg u/L ;dfgfGt/ h8fgsf] gd'gf tof/ kfg'{xf];\ .
;ftf}F lbg
ljifoj:t' M cj/f]wsx¿sf] h8fg
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cj/f]wx¿sf] >]0fLj|md / ;dfgfGt/ h8fgsf] k|efjsf/L cj/f]wsf] ;"q pNn]v ug]{
cj/f]wx¿sf] >]0fLj|md / ;dfgfGt/ h8fgsf] k|efjsf/L cj/f]w;DaGwL ul0ftLo ;d:of xn ug]{
236
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
ef]N6ld6/, b'O{cf]6f aNa, 6 V Aof6«L, ;'rfns tf/
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk M
lj|mofsnfk ! M ;"q k|bz{g
sf8{af]8{df cj/f]wsf] >]0fLj|md h8fg kl/kysf] lrq;Fu} tn pNn]v ePsf r/0f pNn]v u/L k|efjsf/L
cj/f]w lx;fa ug]{ ;"q k|bz{g ug'{xf];\ .
237
pbfx/0f # sf ;d:of ;dfwfgkZrft\ lgisif{sf ¿kdf pxL cj/f]wsx¿nfO{ >]0fLj|md h8fgaf6
;dfgfGt/ h8fgdf ¿kfGt/0f ubf{ kl/kydf ljB't\ wf/f a9\g] tYo k|:t't ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk ^ M t'ngfTds cWoog
sIffdf ljBfyL{nfO{ >]0fLj|md h8fg / ;dfgfGt/ h8fglar t'ngf ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk & M sG;]K6 Dofk lgdf{0f
lbOPsf] lrqdf h:t} ljBfyL{nfO{ sG;]K6 Dofk lgdf{0f ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ pxL tf/, aNa / ;]nnfO{ ;dfgfGt/ / >]0fLj|md h8fg ubf{ s'g cj:yfdf a9L s/]G6 k|jfx x'G5 <
-cf_ ;Fu}sf] lrqdf b]vfOP h:t} >]0fLj|md h8fg ul/Psf cj/f]wssf] k|efjsf/L cj/f]w lx;fa ug{
nufpg'xf];\ . kl/kydf axg] s/]G6sf] dfg klg lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
-O_ ;Fu}sf] lrqdf b]vfOP h:t} ;dfgfGt/ h8fg ul/Psf cj/f]wssf] k|efjsf/L cj/f]w lx;fa ug{
nufpg'xf];\ . kl/kydf axg] s/]G6sf] dfg klg lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
238
cf7f}F lbg
ljifoj:t' M ljB't\sf] tfk c;/ / k|sfz c;/
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
nf]8df ljB't\ axFbf ljB't\ zlSt tfk zlStdf ¿kfGtl/t x'g] tYo k|bz{g ug]{
nf]8df ljB't\ axFbf ljB't\ zlSt k|sfz zlStdf ¿kfGtl/t x'g] tYo k|bz{g ug]{
6ª\u:6]g aQL, k\mnf]l/;]G6 aQL / LED aQLsf] ;fdfGo sfo{ljlw / ;fdYo{sf] t'ngf ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
;]n, aNa, ;'rfns tf/, gfOj|mf]d lx6/ jf gfOj|mf]d tf/, 6ª\u:6]g lkmnfd]G6 aNa, 6\o'a nfO6 jf CFL
aQL, LED aQL
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
sIffdf ljB't\nfO{ tfk / k|sfzdf kl/jt{g ug]{ pks/0faf/] lgDg k|Zg ;f]w]/ ljifoj:t'k|lt pT;'stf
hufpg'xf];\ .
-c_ tkfO{{Fn] ljB't\nfO{ tfkdf ¿kfGt/0f ug{ s'g s'g pks/0f k|of]u ug'{x'G5 <
-cf_ tkfO{{Fn] ljB't\nfO{ k|sfzdf ¿kfGt/0f ug{ s'g s'g pks/0f k|of]u ug'{x'G5 <
239
lj|mofsnfk $ M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] hf]8Ldf afF8\g'xf];\ . Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf !*% df lbOPsf]
ljB't\sf] tfk c;/;DaGwL cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ / csf]{n] gfOj|mf]dnfO{ lxl6ª Olnd]G6sf ¿kdf k|of]u
ug'{sf sf/0f l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ lkmnfd]G6 lrd lgefpFbf s]xL ;do /ftf] tftf] cj:yfdf b]lvg] hfgsf/L u/fpg'xf];\ . o;
cjnf]sgsf cfwf/df lgDg k|Zg ;f]wL ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
s] ljB't\sf] k|sfz c;/ tfk;Fu klg ;DalGwt 5 <
s] Knf]l/;]G6 aQL / LED aQLdf klg lkmnfd]G6 aQL h:t} ljB't\af6 k|sfzdf ¿kfGt/0fsf
j|mddf tfk klg pTkGg x'G5 <
s] ljB't\sf] k|sfz c;/sf j|mddf s]xL ljB't\ cgfjZos ¿kdf tfkdf v]/ hfG5 <
240
ljBfyL{nfO{ pSt lrq cjnf]sg u/L k|fKt hfgsf/L kfn}kfnf] eGg nufpg'xf];\ .
Knf]l/;]G6 aQLdf On]S6«f]8, ds{/L, k\mnf]l/;]G6 kfp8/ cflbsf] e"ldsfaf/] hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
o; lsl;dsf] aQLsf] cfo' t'ngfTds ¿kdf lkmnfd]G6 aQLsf] eGbf 3 u'0ff x'g] / sl/a 30 %
hlt ljB't\ zlStnfO{ k|sfzdf ¿kfGt/0f ug]{ tYo hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljB't\sf] tfk c;/ eg]sf] s] xf] <
-cf_ lx6ª Olnd]G6 c;/ / nfOl6ª Olnd]G6lar leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ lkmnfd]G6 aQL / k\mNnf]l/;]G6 aQLdWo] pmhf{ ;+/If0fsf nflu pko'St aQL s'g x'G5, tYo;lxt k'li6
ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
lrqdf b]vfOP h:t} gfOj|mf]d tf/sf] k|of]u u/L ljB't\ lx6/sf] gd'gf tof/ kfg{ nufpg'xf];\ .
gjf}F lbg
ljifoj:t' M ljB'tLo ;fdYo{
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
ljB'tLo ;fdYo{sf] kl/efiff lbg]
s'g} klg ljB't\ nf]8df pb[t ul/Psf] ;fdYo{sf] cy{ a'emfpg]
;fdYo{sf] kl/efiffcg';f/ P=IV x'G5 eGg] k|dfl0ft ug]{
P=IV ;"q k|of]u u/L nf]8sf] ;fdYo{ lx;fa ug{]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M tYofª\s ;ª\sng
kf7\ok':tssf] kfgf !*% df lbOPsf] lj|mofsnfk 11.7 df pNn]v eP h:t} ljBfnodf k|of]u x'g]
ljleGg pks/0fdf pNn]v ePsf] ;fdYo{sf] tYofª\s ;ª\sng ug{ nufpg'xf];\ .
241
;ª\sng ul/Psf tYofª\sf] t'ngf u/L k"0f{ ¿kn] sfo{ ul//x]sf] cj:yfdf s'g pks/0fn] k|lt
;]s]G8 ;a}eGbf a9L zlStnfO{ cGo zlStdf ¿kfGt/0f ug]{ /x]5 <
s'g} ljB't\ pks/0fsf] k|of]u ubf{ k|lt PsfO ;dodf x'g] ljB't\ zlStsf] ¿kfGt/0f pSt
pks/0fsf] ;fdYo{ xf] egL kl/eflift ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk @ M ;"q k|dfl0ft ug]{
kf7\ok':tssf] kfgf !*^ df lbOPsf P=IV k|dfl0ft ug]{ lgDg r/0fnfO{ d]6fsf8{df n]Vg'xf];\ .
tL d]6fsf8{x¿nfO{ j|md ljuf/]/ x\jfO6 af]8{df 6fF:g'xf];\ .
sIffdf b'O{ b'O{ hgf ljBfyL{sf] ;d"xdf cufl8 uP/ tL r/0fnfO{ ;xL j|mddf ldnfpg nufpg'xf];\
. Ps hgfn] j|md ldnfpFbf csf]{nfO{ To;sf] sf/0f eGg nufpg'xf];\ .
;Fu}sf] lrqnfO{ sIffdf k|bz{g u/L ljBfyL{nfO{ 1 W ;fdYo{ kl/eflift ug{ nufpg'xf];\ .
lrddf pb[t 60 W sf] cy{ n]Vg nufpg'xf];\ .
cfjZostfcg';f/ k[i7kf]if0f k|bfg ug{'xf];\ .
242
243
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljB'tLo ;fdYo{ eg]sf] s] xf] <
-cf_ kª\vfdf pb[t 150 W sf] cy{ n]Vg'xf];\ .
-O_ Pp6f sIffsf]7fdf 150 W sf b'O{cf]6f kª\vf / 20 W sf b'O{cf]6f aNa hln/x]sf] cj:yfdf pSt
sf]7fsf] kl/kydf axg] s/]G6 lx;fa ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{Fsf] 3/df hl8t pks/0fsf] hDdf ;fdYo{ lx;fa ug'{xf];\ . u|fx:y ljB't\ kl/kydf 220 V kf]6]lG;on
km/s ePsf] cj:yfdf ;a} pks/0f rnfpFbf axg] s/]G6 slt x'G5 <
b;f}F lbg
244
lj|mofsnfk # M ;"q n]vg
;fdYo{sf] ;fwf/0f kl/efiffaf6 ljB't\ pks/0fn] ¿kfGt/0f ug]{ zlSt (E) = ljB't\ ;fdYo{ (P) ×
;do (t) k|:t't ug'{xf];\ .
PseGbf a9L pk/0f ePsf] cj:yfdf
hDdf ;fdYo{ = ljB't\ ;fdYo{ -P_× k|of]u ePsf pks/0fsf] ;8\Vof -n_
ljB't\ vkt -ljB't\zlStsf] kl/df0f_ E= ljB't\ ;fdYo{-P_×k|of]u ePsf pks/0fsf] ;8\Vof -n_ ×
;do -t_ x'G5 eGg] b]vfpg]
lj|mofsnfk $ M ul0ftLo ;d:of ;dfwfg
ljBfnodf hl8t ljleGg pks/0fsf] ;fdYo{ tn lbOPsf] tflndf h:t} eg{ nufpg'xf];\ . tL pks/0f
k|of]u x'g] cf};t ;do klg eg{ nufpg'xf];\ . ljBfnodf ! lbgdf x'g] ljB't\ vkt / dfl;s ljB't\ vkt
lx;fa ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ljB't\ vktsf] Jofj;flos PsfO s] xf] <
-cf_ ;dYo{sf] kl/efiffaf6 ljB't\ vkt lx;fa ug]{ ;"q b]vfpg'xf];\ .
-O_ lbOPsf] tYofª\ssf cfwf/df ljB't\ vkt lx;fa ug'{xf];\ .
245
P3f/f}F lbg
ljifoj:t' M ljB't\ dx;'n, ljB't\ r'xfj6 / nf]8;]l8ª
246
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ ljB't\ r'xfj6 ug'{ /fi6«3ft xf] eGg] zLif{sdf lgaGw n]Vg'xf];\ .
afx|f}F lbg
PsfOsf] d"Nofª\sg
!= tnsf k|Zgsf] ;xL ljsNk 5gf]6 ug'{xf];\ . -1fg txsf] @, af]w txsf] #, k|of]u txsf] @, pRr bIftfsf]
#_
-s_ ljB't\ cj/f]wsf] SI PsfO s'g xf] <
-c_ ef]N6 -cf_ cf]xd -O_ sf]nDa -O{_ PlDko/
-v_ nf]8sf b'O{ 5]psf] kf]6]lG;on km/s dfkg ug{] tl/sf s'g xf] <
-c_ ef]N6ld6/nfO{ nf]8;Fu >]0fLj|md h8fg ug]{
-cf_ Pld6/nfO{ nf]8sf] ;dfgfGt/ h8fg ug]{
-O_ Pld6/nfO{ nf]8;Fu >]0fLj|md h8fg ug]{
-O{_ ef]N6ld6/nfO{ nf]8sf] ;dfgfGt/ h8fg ug]{
-u_ ljB't\ lx6/df k|of]u x'g] lxl6ª Olnd]G6 -heating element_ s'g kbfy{af6 agfOG5 <
-c_ tfdf -copper_ -cf_ sG;6]G6g -constantan_
-O_ 6ª\U:6]g -tungsten_ -O{_ gfOj|mf]d -nichrome_
-u_ ufx{:y ljB't\ kl/kydf ljB't\ nf]8x¿nfO{ ;dfgfGt/ ¿kn] h8fg ug'{sf] sf/0f s'g xf] <
-c_ ;a} nf]8af6 ;dfg s/]G6 k7fpg
-cf_ ;a} nf]8nfO{ ;dfg kf]6]lG;on km/sdf /fVg
-O_ ljB't\ kl/kydf cj/f]w oyfjt\ /fVg
-O{_ ljB't\ kl/kydf cj/f]w a9fpg
-3_ aNa A df 220 V, 0.5 A / aNa B df 220 V, 0.45 A pNn]v ul/Psf] 5 . b'j}n] k"0f{ Ifdtfdf
sfo{ ul//x]sf] cj:yfdf tnsf dWo] s'g egfO ;xL x'G5 <
-c_ k|lt306f B n] A eGbf a9L ljB't\ vkt u5{ .
-cf_ k|lt;]s]G8 A n] B eGbf a9L zlSt ¿kfGt/0f u5{ .
-O_ k|lt;]s]G8 B af6 pTkGg x'g] tfk A sf] eGbf a9L x'G5 .
-O{_ aNa A eGbf B sf] k|of]u a9fpFbf ljB't\ dx;'n a9\5 .
-ª_ ;+Fu}sf] lrqdf b]vfOPsf] kl/kydf R sf] dfg slt x'G5 <
-c_ 6 Ω -cf_ 12 Ω
-O_ 18 Ω -O{_ 24 Ω
247
-3_ 4 lsnf]ef]N6 kf]6]lG;on km/s ePsf] ljB'tLo df]6/df 15 A s/]G6 k|jfx x'G5 eg] pSt df]6/df
k|of]u ePsf] tf/sf] cj/f]w kQf nufpg'xf];\ .
-ª_ 1500 W sf] kfgL ttfpg k|of]u x'g] lsTnL -kettle_ nfO{ 220 V kf]6]lG;on km/s ePsf] ufx{:y
ljB't\ kl/kydf h8fg ubf{ To;af6 hfg] clwstd s/]G6 slt x'G5 < lsTnLdf kfgL plDng 4 ldg]6
;do nfUof] eg] Tof] lsTnLsf] ljB't\ vkt lx;fa ug'{xf];\ .
+ –
-r_ lbOPsf] kl/kydf x / y ld6/n] s] s] hgfpF5g\, sf/0f;lxt n]Vg'xf];\ .
cell
X switch
-5_ Pp6f 3/df gofF lsg]/ NofPsf] 2000 W sf] OG8S;g r'Nxf] afNg vf]Hbf MCB bulb
l6«k x'g] ;d:of 5 . o;sf] sf/0f pNn]v ub}{ pSt ;d:of ;dfwfgsf nflu Pp6f
Y
;'emfj n]Vg'xf];\ .
-h_ lbOPsf] lrqdf kmnfdsf] tf/ AB sf] nDafO kl/jt{g gu/L df]6fO bf]Aa/ ubf{ A B
248
PsfO !@ a|Xdf08 (The Universe)
cg'dflgt sfo{306f M )%
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOsf] cWoogkl5 ljBfyL{ a|Xdf08sf] ;fdfGo kl/ro lbg ;Sg'sf ;fy} To;df /x]sf ljleGg
cfsfzLo lk08larsf] b'/L dfkg ug]{ PsfOsf] klxrfg ug{ ;Sg] / tL PsfOsf] ¿kfGt/0f ug{ ;Sg]
5g\ . o;}u/L g]a'nf;Fu kl/lrt eO{ tf/fsf] hLjgrj|mcGtu{t To;sf ljleGg cj:yf / vuf]n lj1fgsf]
cWoog ug]{ /fli6«o / cGt/f{li6«o ;ª\3;+:yfsf] ;fdfGo kl/ro lbg ;Sg] 5g\ .
o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg / k|bz{g ljlwsf ;fy} ljleGg Collaborative methods of
teaching h:t} mix and match, think, pair and share, T and M models cflbsf ;fy} >Job[Zo
;fdu|Lsf] klg k|of]u ug{ ;lsG5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ cfsfzLo lk08larsf] b'/L dfkg ug]{ PsfO lrGg
-v_ g]a'nf / ANofsxf]nsf] ;fdfGo kl/ro lbg
-u_ tf/fsf] hLjgrj|msf] kl/ro lbg
-3_ vuf]n lj1fgsf] cWoog ug]{ /fli6«o / cGt/f{li6«o ;ª\3;+:yfsf] ;fdfGo kl/ro lbg
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do
-306fdf_
!= cfsfzLo lk08larsf] b'/L dfkg a|Xdf08sf] kl/ro !
ug]{ PsfOx¿ cfsfzLo lk08sf] larsf] b'/L dfkg ug]{
PsfOx¿
@= g]a'nf / ANofsxf]nsf] ;fdfGo g]a'nfsf] kl/ro !
kl/ro lbg
ANofsxf]nsf] kl/ro
249
^ k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg !
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfk ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf]
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sg -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf Go"gtd
ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO lj|mofsnfkdf
;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk, kl/of]hgf sfo{sf]
d"Nofª\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO pknlAwsf] n]vfhf]vf
ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu ! 306fsf] ;do lgwf{/0f u/LPsf] xf] .
a|Xdf08 / cfsfzLo lk08sf] larsf] b'/L dfkg ug]{ PsfOsf] kl/ro lbg] lrq
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
-c_ ljBfyL{sf] cg'ejnfO{ ;d]6\b} a|Xdf08sf] ;/n kl/ro lbg'xf];\ . o;/L kl/ro lbFbf o;sf] pTklQ,
km}nfj6, o;sf k|d'v cjojx¿, pd]/ tyf o;df ;f}o{d08nsf] :yfgsf] ;fy} o;sf] cg'dflgt eljio klg
;d]6\g'xf];\ .
250
-cf_ a|Xdf08sf d'Vo cjojx¿ h:t} M b[Zo kbfy{, 8fs{ OghL{ / 8fs{ Dof6/sf] 5f]6f] rrf{ ug'{xf];\ .
-O_ lrq jf Plgd]6]8 lel8of]sf] dfWodaf6 a|Xdf08sf k|d'v cjoj h:t} M tf/fk'~h, tf/fd08n, tf/f,
u|x, k'mRr] u|x, pku|x, k'R5||]tf/f / lzz'u|xsf] kl/ro lbg'xf];\ .
-O{_ a|Xdf08 / ;f}/d08ndf /x]sf ljleGg cjojx¿sf] larsf] b'/Laf/] 5nkmn u/fpg'xf];\ .
lgisif{
a|Xdf08 cGtl/Ifsf] cyfx la:tf/ xf] . ;Dk"0f{ kbfy{, pmhf{ tyf ;do oxL a|Xdf08df lglxt 5g\ .
cGtl/Ifdf b]lvg] cfsfzuª\uf -Milkyway galaxy_ / cGo tf/fk'~hsfsf cgluGtL tf/f /x]sf x'G5g\ .
j}1flgssf] cWoog / cg';Gwfgaf6 k|fKt hfgsf/Lcg';f/ b[Zo j:t'x¿ sl/a $ k|ltzt dfq 5g\\ /
afsL (^ k|ltzt cb[Zo j:t' 5g\ h;df 8fs{ OghL{ / 8fs{ Dof6/ /x]sf x'G5g\ . tf/f ;d"xdf xfd|f] ;"o{
/ ;f}/d08n klg k5{g\ . ;a} tf/fx¿sf] lglZrt cfo' x'G5 . a|Xdf08df tf/fx¿sf] lj:kmf]6g x'g], cyfx
u'?Tjan ePsf lk08;F+u} csf]{ tf/f klg 3'Db} u/]sf] h:tf 36gf 6]ln:sf]ksf] dbtn] cjnf]sg ug]{ ul/G5
. 6]ln:sf]k cjnf]sgaf6 k|fKt hfgsf/Lsf cfwf/df a|Xdf08sf af/]df j}1flgs tYox¿ k|ltkfbg ul/Psf
5g\ .
lj|mofsnfk # M cfsfzLo lk08x¿sf] larsf] b'/L dfkg ug]{ PsfOsf] kl/ro (Introduction of the
units used to measure distance between celestial bodies)
vuf]nLo lk08x¿ Pscsf{af6 lgs} 6f9f /x]sf x'G5g\ . tL lk08larsf] b'/L dfkg ug{ xfdLn] b}lgs
hLjgdf k|of]u ug]{ nDafO gfKg] ljlw / PsfO -unit_ af6 ;Dej x'Fb}g . o;sf nflu 5'6\6} PsfO lgwf{/0f
ul/Psf x'G5g\ . tL PsfOsf] dfg nDafOsf] k|dfl0fs PsfO cyf{t\ ld6/eGbf s}of}F u'0ff a9L x'G5 . –
Astronomical Unit_ ;"o{ / k[YjL larsf] cf};t b'/LnfO{ P:6«f]gf]ldsn PsfO elgG5 . 1 AU = 1.5 ×1011
m
-Light Year_ k|sfzn] Ps jif{df kf/ ug]{ b'/LnfO{ Ps k|sfz jif{ elgG5 . 1 lyr = 9.46 ×1015m
lj|mofsnfk $ cfsfzLo lk08x¿sf] larsf] b'/L dfkg ug]{ PsfOsf] ¿kfGt/0f (conversion of the
units used to measure distance between heavenly bodies)
251
-c_ vuf]nLo PsfO / k|sfz jif{sf] s]xL dfg lbP/ ljBfyL{nfO{{ Pp6f PsfOaf6 csf]{df ¿kfGt/0f ug]{
sIffsfo{ u/fpg'xf];\ .
lgisif{
k|sfzsf] ult 3×108 m/s (3 s/f]8 ld6/ k|lt ;]s]G8_ x'G5 . To;}n] Ps k|sfz ;]s]G8 a/fa/ 3×108 ld6/
x'G5 . Ps jif{df x'g] 365 lbg, Ps lbgdf x'g] 24 306f, Ps 306fdf x'g] 60 ldg]6 / Ps ldg]6df x'g] 60
;]s]G8nfO{ k|sfzsf] ultn] u'0fg ubf{ k|sfzn] Ps jif{df kf/ ug]{ b'/L k|fKt x'G5 .
t;y{, k|sfzn] Ps jif{df kf/ ug]{ b'/L 1 light year = 365 ×24×60 ×60 × 3 ×108 m = 9.46 ×1015m
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf] ;fy} cGo o:t} k|Zgx¿ txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ tf/fx¿ ;a} Ps} /ªsf gx'gfsf] sf/0f lbg'xf];\ . 2
-cf_ a|Xdf08;DaGwL j'mg} tLgcf]6f j}1flgs tYo n]Vg'xf];\ . 3
-O_ vuf]n cWoogdf vuf]nLo PsfO / k|sfz jif{ h:tf PsfOsf] k|of]u lsg dxŒjk"0f{ x'G5 < 1
-O_ a|Xdf08sf d'Vo cjoj s] s] x'g\ < 2
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
a|Xdf08sf] pTklQ / agf]6af/] hfgsf/L >Job[Zo ;fdu|Laf6 ;ª\sng u/L k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
tof/ k|ltj]bg sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
-r_ lzIfssf nflu yk hfgsf/L (Additional knowledge for the teacher)
a|Xdf08 g} ;a} s'/f xf] . o;}df cfGtl/If / cfGtl/Ifn] ;dfj]z ug]{ ;a} kbfy{ / pmhf{ ;dflji6 5g\ .
o;n] ;do klg ;dfj]z u5{ / cjZo klg o;n] tkfO{{FnfO{ ;dfj]z u5{ . k[YjL / rG›df a|Xdf08sf] c+z
x'g\, h:t} M cGo u|xx¿ / ltgLx¿sf bh{gf}F rG›df 5g\ . If'›u|x / w"ds]t'x¿;Fu} u|xx¿ ;"o{sf] kl/j|mdf
u5{g\ . cfsfzuª\ufsf ;of}F c/a tf/fdWo] ;"o{ Ps xf] / tL tf/fdWo] w]/}h;f]sf cfˆg} u|x 5g\ h;nfO{
PS;f]Knfg]6\; elgG5 .
cfsfzuª\uf cjnf]sgof]Uo a|Xdf08df /x]sf c/af}F tf/fk'~hdWo] Ps xf] . tL ;a}sf] s]G›df ;'k/dfl;e
ANofsxf]nx¿ 5g\ eg]/ dflgG5 . ;a} cfsfzuª\ufdf /x]sf ;a} tf/f / vuf]nljb\n] cjnf]sg ug{ g;Sg]
252
cGo ;a} lrh a|Xdf08sf ;a} efu x'g\ . a|Xdf08 Ps cgf}7f] 7fpF h:tf] nfu] klg of] 6f9f 5}g . tkfO{F{+
clxn] hxfF eP klg afXo cGtl/If s]jn 62 dfOn -100 lsnf]ld6/_ 6f9f 5 . lbg xf];\ jf /ft, rfx]
tkfO{F{+ 3/leq x'g'x'G5 jf aflx/, ;'Tb} x'g'x'G5, vfhf vfFb} x'g'x'G5 jf sIffdf lgbfpg'x'G5, aflx/L 7fpF
tkfO{F{+sf] 6fpsf]eGbf s]xL bh{g dfOn dfq 6f9f 5 . Tof] tkfO{{e
F Gbf tn klg 5 . tkfO{F{sf] v'6\6fd'lg
nueu 8,000 dfOn -12,800 lsnf]ld6/_ k[YjLsf] ljk/Lt efudf afXo cGtl/Ifsf] z"Gotf / ljls/0f
cjl:yt 5 .
jf:tjdf tkfO{F{+ clxn] k|fljlws ¿kdf cGtl/Ifdf x'g'x'G5 . dflg;n] æcGtl/Ifdf aflx/Æ eG5g\ dfgf}F of]
ToxfF 5 / xfdL oxfF 5f}F, dfgf}F k[YjL a|Xdf08sf] afFsL efuaf6 cnu 5 . t/ k[YjL Pp6f u|x xf] / of]
cGo u|x h:t} cGtl/If / a|Xdf08sf] efudf 5 . o:tf] x'G5 ls lrhx¿ oxfF a:5g\ / o; ljz]if u|xsf]
;tx glhssf] jftfj/0f hLjgsf] nflu cg's"n 5 h:tf] xfdLnfO{ yfxf 5 . csf]{tkm{ a|Xdf08 nueu !$
c/a jif{ klxnf pTklQ ePsf] cg'dfg ul/Psf] 5 . j}1flgsn] ;a}eGbf k'/fgf] tf/fx¿sf] pd]/ /
a|Xdf08sf] la:tf/sf] b/ gfKb} Tof] ;ª\Vofdf k'u]sf lyP . ltgLx¿n] tf/fk'~haf6 k|sfzdf 8kn/
l;ˆ6nfO{ cjnf]sg u/]/ la:tf/ klg dfkg u/] h;dWo] nueu ;a} xfdLaf6 / Pscsf{af6 6f9f uO/x]sf
5g\ .
P:6«f]gf]ldsn PsfO -AU_ M of] ;"o{af6 k[YjLsf] cf};t b'/L xf] .
1 AU = 1.5 x 1011 m
k|sfz jif{ -LY_M of] Ps jif{df z"Godf k|sfzn] kf/ u/]sf] b'/L xf] .
! LY Ö 9.46 x 1015 m
Ps k|sfz jif{ 5.9 x 1012 dfOn -nueu 6 l6«lnog dfOn_ xf] .
kf;]{s -pc_ M Ps kf;]{s -pc_ tf/fsf] Tof] b'/L xf] h'g 1 AU sf] rfk nDafOdf 1 cfs{ ;]s]G8sf] sf]0f
agfp5 .
1 pc Ö 3.08 x 1016 ld = 3.26 LY
bf];|f] lbg (Second day)
ljifoj:t'
g]a'nf / ANofsxf]nsf] ;fdfGo kl/ro lbg
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
253
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
g]a'nf Ps ljzfn UofF; / w'nfsf s0fx¿sf] afbn xf] . g]a'nfdf d'VotM xfO8«f]hg / lxlnod UofF; /x]sf]
x'G5 . oL UofF; / w'nfsf s0f cGo tf/fx¿ lj:kmf]6 x'Fbf aG5g\ . zlStzfnL 6]ln:sf]ksf dbtn]
a|Xdf08df /x]sf s]xL g]a'nfsf] cjnf]sg ug{ ;lsG5 . pbfx/0fsf nflu sfnk'?if tf/fd08n -Orion
constellation_ ;Fu} /x]sf] cf]l/og g]a'nf ;lhn} cjnf]sg ug{ ;lsG5 .
254
-O{_ cGTodf ljBfyL{sf] sfdsf] k|z+;f ub}{ ANofsxf]n;DaGwL lel8of] lSnk k|bz{g u/L o;sf] :ki6
cjwf/0ff lbg'xf];\ .
lgisif{
olb tf/fsf] la:kmf]6gkl5 ar]sf] lk08 ;"o{sf] lk08sf] 3 u'0ffeGbf a9L ePdf sf]/ v'lDro/ cTolws ;fgf]
t/ cTolws vFlbnf] lk08 aG5 . o;sf] u'?Tjan olt w]/} x'G5 ls k|sfz klg o;af6 aflx/ lg:sg
;Sb}g / cb[Zo lk08sf ¿kdf kl/0ft x'G5 . To;}n] o;nfO{ sfnf] l5b| -black hole_ elgG5 . tyflk
o;n] lg/Gt/ PS;/] pT;h{g ul//xg] s'/f j}1flgsn] kQf nufPsf 5g\ .
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ g]a'nf s;/L aG5 < 1
-cf_ g]a'nf tf/fsf] g;{/L x'g\, j0f{g ug'{xf];\ . 2
-O_ ANofsxf]ndf clQ g} a9L u'?Tj an x'g'sf] sf/0f lbg'xf];\ . 1
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
Youtube df tf/fsf] hLjgLsf af/]df cWoog u/L To;;DaGwL hfgsf/L ;ª\sng ug{'xf];\ . To;kl5
k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
g]a'nf cGtl/Ifdf w'nf] / UofF;sf] ljzfn afbn xf] . s]xL g]a'nf -PseGbf a9L g]a'nf_ ;'k/gf]ef h:tf
dl//x]sf] tf/fsf] lj:kmf]6af6 aflx/ lg:sg] UofF; / w'nf]af6 aG5g\ . g]a'nf o:tf If]qx¿ x'g\ hxfF gofF
tf/fx¿ aG5g\ . o; sf/0fn] ubf{ s]xL g]a'nfx¿nfO{ æ:6f/ g;{/Lx¿Æ elgG5 . g]a'nfx¿ tf/flarsf]
cGtl/Ifdf cjl:yt x'G5g\ h;nfO{ OG6/:6]n/ kbfy{ klg elgG5 . k[YjLsf] ;a}eGbf glhssf] g]a'nf
x]lnS; g]a'nf xf] . of] dl//x]sf] tf/fsf] cjz]if xf] . ;DejtM of] k[YjLaf6 nueu 700 k|sfz jif{ 6f9f
5 . o;sf] dtna olb tkfO{{+F k|sfzsf] ultdf ofqf ug{ ;Sg'x'G5 eg] ToxfF k'Ug 700 jif{ nfU5 .
ANofsxf]n gfdn] tkfO{F{+ ge'mlSsg'xf];\ . ANofsxf]n eg]sf] vfnL 7fpF xf]Og . a? of] Psbd ;fgf] If]qdf
vfFlbPsf] kbfy{sf] Ps 7'nf] dfqf xf] Go'of]s{ zx/sf] Jof;sf] Ps uf]nfdf ;"o{sf] lk08eGbf nueu bz
u'0ff w]/} 7'nf] tf/fsf] af/]df ;f]Rg'xf];\ . o;}n] ubf{ o;sf] u'?Tjfsif{0f If]q olt a9L] x'G5 ls s]xL klg
oxf;Dd ls k|sfz klg oxfFaf6 k'mTsg kfpb}Fg . xfn}sf jif{x¿df gf;fsf pks/0fn] oL cgf}7f]
j:t'x¿sf] gofF lrq sf]/]sf 5g\ h'g w]/}sf nflu cGtl/Ifdf ;a}eGbf dgdf]xs j:t' x'g\ . cGtl/Ifdf s'g}
255
j:t' olt 7'nf] / afSnf] 5 ls k|sfz To;af6 pDsg ;Sb}g eGg] wf/0ff ztfAbLof}Fb]lv rNb} cfPsf] 5 .
ANofsxf]n cfOG:6fOgsf] ;fdfGo ;fk]Iftfsf] l;4fGtåf/f eljiojf0fL ul/Psf lyP h;n] b]vfPsf] lyof] ls
ha 7'nf] tf/fsf] d[To' x'G5 o;n] ;fgf], afSnf] cjz]if sf]/ 5f]8\5 . olb sf]/sf] lk08 ;"o{sf] lk08eGbf
tLg u'0ff a9L 5 eg] ANofsxf]n aG5 .
PS;/], k|sfz jf ljB't\ r'DasLo ljls/0fsf] cGo ¿kx¿ kQf nufpg] 6]ln:sf]kx¿af6 j}1flgsx¿n]
k|ToIf ¿kdf ANofsxf]nx¿ x]g{ ;Sb}gg\ . tyflk xfdL ANofsxf]nx¿sf] pkl:ylt cg'dfg ug{ ;S5f}F /
glhs}sf] cGo j:t'x¿df ltgLx¿sf] k|efj kQf nufP/ cWoog ug{ ;S5f}F . olb ANofsxf]n OG6/:6]n/
kbfy{sf] afbnaf6 u'h|G5 eg] o;n] kbfy{nfO{ leqlt/ tfG5 . olb s'g} ;fdfGo tf/f ANofsxf]nsf]
glhsaf6 hfG5 eg] o:t} k|lj|mof x'g ;S5 . o; cj:yfdf ANofsxf]nn] tf/fnfO{ cfkmF}lt/ tfGbf To;nfO{
6'j|mf 6'j|mf kfg{ ;S5 . ha cfslif{t ePsf] kbfy{n] ult lnG5 / tfT5 o;n] PS;/]x¿ pT;h{g u5{ h'g
cGtl/Ifdf ljls/0faf6 k|;fl/t x'G5 .
ljifoj:t'
tf/fsf] hLjgrj|msf] kl/ro lbg
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
lrqn] s] b]vfp5 < 5nkmn u/fpg'xf];\ / o;af6 tf/fx¿sf] klg hGd / d[To' x'G5 eGg] s'/f atfpg'xf];\
256
.
lj|mofsnfk @ M tf/fx¿sf] pTklQ, j[lå / d[To' (Birth, aging and death of star)
-c_ ljBfyL{nfO{ rf/cf]6f ;d"xdf af8\g'xf];\ tyf k"j{ sIffdf lbOPsf] sfdaf/] 5nkmn u/L k|fKt a'Fbfsf]
cfwf/df k|:t'ltsf nflu clGtd k|ltj]bg tof/ ug{ !) ldg]6sf] ;do k|bfg ug'{xf];\ .
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ k|:t'ltsf] nflu %÷% ldg]6sf] ;do lbg'xf];\ .
-O_ 5nkmnaf6 cfPsf tYo / tf/fsf] hGd / d[To';DaGwL lel8 j[lå / d[To'sf af/]df j0f{g ug'{xf];\ .
lgisif{
-c_ lj|mofsnfk @ df k|:t't lrqs} cfwf/df k|f]6f]:6f/, tf/f, /]8 hfoG6, XjfO6 8\jfkm{, ANofs 8\jfkm{,
gf]ef, ;'k/gf]ef, Go'6«f]g :6f/, ANofsxf]n aGg] cj:yf :ki6 kfg{'xf];\ .
lgisif{
Fig 12.5
257
gofF tf/fx¿sf] sf]/df k|ofKt dfqfdf xfO8«f]hg /x]sf] x'G5 . logdf ydf]{Go'lSno/ k\mo'hg -
thermonuclear fusion_ lj|mof lg/Gt/ rln/xG5 . tf/fsf] a9\bf] pd]/;Fu} sf]/df x'g] xfO8«f]hg lg/Gt/
lxlnoddf ¿kfGt/0f x'Fb} hfG5 . cGtt sf]/df x'g] xfO8«f]hg ;dfKt x'G5 . To;kl5 Go'lSno/ k\mo'hg
csf]{ r/0fdf k|j]z u5{ . h;cGtu{t lxlnodsf k/df0f' sfa{gdf ¿kfGt/0f x'G5g\ . o;/L tf/fsf] s]Gb|df
ux|f}F k/df0f'x¿ aGb} hfG5g\ . t/ sf]/df GolSno/ k\mo'hgsf] dfqf 36\b} hfg] ePsfn] tf/fsf] tfkj|md
eg] 36\b} hfG5 . k'/fgf tf/fx¿ /ftf] /ªsf x'gfsf ;fy} lgs} 7'nf b]lvg] ePsfn] ltgLx¿nfO{ /]8 hfOG6
elgG5 . w]/} 7'nf tf/fx¿af6 aGg] /]8 hfOG6nfO{ /]8 ;'k/ hfOG6 elgG5 . w]/} k'/fgf tf/fx¿df aflx/L
txsf] UofF; km'Sb} hfFbf s'g} laGb'df sf]/n] cfsif{0f ug{ g;s]/ aflx/L tx lj:kmf]6 x'G5 . o:tf]
lj:kmf]6gnfO{ gf]ef elgG5 . w]/} zlStzfnL lj:kmf]6g eof] eg] ;'k/ gf]ef elgG5 . olb la:kmf]6g kl5sf]
sf]/sf] lk08 !=$ b]lv # ;f]nf/ df; ar]df Go'6«f]g :6f/ / To;eGbf a9L lk08 ar]df ANofsxf]n aG5 .
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf] ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ k|To]ssf] b'O{ b'O{cf]6f km/s n]Vg'xf];\ M 2+2
-s_ k|f]6f]:6f/ -protostar_ / tf/f -star_ -v_ /]8 hfOG6 / /]8 ;'k/ hfOG6
u'?Tjfsif{0f / Go'lSno/ ˆo'hg k|ltlj|mofn] tf/fx¿sf] pTklQ / ljsf; x'G5 . Ps ljz]if tf/fsf nflu
hLjgrj|m o;sf] cfsf/df lge{/ u5{ .
;a} tf/f Ps} tl/sfn] hLjg ;'? u5{g\ . w'nf] / UofF;sf] afbn h;nfO{ g]a'nf klg elgG5 . k|f]6f]:6f/
aG5 . h'gkl5 tf/f aGg hfG5 . o;nfO{ k5\ofpFb} tf/fx¿ ltgLx¿sf] cfsf/df lge{/ ub}{ ljleGg
tl/sfdf ljsf; x'G5g\ .
258
;"o{;Fu ldNbf]h'Nbf] ;fOhsf tf/fx¿n] /ftf]
ljzfn tf/f, XjfO6 8\jfk{m / ANofs 8\jfk{m
agfp5g\ eg] ;"o{eGbf w]/} 7'nf tf/fx¿ /ftf]
;'k/ hfoG6 tf/f, ;'k/gf]ef, Go"6«f]g tf/f jf
ANofsxf]n agfp5g\ .
Fig 12.6
s]G›df lk08 a9fpg ;+of]hg u5{ . lk08df ePsf] of] j[lån] u'?Tjfsif{0f nfO{ klg a9fpF5 . a9L
u'?Tjfsif{0fn] j/k/sf ;a} c0f' / s0fnfO{ cfslif{t u5{ . o;/L tflgPsf c0f'x¿ kbfy{x¿sf afbnsf]
s]G›df ylkb} hfFbf To;sf] lk08 emg emg a9\b} hfG5 . pSt s]G› tfTg yfN5 . o;/L ag]sf] tftf]
s]G›nfO{ k|f]6f]:6f/ elgG5 . ca of] k|f]6f]:6f/n] w]/}eGbf w]/} c0f'x¿nfO{ cfkm"tkm{ cfslif{t ul//x]sf] x'G5
h;n] ubf{ o;sf] tfkj|md lg/Gt/ a9\b} uO o:tf]] r/0f cfp5 ha bafa xb;Dd k'U5 / xfO8«f]hg
k/df0f'x¿ ˆo"h x'g yfn]/ x]lnod agfpF5 . ca k|r'/ dfqfdf tfk zlStsf] pT;h{g x'G5 / tf/f hlGdG5
. o;kl5sf] tf/fsf] ljsf; tn lbPsf] lrqaf6 a'em\g'xf];\ .
ljifoj:t'
vuf]n lj1fgsf] cWoog ug]{ /fli6«o / cGt/f{li6«o ;ª\3;+:yfsf] ;fdfGo kl/ro
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
259
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities)
-p_ NAST afx]ssf vuf]n lj1fgsf] cWoogdf ;lj|motf b]vfpg] cGo ;+:yf h:t} NASO, NESARC
cflbsf af/]df ePsf] hfgsf/L cfbfgk|bfg ug'{xf];\ .
lgisif{
vuf]n lj1fgsf] cWoog ug]{ /fli6«o ;ª\3;+:yf h:t} M NAST, NASO, NESARC cflb /x]sf 5g\ .
260
-p_ NASA / NASA afx]ssf vuf]n lj1fgsf] cWoogdf ;lj|motf b]vfpg] cGo ;+:yf h:t} M ISRO,
CNSO, JAXA cflbsf af/]df ePsf] hfgsf/L cfbfgk|bfg ug'{xf];\ .
lgisif{
vuf]n lj1fgsf] cWoog ug]{ cGt/f{li6«o ;ª\3;+:yf h:t} M IAU , NASA, ISRO, CNSO, JAXA cflb /x]sf
5g\ .
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zgx¿ txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ g]kfndf vuf]n cWoogsf] cj:yf emNsfpg'xf];\ . 2
-cf _ vuf]n lj1fgsf] ljsf;df NASA sf] e"ldsf rrf{ ug'{xf];\ . 3
-cf_ vuf]n lj1fgsf] ljsf;df NAST sf] e"ldsf rrf{ ug'{xf];\ . 3
kfFrf}F lbg M PsfOsf] clGtd lbg (Fifth day; the last day of the unit)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
261
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
-s_ g]a'nf → k|f]6f]:6f/ → tf/f → /]8 hfOG6 → ;'k/ gf]ef → ANofs 8km{
-v_ g]a'nf → k|f]6f]:6f/ → tf/f → ;k/gf]ef → /]8 hfOG6 → ANofsxf]n
-u_ g]a'nf → k|f]6f]:6f/ → tf/f → /]8 ;'k/ hfOG6 → ;'k/ gf]ef → ANofsxf]n
-3_ g]a'nf → k|f]6f]:6f/ → tf/f → /]8 ;'k/ hfOG6 → ;'k/ gf]ef → x\jfO6 8km{
-p_ tf/fsf] d[To'sf j|mddf x'g] Ps 7'nf] lj:kmf]6gnfO{ s] elgG5 < 1
-s_ kN;/ -v_ Go'6«f]g tf/f
-u_ ;'k/ gf]ef -3_ ANofsxf]n
@= km/s n]Vg'xf];\ M
-s_ k|f]6f]:6f/ -protostar_ / tf/f -star_
-v_ /]8 hfOG6 / /]8 ;'k/ hfOG6
262
-u_ gf]ef / ;'k/ gf]ef
#= sf/0f n]Vg'xf];\ M
-s_ g]a'nfnfO{ :6]n/ g;{/L -staller nursery_ klg elgG5 .
-v_ tf/f ;a} Ps} /ªsf x'Fb}gg\ .
-u_ ANofsxf]nnfO{ b]Vg ;lsFb}g .
-3_ ;f}o{d08ndf /x]sf UofF; hfOG6 -gas giant_ a[x:kltnfO{ c;kmn tf/f -failed star_
klg elgG5 .
$= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ g]a'nfsf] kl/efiff lbg'xf];\ .
-v_ ANofsxf]n s;/L aG5 <
-u_ tf/fsf] pTklQb]lv d[To';Ddsf cj:yfnfO{ lrq;lxt JofVof ug'{xf];\ .
-3_ sfnfGt/df ;"o{sf] cj:yf s:tf] xf]nf, JofVof ug'{xf];\ .
-ª_ a|Xdf08;DaGwL s]xL j}1flgs tYo n]Vg'xf];\ .
-r_ vuf]n cWoogdf P:6«f]gf]ldsn o'lg6 / k|sfz jif{ h:tf PsfOsf] k|of]u lsg dxŒjk"0f{ x'G5, JofVof
ug'{xf];\ .
-5_ g]kfndf vuf]n cWoogsf] cj:yfaf/] k|sfz kfg{'xf];\ .
-h_ vuf]n lj1fgsf] ljsf;df NASA / NAST sf e"ldsf rrf{ ug'{xf];\ .
263
PsfO !# ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlw (Information and Communication
Technology)
cg'dflgt sfo{306f M !$
!= PsfO kl/ro
o; PsfOaf6 ljBfyL{n] b}lgs hLjgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf ljleGg pbfx/0f -kqklqsf, /]l8of],
6]lnlehg, 6]lnkmf]g, ˆofS;, df]afOn, jfOkmfO, Od]n, OG6/g]6, GPS cflb_ sf] k|of]uaf/] hfgsf/L xfl;n
u5{g\ . pgLx¿n] b"/;~rf/ k|ljlwsf] sfo{ l;4fGtsf cfwf/df cfk\mgf] b}lgs hLjgdf k|of]u x'g] pks/0fdf
pSt l;4fGt s;/L nfu' ePsf] 5 egL JofVof ug{ ;S5g\ . /]l8of] jf 6]lnlehg, OG6/g]6 cflb cfw'lgs
b"/;~rf/df :of6]nfO6sf] e"ldsf atfpg ;S5g\ . ljBfyL{n] OG6/g]6nfO{ cfw'lgs ;~rf/ k|ljlwsf ¿kdf
k|of]u u/L OG6/g]6df cflwsfl/s cWoog ;fdu|L vf]Hg], Od]n cfbfgk|bfg ug]{ h:tf l;k xfl;n u5{g\ .
pgLx¿n] ;'/lIft ¿kdf OG6/g]6 ;'ljwf k|of]u ug{ cgnfOg ;'/Iff, cgnfOg uf]kgLotf, ;fOa/ a'lnª,
l8lh6n k'm6lk|G6, sDKo'6/ PG6L efO/; / kmfo/jfnsf] k|of]uaf/] hfgsf/L kfpF5g\ . kf7\oj:t'sf]
;'?cftdf ul/g] dl:tis dGygn] ljBfyL{df pT;'stf l;h{gf x'g] / pgLx¿nfO{ ljifoj:t'df s]lGb|t u/fpg
;lsG5 . ljBfyL{ s]lGb|t ;xsfo{ ljlw, k|of]ufTds ljlw, hf]8L k9fO, 5nkmn, vf]h ljlw, gd'gf lgdf{0f
cflbn] ljBfyL{df ;xsfo{ l;ksf] ljsf; x'G5 . sIffleq ;do Joj:yfkgsf nflu lzIfsn] JofVofg ljlw,
k|bz{g ljlw k|of]u ug{ ;lsG5 . b}lgs kf7cg';f/sf d"Nofª\sg tyf kl/of]hgf sfo{n] ljBfyL{sf] l;sfO
;'wf/ x'G5 .
@= l;sfO pknlAw
-s_ b"/;~rf/ k|ljlwsf] sfo{k|lj|mofsf] kl/ro lbg
-v_ b"/;~rf/ k|ljlwdf s[lqd e"pku|xsf] dxŒj pNn]v ug{
-u_ b"/;~rf/ k|0ffnLdf OG6/g]6sf] pkof]lutf rrf{ ug{
-3_ OG6/g]6df l;sfO ;fdu|Lsf] vf]hL ug{
-ª_ cgnfOg ;'/Iffsf pkfo cjnDag ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg
j|m=;= ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
! s[lqd e"pku|x kl/ro @
b"/;~rf/ k|ljlwdf ltgLx¿sf] dxŒj
g]kfnL e"pku|x - g]kfnL:of6 – 1 _
@ ;"rgf tyf ;~rf/ kl/ro !
k|ljlw kqklqsf, /]l8of], 6]lnlehg, 6]lnkmf]g, ˆofS;, df]afOn
kmf]g, jfOkmfO, Od]n, OG6/g]6
lhlkP; k|ljlw
# b"/;~rf/ k|ljlw kl/ro #
;ª\lIfKt sfo{k|lj|mof
df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];g
$ cfw'lgs ;~rf/df OG6/g]6sf] k|of]uaf6 ug{ ;lsg] b"/;~rf/ lj|mofsnfk !
OG6/g]6
% OG6/g]6sf] cfwf/e"t ck/]6/ k|of]u u/L kl/:s[t vf]h -narrow @
264
k|of]uaf6 cWoog search results_
;fdu|Lsf] vf]h cflwsfl/s ljifoj:t'sf] vf]h
^ cgnfOg ;'/Iff cgnfOg ;'/Iffsf pkfo #
sDKo'6/ PG6L efO/;, kmfo/jfnsf] k|of]u
cgnfOg uf]kgLotf
l8lh6n kbrfk
;fOa/ a'lnªk|ltsf] ;ts{tf / ;r]tgf
% k'g/fj[lQ, PsfOsf] d"Nofª\sg @
$=l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
klxnf] lbg
ljifoj:t' M s[lqd e"pku|x
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
s[lqd e"pku|xsf] kl/ro lbg]
s[lqd e"pku|xsf] sfo{l;4fGt pNn]v ug]{
cklnª\s / 8fpglnª\s kl/eflift ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
>Job[Zo ;fdu|L, sf8{af]8{
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk !M >Job[Zo ;fdu|L jf kf]:6/ k|bz{g
kf7\ok':tssf] kfgf @)^ df lbOPsf] lj|mofsnfk 13.1 cGtu{tsf ;fdu|L k|bz{gsf nflu k|f]h]S6/,
OG6/g]6 hl8t Nofk6ksf] Joj:yfkg ug'{xf];\ .
google search af6 kfn}kfnf] lgDg ;dfrf/x¿sf] vf]hL ug'{xf];\ / sIffdf ljBfyL{nfO{ k9\g
nufpg'xf];\ .
– hfh/sf]6sf b'u{d tLg ufpFkflnsfdf 6]lnsdsf] ;~rf/ ;'ljwf la:tf/
– g]kfnL e"pku|x -g]kfnL :of6–!_ k|If]k0f, g]kfn cGtl/If o'udf k|j]z
– w'|j]| xfQLdf ;]6]nfO6 /]l8of] sn/ -satellite radio collar_ /flvof]
– OG6/g]6n] k]m/]sf] l6eLsf] d'xf/
dflysf ;dfrf/ k9]/ k|fKt hfgsf/Lsf cfwf/df ;DalGwt k|ljlwsf lsl;d, k|of]usf] sf/0f, kmfObf
cflbsf af/]df 5nkmn ug'{xf];\ . 5nkmnaf6 k|fKt lgisif{nfO{ l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
5nkmnsf] lgisif{ M pbfx/0fsf nflu Pp6f ;dfrf/df cfwfl/t lgisif{nfO{ tn k|:t't ul/Psf] 5 .
6]lnsdsf] ;~rf/ ;~rf/ t/ª\u k|;f/0fsf nflu l/l;e/ PlG6gf / 6«fG;ld6/ PlG6gfsf] d2tn] 6f9f
;'ljwf la:tf/ 6f9f;Dd pSt t/ª\u k|;f/0f ug{ ;lsG5 .
dflysf ;dfrf/df ePsf hfgsf/LnfO{ kf7\oj:t'l;t hf]8L ljBfyL{df ;du| kf7sf] ljifoj:t'k|lt
?lr l;h{gf u/fpg'xf];\ .
265
lj|mofsnfk @ M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ lgDg k|Zgaf/] 5nkmn u/]/ ljifoj:t'af/] ?lr hufpg'xf];\ .
-c_ k[YjLsf] k|fs[lts e"pku|x s'g xf] <
-cf_ s[lqd e"pku|x k[YjLaf6 slt prfOdf /x]sf x'G5g\ <
-O_ s] s[lqd e"pku|xnfO{ k[YjLsf] jl/kl/ 3'dfO /fVg pmhf{ vr{ ug'{k5{ <
-O{_ s[lqd e"pku|x s;/L prfOdf k7fOG5g\ <
-p_ s[lqd e"pku|x s]sf nflu k7fOG5g\ <
lj|mofsnfk #M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
sIffdf s[lqd e"pku|xsf] kl/ro, k|If]k0f tl/sf, o;sf] k|of]hg, ljeGg prfOdf x'g] sIf, c/la6n
lkl/o8, cflb af/] hfgsf/Lsf nflu >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk $M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @)& df lbOPsf] s[lqd e"pku|x / o;sf] k|of]u;DaGwLsf]
cg'R5]bx¿ k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ dxŒjk"0f{ a'Fbfx¿ l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
266
P]gfnfO{ e"pku|x / P]gfaf6 k/fjt{g eP/ cfPsf] t/ª\unfO{ 8fpglnª\ssf ¿kdf dfGg'xf];\ . -
pSt t/ª\u e"pku|xaf6 k/fjt{g eO{ tnlt/ 5l/bf k'gM zlStzfnL eP/ ;~rf/sf] l;UgnnfO{
6f9f 6f9f;Dd k|;f/0f x'G5_ -:of6]nfO6df eg] P]gfsf] 7fpFdf hl6n oGq x'g] ePsfn] cklnª\s /
8fpglnª\s l;Ugnsf] cfj{lQ, tLj|tf cflb km/s x'g] tYo hfgsf/L u/fpg'xf];\ ._
lj|mofsnfk & M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ . Ps hgfnfO{
kf7\ok':tssf] kfgf @)& df lbOPsf cklnª\s / 8fpglnª\s af/]sf
cg'R5]b k9\g nufpg'xf];\ . csf]{nfO{ lrq sf]/L cklnª\s / 8fpglnª\ssf
af/]df ;d"xsf] ;fyLnfO{ JofVof u/L a'emfpg nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ s[lqd e"pku|x eg]sf] s] xf] <
-cf_ cklnª\s / 8fpglnª\slar leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ ;+;f/e/ ;"rgf cfbfgk|bfg ug{df s[lqd e"pku|xsf] dxŒjk"0f{ e"ldsf 5 . o; egfOnfO{ ts{;lxt
k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
:yfgLo ¿kdf pknAw ;fdu|Lsf] k|of]u u/L k[YjL / s[lqd e"pku|x b]vfpg] gd'gf lgdf{0f ug'{xf];\ .
267
bf];|f] lbg
ljifoj:t' M s[lqd e"pku|x
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
s[lqd e"pku|xsf sIfx¿ pNn]v ug{
s[lqd e"pku|xsf sfo{x¿ pNn]v ug]{
g]kfnL e"pku|x - g]kfnL:of6 – 1 _ sf] ;ª\lIfKt kl/ro lbg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
8f]/L / 9'ª\uf, sf8{af]8{, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M sIf Pgfnf]hL
lrqdf b]vfOP h:t} Pp6f /a/ annfO{ gk'mlTsg] u/L 8f]/Ldf afFw]/ xftn] uf]nf]
3]/fdf 3'dfpg'xf];\ . 8f]/L / 9'ª\uf 3'dfP/ sIfx¿sf] cjwf/0ff ljsf; u/fpg'xf];\ .
8f]/LnfO{ nfdf] / 5f]6f] kf/L Ps kmGsf k"/f ug{ nfUg] ;do cjnf]sg ug{
nufpg'xf];\ / lkl/o8sf] cjwf/0ff ljsf; u/fpg'xf];\ .
lgisif{
h;/L 8f]/Ln] nufPsf] ann] /a/ annfO{ sIfdf lg/Gt/ 3'dfO/xG5 To;/L g} u'?Tjfsif{0f ann]
ltgsf] sIfdf 3'dfO/xG5 .
e"pku|x sIfdf 3'Dbf s]Gb|lt/ nfUg] ansf] lbzf / ultsf] lbzf ;w}F nDa x'g] tYo klg hfgsf/L
u/fpg'xf];\ .
5f]6f] 8f]/Ln] ;fgf] 3]/f agfpg] x'Fbf o;n] Ps kmGsf k"/f ug{ nfUg] ;do sd x'G5 . nfdf] 8f]/Ln]
7'nf] 3]/f agfpg] ePsfn] o;n] Ps kmGsf k"/f ug{ nfUg] ;do a9L x'G5 . To;}u/L k[YjLsf]
;txaf6 sIfsf] prfOcg';f/ e"pku|xsf] kl/e|d0f ;do -period_ km/s km/s x'G5 .
lj|mofsnfk @ M rf6{ lgdf{0f
lrqdf b]vfOP h:t} sf8{af]8{df
s[lqd e"pku|xsf sIfaf/] hfgsf/L
;ª\sng u/L sIffdf k|bz{g
ug'{xf];\ .
APPLE technique k|of]u u/]/
lar lardf k|Zg ;f]w]/ cfjZostfcg';f/ k[i7kf]if0f k|bfg ug{'xf];\ .
268
lj|mofsnfk $ M hf]8L k9fO
klxnf] lbgsf] kf7 of]hgfdf pNn]v eP e}Fm ljBfyL{nfO{ hf]8L k9fOsf nflu ;d"xdf afF8L k9\g] /
JofVof ug]{ lhDd]jf/L 5'6\ofpg'xf];\ .
Ps hgfnfO{ ljleGg sIfdf /flvPsf e"pku|sf] k|of]hgaf/] kf7\ok':ts kfgf @)* df lbOPsf
cg'R5]b k9\g / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk % M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ tn pNn]v eP h:t} k|Zg ;f]w]/ ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ M
xfd|f] b]zsf] klxnf] :of6]nfO6nfO{ s]s:tf sfo{ ug{] k|of]hgn] k7fOPsf] lyof] <
xfd|f] b]zsf] :of6]nfO6nfO{ s;/L sIfdf k7fOPsf] xf]nf <
lj|mofsnfk ^ M gd'gf k|bz{g
:yfgLo ;fdu|Laf6 lrqdf b]vfOsf] g]kfnL :of6–1 h:t} 7f]; 3gfsf/ gd'gf lgdf{0f u/L sIffdf
k|bz{g ug'{xf];\ .
pSt :of6]nfO6sf] ;fOh, cfsf/, lk08sf cfwf/df g]kfnL :of6–1 sf ljz]iftfaf/] cjwf/0ff
lgdf{0f u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk & M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
g]kfnsf] klxnf] :of6]nfO6af/] YouTube df lel8of] vf]hL u/L sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
sIffdf ljBfyL{nfO{ pSt :of6]nfO6af/] ljleGg ljj/0fx¿ h:t} M cfsf/, tf}n, lgdf{tf, cGtl/Ifdf
k|If]k0f ldlt, sIfdf :yflkt ldlt, o;sf] ;dofjlw, sIfdf kl/e|d0f ug]{ ;do, o;sf] k|of]hg,
o;sf] lgoGq0f cflb ;ª\sng ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ s[lqd e"pku|xsf sIfsf] prfO pNn]v u/L ltgsf] ;"rL agfpg'xf];\ .
-cf_ g]kfnL :of6–1 sf rf/cf]6f ljz]iftf pNn]v ug'{xf];\ .
-O_ ljleGg sIfdf k|If]k0f ul/g] e"pku|xsf] k|of]hg Ps Ps pbfx/0f;lxt k|:t't ug'{xf];\ .
269
-O{_ g]kfnL :of6–1 g]kfnsf] cGtl/If cGj]if0fsf] ;'?cft xf] . o; egfOk|lt tkfO{{Fsf] /fo k|:t't
ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
:yfgLo ;fdu|Laf6 dflysf] lrqdf b]vfOsf] g]kfnL :of6–1 sf] gd'gf lgdf{0f ug'{xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
lhof]:6];g/L sIf -geostationary orbit_ / lhof]l;Gj|mf]g; sIf -geosynchronous orbit_
lhof]:6];g/L sIf jf:tjdf lhof]l;Gj|mf]g; sIfsf] Ps k|sf/ xf] . lhof]:6];g/L sIf k[YjLsf] e"dWo /]vfsf]
;dtndf k|If]k0f ul/G5 / lhof]l;Gj|mf]g; sIfsf] s]xL em'sfj x'g ;S5 .
t];|f] lbg
ljifoj:t' M ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] k|of]u
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
b}lgs hLjgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf ljleGg pbfx/0f k|:t't ug]{
b}lgs hLjgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf dfWodx¿ -kqklqsf, /]l8of], 6]lnlehg, 6]lnkmf]g,
ˆofS;, df]afOn, jfOkmfO, Od]n, OG6/g]6_ sf] k|of]u pNn]v ug]{
lhlkP; k|ljlwsf] kl/ro lbg]
b}lgs hLjgdf lhlkP; k|ljlwsf] k|of]u pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sf8{af]8{, :df6{kmf]g, lrqx¿ -kqklqsf, /]l8of], 6]lnlehg, 6]lnkmf]g, k\mofS;, jfOkmfO, Od]n, OG6/g]6,
lhlkP;_, :df6{ 38L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
kqklqsf, /]l8of], 6]lnlehg, 6]lnkmf]g, k\mofS;, df]afOn, jfOkmfO, Od]n, OG6/g]6, lhlkP; cflb
b]vfpg] lrq sf8{af]8{df 6fF;L sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ k|To]s lrq lrGg nufO{ ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @
ljBfyL{nfO{ tn pNn]v ePsf] kf7\ok':tssf] kfgf @)( df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
270
lj|mofsnfk # M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
b}lgs hLjgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf ljleGg dfWoox¿ -kqklqsf, /]l8of], 6]lnlehg, 6]lnkmf]g,
ˆofS;, df]afOn, jfOkmfO, Od]n, OG6/g]6_ k|of]u b]vfpg] >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'xf];\ .
lj|mofsnfk $
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @!! df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ b}lgs hLjgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf ljleGg dfWodsf] ;"rL tof/ kfg'{xf];\ .
-cf_ ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf ¿kdf OG6/g]6sf s'g} b'O{cf]6f k|of]u pNn]v ug'xf];\ .
-O_ b}lgs hLjgdf ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf] dxŒj pbfx/0f;lxt k|:t't ug'{xf];\ .
-O{_ GPS k|ljlwsf b'O{cf]6f k|of]u n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ tkfO{{Fsf] 3/df k|of]u x'g] ;"rgf tyf ;~rf/ k|ljlwsf dfWoodsf] ;"rL tof/ kfg'{xf];\ .
-cf_ lhlkP; 6«]lsª eg]sf] s] xf] <
271
rf}yf] lbg
ljifoj:t' M b"/;~rf/
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
b"/;~rf/sf] kl/ro lbg]
;a} b"/;~rf/ k|ljlwsf] sfo{ l;4fGt atfpg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
>Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ lgDg k|Zg u/L ljifoj:t'af/] ?lr hufpg'xf];\ M
-c_ ufpFel/sf dflg;df s'g} ;"rgf Ps} k6s k'¥ofpg'k/]df s] ug{ ;lsG5 <
-cf_ g]kfnaf6 ljb]z va/ k7fpg k/]df s] ul/G5 <
lj|mofsnfk @ M k"j{1fg k/LIf0f
ljBfyL{n] /]l8of] jf 6]lnlehgaf6 ;dfrf/ ;'Gbf pSt ;dfrf/ k|;f/0f k|lj|mofdf k|of]u x'g]
pks/0fx¿, k|;f/0f dfWod cflb pNn]v ug{ nufpg'xf];\ .
ljBfyL{df b"/;~rf/af/] hfgsf/L u/fpFbf ljB'tLo pks/0fsf] k|of]u u/L 6f9f 6f9f;Dd ;~rf/ ;ª\s]t
k|;f/0f ug]{ k|lj|mof b"/;~rf/ egL kl/eflift ug{ ;lsG5 .
lj|mofsnfk #
kf7\ok':tssf] kfgf @!# df lbOPsf] lj|mofsnfk u/fO{ tflnsfdf cfjZos ljj/0f eg{ ;xhLs/0f ug'{xf];\
.
lgisif{ M b"/;~rf/ k|0ffnLdf ljleGg On]S6«f]lgs tyf clK6sn pks/0fdfkm{t ;"rgf Ps :yfgaf6
csf{] :yfgdf k|;f/0fsf nflu d'Vo tLg efux¿ 6«fG;ld6/, k|;f/0f Rofgn -pbfx/0fsf nflu PkmPd,
jfOkmfO cflbdf ljB't\ r'DasLo t/ª\u -electromagnetic wave_ n] dfWodsf] e"ldsf lgjf{x u5{_ /
l/l;e/ cfjZos x'G5g\ .
lj|mofsnfk $
tnsf cjoj b]vfpg] lrq k|bz{g u/L :df6{kmf]gdf jfOkmfOaf6 ul/Psf] ;~rf/nfO{ tLgcf]6f cjojsf]
cfwf/df JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
6«fG;ld6/
272
k|;f/0f Rofgn -pbfx/0fsf nflu PkmPd, jfOkmfO cflbdf ljB't\ r'DasLo t/ª\u -
electromagnetic wave_ n] dfWodsf] e"ldsf lgjf{x u5{_
l/l;e/
kfFrf}F lbg
If]q e|d0f jf >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
ljBfyL{nfO{ tn pNn]v ePsf pknlAw xfl;n x'g]u/L ;Dej eP;Dd glhssf] /]l8of] jf 6]lnlehg
:6];gsf] z}lIfs e|d0f u/fpg] >Job[Zo ;fdu|Lsf] ;xof]un] ljleGg lsl;dsf b"/;~rf/ k|lj|mofx¿ -/]l8of],
l6eL, 6]lnkmf]g, jfOkmfO, OG6/g]6 cflb_ k|bz{g u/L tL k|lj|mofsf af/]df 5nkmn u/fpg'xf];\ .
b"/;~rf/ k|ljlw sfo{l;4fGt atfpg
273
df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];gsf] dxŒj atfpg
274
5}6f}F lbg
ljifoj:t' M df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];g
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];g kl/eflift ug{]
b"/;~rf/ k|ljlwdf df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];gsf] dxŒj pNn]v ug]{
PkmPd / PPdlar leGgtf 5'6\ofpg ;Sg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
/]l8of] jf :df6{kmf]g, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M syfTds k|:t'tL
klxn] klxn] ;~rf/sf nflu ufpF3/df lgs} yf]/} dflg;sf] 3/df /]l8of] x'g] u/]sf], ;"rgf tyf
dgf]/~hgsf nflu s]jn /]l8of] g]kfnsf] P Pd l;Ugndf e/ kg'{kg]{ h;n] ubf{ j]nf j]nf cfjfh k|:6
g;'lgg] t/ PkmPdaf6 k|;fl/t l;Ugnaf6 ;"rgf, ;dfrf/, uLt clb k|:6 ;'lgg] ePsfn] lj=;+=
cg';f/ ^) sf] bzsdf PkmPdsf] la:tf/ ePsf] / jt{dfgdf ;~rf/sf nflu :df6{kmf]gdf hl8t
OG6/g]6sf] cTolws k|of]u x'g] hfgsf/LnfO{ syfTds ¿kdf sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
– o;af6 ;~rf/sf] ljsf; / cfw'lgs ;~rf/af/] ljBfyL{nfO{ pT;'s agfpg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ M lrq k|bz{g
Pp6f sf8{af]8{df tnsf] h:t} lrq sf]/L sIffdf k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];g lsg cfjZos 5 egL k|Zg ug'{xf];\ .
/]s8{ u/]sf] ;~rf/ t/ª\u ;ª\s]tnfO{ 6f9f;Dd k|;f/0f ug{ df]8\o'n];g ul/g] / k'gM pSt ;ª\s]t k|fKt
ug{ l8df]8\o'n];g ul/g] tYo hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M /]l8of] l;Ugn 6\o'lgª
sIffdf /]l8of] jf :df6{kmf]gaf6 /]l8of] l;Ugn ahfP/ ;'gfpg'xf];\ .
pSt k|lj|mofnfO{ dflysf] df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];gsf cfwf/df JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M lrq k|bz{g
lrqdf b]vfOPsf PlDnRo'8 df]8\o'n];g (Amplitude modulation-AM_ cfj[lQ df]8\o'n];g
(Frequency modulation-FM) k|lj|mof b]vfpg] lrq k|bz{g ug'{xf];\ .
/]s8{]8 t/ª\u k|;f/0fdf Sofl/o/ j]esf] e"ldsf dxŒjk"0f{ x'g] k|:6 kfg'{xf];\ .
275
lrq cfj[lQ df]8\o'n];g lrq PlDnRo'8 df]8\o'n];g
lj|mofsnfk % M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
PlDnRo'8 df]8\o'n];g (Amplitude modulation-AM_ / cfj[lQ df]8\o'n];g (Frequency modulation-FM)
lar leGgtf b]vfpg] >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ . ljBfyL{nfO{ b'j} larsf leGgtf l6kf]6 ug{
nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Ps hgfnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @!$ / kfgf @!% df lbOPsf PkmPd / PPd;DaGwL ljifoj:t'
k9\g nufpg'xf];\ / csf]{nfO{ To;sf] JofVof ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ^
sIffdf ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @!% df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ df]8\o'n];g / l8df]8\o'n];g kl/eflift ug'{xf];\ .
-cf_ PlDnRo'8 df]8\o'n];g / cfj[lQ df]8\o'n];g b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ :df6{kmf]gaf6 /f]l8of] l;Ugn 6\o'g ubf{ ;~rf/sf] l;4fGt s;/L nfu' ePsf] 5, ;~rf/sf] l;4fGtsf
tLg cjojsf cfwf/df JofVof ug'{xf];\ .
-O{_ Ps hgf dflg;n] ;ª\uLt ;'Ggsf nflu PPd :6];g geO{ ;w}F PkmPd :6];g 6\o'g ug'{x'G5 . o;sf]
sf/0f s] x'g ;S5 <
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ kf7\ok':tssf] kfgf @!$ df lbOPsf] lj|mofsnfk 13.8 nfO{ ljBfyL{sf nflu kl/of]hgf sfo{sf
¿kdf lbg'xf];\ .
276
-cf_ :yfgLo ¿kdf pknAw ;fdu|Lsf] k|of]uaf6 b"/;~rf/ k|ljlwsf sfo{ l;4fGt k|bz{g ug{
/]l8of]÷6]lnlehg k|;f/0fsf] gd'gf tof/ kfg'{xf];\ .
lzIfssf nflu yk hfgsf/L
;|f]t M http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Electronic/amtran.html
;ftf}F lbg
ljifoj:t' M cfw'lgs ;~rf/ k|ljlwsf ¿kdf OG6/g]6
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cfw'lgs ;~rf/ k|ljlwsf ¿kdf OG6/g]6nfO{ kl/lrt u/fpg]
Od]ndf vftf l;h{gf ug]{
Od]nsf] k|of]u u/L Od]n cfbfgk|bfg ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
>Job[Zo ;fdu|L, :df6{kmf]g, OG6/g]6 hl8t sDKo'6/x¿
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
-c_ OG6/g]6 s] xf] <
-cf_ OG6/g]6sf] k|of]u s'g s'g k|of]hgsf nflu ul/G5 <
lj|mofsnfk @ M b"/;~rf/sf] ;fwgsf ¿kdf :df6{kmf]gsf] k|of]u
:df6{kmf]gdf jfOkmfO h8fg u/L jf 8f6f ;le{; cg ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ Pp6f :df6{kmf]gsf] k|of]un] s'g s'g b"/;~rf/sf ;'ljwfx¿ k|of]u ug{ ;lsG5 egL
k|Zg ug'{xf];\ .
ljBfyL{sf] pQ/df cPsf k|ljlwnufot tn pNn]v ePsf b"/;~rf/ k|ljlw k|bz{g ug'{xf];\ .
277
g]6 l6eLaf6 -s'g} l8; jf tf/ lagf l6eL x]g{ ;lsg] k|bz{g ug'{xf];\ . PkmPd, 6]lnkmf]g, Od]n
cflb
lj|mofsnfk # M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
jt{dfg ;dodf OG6/g]6sf] k|of]u u/L ul/g] b"/;~rf/ lj|mofsnfk k|bz{g ug{ >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk $ M 5nkmn
ljBfyL{nfO{ kfgf @!^ df lbOPsf] lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ OG6/g]6 s] xf] <
-cf_ ;~rf/sf If]qdf OG6/g]6sf b'O{cf]6f pkof]lutf n]Vg'xf];\ .
-O_ s'g} Ps pbfx/0f;lxt ;~rf/df OG6/g]6sf] k|of]unfO{ cfw'lgs ;~rf/ k|ljlwsf ¿kdf k'li6
ug'{xf];\ .
-O{_ k/Dk/fut b"/;~rf/ / OG6/g]6åf/f ul/g] cfw'lgs b"/;~rf/lar t'ngf ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
tkfO{F{n] l;h{gf ug'{ePsf] lhd]n csfpG6af6 ljifo lzIfs nfO{ Ps Ps Od]n k7fpg'xf];\ .
cf7f}F lbg
ljifoj:t' M u'un ;r{ ck/]6/
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
u'un ;r{ ck/]6/ (filetype, Inurl, and, or, define, site, +, -,*,map, weather) sf] k|of]u u/L
ljifoj:t' vf]hL ug]{
OG6/g]6df cflwsfl/s ljifoj:t' vf]hL ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
278
sf8{af]8{, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg kl/If0f
tnsf k|Zg ;f]wL ljifoj:t'sf] k"j{1fg af/]df hfgsf/L lng'xf];\ .
-c_ ;r{ OlGhg s] x'g\, logsf] k|of]hg s] x'G5 <
-cf_ tkfO{{Fn] ghfg]sf] s'g} ljifoj:t'af/] s;/L OG6/g]6df vf]hL ug'{x'G5 <
lj|mofsnfk @ M u'un ;r{ ck/]6/sf] k|of]u
sDKo'6/sf] l:j|mgnfO{ k|f]h]S6/dfk{mt k|bz{g ug'{xf];\ .
OG6/g]6 a|fph/ vf]nL klxn] ;fdfGotM dflg;n] k|of]u ug]{ vf]hL ljlwaf6 cyber bullying in
nepal vf]hL u/L b]vfpg'xf];\ . To;kl5 cyber bullying in nepal filetype:pptx 6fOk u/L
vf]hL ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ dflysf b'j} vf]hdf kfOPsf] leGgtf cf}FNofpg nufpg'xf];\ .
lgisif{ M ;r{ OlGhgdf ul/g] kl/is[t vf]hn] cfjZos ljifoj:t';Fu ;DalGwt ;fdu|L dfq k|bz{g x'g]
ePsfn] sd ;do nlIft vf]h ;Dej x'G5 .
lj|mofsnfk #
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tsdf pNn]v ePsf ;r{ ck/]6/sf] k|of]u u/L cfjZos hfgsf/L vf]hL ug{
nufpg'xf];\ .
gjf}F lbg
cEof;
ljBfyL{nfO{ sDKo'6/ Nofadf nu]/ lhd]n csfpG6 l;h{gf ug]{, d]n cfbfgk|bfg ug]{, u'un ;r{ ck/]6/sf]
k|of]u u/L vf]hL ug]{, cflwsfl/s ljifoj:t'sf] vf]hL h:tf cEof; u/fpg'xf];\ .
b;f}F lbg
ljifoj:t' M cgnfOg ;'/Iff pkfox¿ (online security measures)
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
cgnfOg ;'/Iff vt/fsf pbfx/0fx¿ k|:t't ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sf8{af]8{, >Job[Zo ;fdu|L
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk M
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
ljBfyL{nfO{ lgDg k|Zg u/L cgnfOg ;'/Iff af/]sf] k"j{1fg k/LIf0f ug'{xf];\ .
-c_ OG6/g]6sf] k|of]u ubf{ s] s:tf ;'/Iff vt/fx¿ x'G5g\ <
-cf_ kf;fj8{ Xoflsª s] xf] <
-O_ OG6/g]6 ;'/Iff s] xf] <
lj|mofsnfk @ M sf8{af]8{ k|bz{g
OG6/g]6 k|of]usf ;Defljt vt/f;Fu ;DalGwt ljleGg lrq ;d]6L sf8{af]8{ tof/ kfg'{xf];\ .
pSt ;fdu|Ldf ePsf lrq cjnf]sg ug{ nufO{ ljBfyL{nfO{ lj:t[t hfgsf/L u/fpg'xf];\ .
280
lj|mofsnfk # M hf]8L k9fO
sIffsf ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Pp6fnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @@! df lbOPsf] cgnfOg uf]kgLotf hfFr (online privacy
checking) ;DaGwL cg'R5]b k9\g / csf]{nfO{ ;'g]/ cgnfOg uf]kgLotfaf/] JofVof ug{
nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk $ M j]a;fO6 ;'/Iff ;l6{lkms]6 hfFr
sDKo'6/ l:j|mgnfO{ k|f]h]S6/af6 l8:Kn] u/fpg'xf];\ .
ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @@! df lbOPsf] lrq 13.19 df h:t} ljBfyL{nfO{ j]a;fO6 ;'/Iff
;l6{lkms]6 hfFr u/]/ b]vfpg'xf];\ .
281
-3_ d"Nofª\sg
-c_ cgnfOg ;'/Iff s] xf] <
-cf_ cgnfOg ;'/Iff vt/fsf s'g} b'O{cf]6f pbfx/0f k|:t't ug'{xf];\ .
-O_ cgnfOg ;'/Iffsf b'O{cf]6f pkfo pNn]v ug'{xf];\ .
P3f/f}F lbg
ljifoj:t' M ;fOa/ a'lnª / l8lh6n k'm6lk|G6 ;r]tgf
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
;fOa/ a'lnªsf] kl/ro lbg]
;fOa/ a'lnªsf pbfx/0f k|:t't ug]{
l8lh6n k'm6lk|G6sf] kl/ro lbg]
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
;dfrf/ lSnkx¿, >Job[Zo ;fdu|L, d]6fsf8{
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk !M ;dfrf/ jfrg
;fOa/ a'lnªsf af/]df 5flkPsf ;dfrf/ lSnk lk|G6 u/L sIffdf n}hfg'xf];\ .
s'g} Ps ljBfyL{nfO{ pSt ;dfrf/ k9\g nufpg'xf];\ / cGonfO{ ;fOa/ a'lnªsf pbfx/0fx¿
;ª\sng ug{ nufpg'xf];\ .
pbfx/0fsf nflu oxfF gful/s ;dfrf/sf] lnª\s / lSnk /flvPsf] 5 .
https://nepali.nagarikpost.com/ictkhabar/post/2017-06-23-12-45-07
के हो साइबर बुलिª ? सामाजिक सञ्िािमार्फत नेपािमा साइबर बुलिª बढ्दो
282
lj|mofsnfk @ M hf]8L k9fO
ljBfyL{nfO{ b'O{ b'O{ hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
Pp6fnfO{ kf7\ok':tssf] kfgf @@! df lbOPsf] ;fOa/ a'lnª ;r]tgf af/]sf cg'R5]bx¿ k9\g /
csf]{nfO{ tL cg'R5]bx¿sf] ;f/f+z eGg nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M dl:tis dGyg
ljBfyL{nfO{ lgDg k|Zg ;f]w]/ ljifoj:t'k|lt ?lr hufpg'xf];\ .
-c_ tkfO{{Fn] cfk\mgf] ljB'tLo pks/0faf6 OG6/g]6sf] k|of]u u/]sf] hfgsf/L cGo s;}n] yfxf kfpg ;S5 <
-cf_ s] ;fdflhs ;~hfndf l8ln6 u/]sf ;fdu|L tTsfn ;a}sf nflu x6]/ hfG5g\ <
lj|mofsnfk $ M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
sIffdf l8lh6n k'm6lk|G6;DaGwL >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ >Job[Zo ;fdu|L cjnf]sg u/L l8lh6n k'm6lk|G6sf pbfx/0f ;ª\sng ug{ nufpg'xf];\
.
lj|mofsnfk % M l8lh6n k'm6lk|G6 vf]hL
ljBfyL{nfO{ OG6/g]6sf] k|of]u u/L s]xL ljlzi6 JolStŒj h:t} k|Voft snfsf/sf s]xL ;do klxn]sf
lj|mofsnfksf] vf]hL ug{ nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ^ M l8lh6n k'm6lk|G6 k|bz{g
sDKo'6/ l:j|mgnfO{ k|f]h]S6/åf/f kbf{df k|bz{g ug'{xf];\ .
sDKo'6/sf] a|fph/ lx:6«L vf]n]/ pSt sDKo'6/ k|of]ustf{n] vf]n]sf j]a;fO6 ljj/0f l8:Kn] ug'{xf];\
.
lx:6«L tyf ;]e ePsf kf;j8{nfO{ x6fpg] tl/sf klg k|bz{g ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk &
ljBfyL{nfO{ d]6fsf8{x¿ ljt/0f u/L l8lh6n k'm6lk|G6af/] ;r]tgf ;Gb]z n]Vg nufpg'xf];\ .
ljBfyL{n] tof/ kf/]sf ;a} ;Gb]znfO{ ;ª\sng u/L sf8{af]8{df 6fF:g nufpg'xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ ;fOa/ a'lnª eg]sf] s] xf] <
-cf_ ;fOa/ a'lnªsf b'O{cf]6f pbfx/0f k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ l8lh6n k'm6lk|G6 s] xf] <
-cf_ ;fOa/ a'lnªaf6 ;'/lIft /xg] s'g} b'O{cf]6f pkfo n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
283
l8lh6n k'm6lk|G6 vf]hL u/L s'g} Ps rlr{t JolStsf ultljlwsf] l/kf]6{ tof/ kfg'{xf];\ .
Affx|f}F lbg
ljifoj:t' M kmfo/jfn / PlG6efO/; ;'/Iff (firewall and antivirus protection)
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo
sDKo'6/ PlG6efO/;sf] kl/ro lbg]
kmfO/jfn kl/ro lbg]
kmfO/jfn / PlG6efO/;lar leGgtf pNn]v ug]{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
sDKo'6/ PlG6efO/; ;k\m6j]o/, >Job[Zo ;fdu|L, k]g8«fOe, kmfO/jfn -xf8{j]o/ jf ;k\m6j]o/_
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk ! M k"j{1fg k/LIf0f
tnsf k|Zg u/]/ ljifoj:t'sf af/]df ljBfyL{df lglxt k"j{1fgaf/] hfgsf/L xfl;n ug{ ;lsG5 .
-c_ sDKo'6/df 8f6f k|;f]wgnfO{ c;/ ug]{ efO/; s;n] agfpF5 <
-cf_ sDKo'6/ efO;sf] cfj|md0fn] s]–s:tf ;d:ofx¿ b]lvG5g\ <
-O_ sDKo'6/ efO/;nfO{ s;/L lgoGq0f ug{ ;lsG5 <
lj|mofsnfk @ M sDKo'6/ PlG6efO/; ;k\m6j]o/ k|bz{g
sDKo'6/sf] l:j|mgnfO{ k|f]h]S6/af6 kbf{df k|bz{g ug'{xf];\ .
Nofk6k jf sDKo'6/df Olg:6n ePsf] PlG6efO/; ;k\m6j]o/ vf]nL efO/; :Sofg u/]/ b]vfpg'xf];\
.
s'g} Ps k]g8«fOe sDKo'6/df hf]8]/ pSt k]g 8«fOe :Sofg u/]sf] cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
OG6/g]6 vf]hL u/L ahf/df pknAw ljleGg sDKo'6/ efO/;sf pbfx/0f k|bz{g ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk # M >Job[Zo ;fdu|L k|bz{g
kmfO/jfnsf] kl/ro tyf sDKo'6/ eO/;sf] kl/ro, o;sf c;/ / ;dfwfg pkfoaf/] hfgsf/L u/fpg
>Job[Zo ;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ .
lj|mofsnfk $M lrq k|bz{g
lrqdf b]vfOP h:t} lrq k|bz{g u/L OG6/g]6af6 cfpg ;Sg] c;'/lIft 8f6fnfO{ 5fg]/ Ans ug]{
;k\m6j]o/ jf pks/0fsf ¿kdf kmfO/jfnnfO{ kl/eflift ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg
-c_ sDKo'6/ efO/; s] xf] <
-cf_ kmfO/jfn / PlG6efO/;lar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-O_ kmfO/jfn cg gubf{ x'g ;Sg] b'O{cf]6f ;'/Iff vt/f n]Vg'xf];\ .
-O{_ ljG8f]h ck/]l6ª l;:6d ePsf] sDKo'6/sf] kmfO/jfn ckm ePdf s;/L cg ug{ ;lsG5 <
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ Pp6f sDKo'6/df Olg:6n u/]sf] PlG6efO/;sf] k|of]u u/L k]g8«fOe :s]g s;/L ug{ ;lsG5 <
-cf_ sdhf]/ kmfO/jfnsf sf/0f x'g ;Sg] ;fOa/ cfj|md0fsf s'g} b'O{cf]6f pbfx/0f k|:t't ug'{xf];\ .
-O_ kf7\ok':tssf] kfgf @@# df lbOPsf lj|mofsnfk kl/of]hgf sfo{sf ¿kdf ug{ nufpg'xf];\ .
285
t]x|f}F lbg
ljifoj:t' M k'g/fj[lQ
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L
>Job[Zo ;fdu|L, d]6fsf8{, sf8{af]8{ cflb
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk
lj|mofsnfk $ M lhS; -Jigsaw_
ljBfyL{df lglxt k"j{1fg tyf kf7\ok':tssf ljifj:t'sf] :jcWoogsf cfwf/df tnsf ljifoj:t'df lhS;
ljlwaf6 cWofkg u/fpg'xf];\ .
!= ;fOa/ a'lnª @= ;fOa/ ;'/Iff #= cgnfOg ;]So'l/6L
$= PG6L efO/; %= kmfO/jfn
pbfx/0fsf nflu sIffdf @% hgf ljBfyL{ 5g\ eg] ltgnfO{ %–% hgfsf] % cf]6f ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
% cf]6f ;d"xsf nflu lgDgfg';f/ ljifoj:t';Fu ;DalGwt % a'Fbfx¿ lgwf{/0f ug'{xf];\ M
!= ;fOa/ a'lnª @= ;fOa/ ;'/Iff #= cgnfOg ;]So'l/6L
$= PG6L efO/; %= kmfO/jfn
286
k|To]s ;d"xsf % hgfnfO{ s'g} Ps ljifoj:t' 5fGg nufpg'xf];\ . ca k|To]s ;d"xaf6 a'Fbf ! 5fGg] kfFr}
hgfnfO{ OS;k6{ ;d"x !, a'Fbf @ 5fGg] kfFr} hgfnfO{ OS;k6{ ;d"x @, h:t} u/L kfFrcf]6f OS;k6{ ;d"x
5'6\ofpg'xf];\ . k|To]s OS;k6{ ;d"xdf ljifoj:t'af/] lj:t[t 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ . o;/L ljifoj:t'df
lj:t[t 5nkmn u/]sf ljBfyL{nfO{ k'gM cfcfk\mgf] ;d"xdf kms{]/ hfg eGg'xf];\ . klxn]sf] ;d"xdf kmls{bf
kfFrcf]6} ljifoj:t'sf af/]df hfgsf/L ePsf ljBfyL{ hDdf x'G5g\ . k|To]sn] cfcfk\mgf] ljifoj:t'af/]
c¿nfO{ l;sfpg eGg'xf];\ .
287
lj|mofsnfk M k|Zgf]Q/
u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{
-c_ kf7\ok':tssf] kfgf @@# df lbOPsf lj|mofsnfk kl/of]hgf sfo{sf ¿kdf ug{ nufpg'xf];\ .
rf}wf}F lbg
PsfOsf] d"Nofª\sg
!= tnsf k|Zgsf] ;xL ljsNk 5gf]6 ug'{xf];\ M
-s_ ;~rf/ e"pku|xnfO{ s'g sIfdf k|If]k0f ul/G5 <
-c_ lgDg k[YjL sIf -low earth orbit_ -cf_ dWod k[YjL sIf -medium earth orbit_
-O_ e":yfoL sIf -geostationary orbit_ -O{_ lhof]l;Gj|mf]g; sIf -geosynchronous orbit_
-v_ e"pku|xnfO{ s'g sIfdf k|If]k0f ubf{ ;w}F k[YjLsf] e"dWo/]vLo efu dflysf] cfsfzdf ;fk]lIfs ¿kdf
l:y/ /xg] u/L 3'ld/xG5 <
-c_ lgDg k[YjL sIf -low earth orbit_ -cf_ dWod k[YjL sIf -medium earth orbit_
-O_ e":yfoL sIf -geostationary orbit_ -O{_ lhofl;Gj|mf]g; sIf -geosynchronous
orbit_
-u_ /]l8of] t/ª\u k|;f/0fsf nflu lrqdf b]vfOPsf] df]8\o'n];g;Fu ldNg] ljz]iftf s'g xf] <
-c_ k|;fl/t t/ª\ux¿sf] cfj[lQ a9L x'G5 .
-cf_ k|;fl/t t/ª\ux¿ jfo'd08nsf] cfof]lgs txaf6 ;lhn} k/fjt{g x'G5g\ .
-O_ k|;fl/t t/ª\u lglZrt b'/L;Dd ;Lldt /xG5g\ .
-O{_ k|;f/0fdf afx\o jftfj/0fsf] sd k|efj k5{ .
-3_ tkfO{F{n] ;r{ OlGhg -search engine_ sf] k|of]uaf6 jg:klt tGt' -plant tissue_ sf af/]df kfj/kf]OG6
lk|hG6];g :nfO8 vf]Hg' k/]df s'g l;G6fS; -syntax_ pko'St x'G5 <
-c_ filetype:plant tissue.pptx -cf_ plant tissue filetype.pptx
-O_ plant tissue filetype:pptx -O{_ filetype plant tissue:pptx
-ª_ Od]n -e-mail_ eGgfn] s] a'lemG5 <
288
-c_ Od/h]G;L d]n -emergency mail_ -cf_ On]S6«f]lgs d]n -electronic mail_
-O_ cnL{ d]n -early mail_ -O{_ Ok]mlS6e d]n -effective mail_
-r_ s'g} ljBfyL{n] ;fdflhs ;~hfndfk{mt ;fyLnfO{ wDsfpg] ;Gb]z k7fP/ s]xL ;dokl5 pSt ;Gb]znfO{
;a}sf nflu gb]lvg] u/L x6fP/ cfk"m ;'/lIft ePsf] 7fg] eg] of] s'g ;r]tgfsf] sdL xf] <
-c_ cgnfOg uf]kgLotf -cf_ l8lh6n k'm6lk|G6
-O_ sDKo'6/ efO/; -O{_ sDKo'6/ kmfo/jfn
@= tnsf k|Zgsf] pQ/ n]Vg'xf];\ M
-s_ lh lk=P;= s] xf], o;sf b'O{cf]6f k|of]u n]Vg'xf];\ .
-v_ :of6]nfO6df cklnª\s / 8fpglnª\s b]vfpg] lrq sf]g'{xf];\ .
-u_ l8lh6n k'm6lk|G6 eg]sf] s] xf] <
-3_ b"/;~rf/ k|0ffnLsf tLg efux¿ b]vfpg] k\mnf]rf6{ agfpg'xf];\ .
-ª_ g]kfnsf] klxnf] :of6]nfO6sf s'g} b'O{ ljz]iftf n]Vg'xf];\ .
-r_ PlDKnRo'8 df]8'n];g / lk|mSj]lG; df]8\o'n];glar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-5_ kmfO/jfn / PlG6efO/;lar b'O{cf]6f leGgtf n]Vg'xf];\ .
-h_ OG6/g]6dfk{mt a}ª\lsª sf/f]af/ tyf ;fdflhs ;~hfn k|of]u ug{ ;'? u/]sf gofF k|of]ustf{nfO{
cgnfOg ;'/Iffsf af/]df tkfO{{Fn] lbg'x'g] d'Vo ;'emfj sf/0f;lxt pNn]v ug'{xf];\ .
-em_ Pp6f pbfx/0f lbP/ ;~rf/sf nflu OG6/g]6sf] k|of]unfO{ cfw'lgs ;~rf/sf ¿kdf k'li6 ug'{xf];\ .
-`_ OG6/g]6 ;'ljwf ePsf] tkfO{Fsf] sDKo'6/sf] 8]:s6kdf ePsf] Pp6f letter gfdsf] kmfOnnfO{ Gmail
af6 info@moecdc.gov.np df k7fpgsf nflu nfu' ug'{kg]{ r/0fx¿ pNn]v ug'{xf];\ .
289
PsfO !$ k/df0f' ;+/rgf / /f;folgs aG8 (Atomic Structure and Chemical
Bond)
cg'dflgt sfo{306f M !#
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOsf] cWoogkl5 ljBfyL{ k/df0f'sf] kl/ro lbg, k/df0f'sf] ;+/rgf lgdf{0f ug{, cS6]6 / 8'Kn]6
lgod atfpg, ;+Ho'htfsf] af/]df atfpg, cfof]gx¿sf] af/]df j0f{g ug{, /f;folgs aG8;DaGwL
cjwf/0ff :ki6 kfg{, sf]Eofn]G6 aG8 / On]S6«f]Eofn]G6 aG8 aGg] cj:yf JofVof ug{, cf0fljs ;"q n]Vg]
tl/sf atfpg / n]Vg, kf/df0fljs ef/ / cf0fljs ef/, Go'lSno/ l:y/tf, /]l8of]wdL{ tŒj, Go'lSno/
lkm;g / Go'lSno/ ˆo'hgsf] cjwf/0ff k|:6 kfg{ ;Ifd x'g] 5g\ .
o; PsfOcGtu{t k/df0f'sf] gd'gf lgdf{0f, Eofn]G; ;]n / Eofn]G; On]S6«f]g, cfof]gsf k|sf/,
On]S6«f]Eofn]G6 of}lus / sf]Eofn]G6 of}lus aGg] tl/sf / ljz]iftf, k/df0f' pmhf{ jf Go'lSno/ pmhf{ / cGo
o:t} wf/0ffsf] pbfx/0f, ljz]iftf cflb ljifoj:t' ;d]l6Psf 5g\ . o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg
ljlwsf ;fy} ljleGg Collaborative methods of teaching h:t} M mix and match, think, pair and
share, T and M models cflbsf] k|of]u ug{' kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ k/df0fljs ;+/rgfsf] gd'gf tof/ ug{ / j0f{g ug{
-v_ /f;folgs aG8 aGg] cj:yf / k|lj|mofsf] pbfx/0f;lxt JofVof ug{
-u_ ;+o'Hotf / cfof]gsf] ;fdfGo cjwf/0ff atfpg
-3_ lj|m;j|m; ljlwaf6 ;fwf/0f of}lusx¿sf] cf0fljs ;"q n]Vg / cf0fljs ef/ kQf nufpg
-ª_ /]l8of]wdL{ pT;h{gsf] kl/ro lbg / /]l8of]wdL{ pT;h{g x'g] cj:yf pNn]v ug{
-r_ Go'lSno/ lkm;g / Go'lSno/ ˆo'hgsf] ;fdfGo kl/ro lbg / oL k|lj|mofsf nflu cfjZos
cj:yf pNn]v ug{
-5_ kf/df0fljs pmhf{sf] pkof]lutf atfpg
290
#= cfof]g / /]l8sn cfof]gsf k|sf/ !
cfof]gsf pbfx/0f -kf/df0fljs ;ª\Vof
@) ;Ddsf tŒjx¿ / sk/, cfO/g,
l;Ne/, uf]N8, ds{/L, DofGulgh,
cfof]l8g, a|f]ldgaf6 aGg] cfof]gx¿,
;Nkm]6, sfaf]{g]6, Pdf]lgod, gfO6«]6,
xfO8«f]cS;fO8, afOsfaf]{g]6,
afO;Nkm]6, Snf]/]6, km:km]6, gfO6«fO6_
$= /f;folgs aG8 /f;folgs aG8sf] kl/ro !
/f;folgs aG8 aGg] cj:yf
/f;folgs aG8sf k|sf/sf] kl/ro
-On]S6«f]Eofn]G6 / sf]Eofn]G6_
%= On]S6«f]Eofn]G6 aG8 On]S6«f]Eofn]G6 aG8 aGg] k|lj|mof !
-vfg]g'g, SoflN;od Snf]/fO8,
DofUg]l;od cS;fO8 dfq_
^= sf]Eofn]G6 aG8 sf]Eofn]G6 aG8 aGg] k|lj|mof - !
xfO8«f]Snf]l/s cDn, kfgL, Pdf]lgof /
ldy]g dfq_
&= c0f';"q kl/efiff !
c0f';"q n]Vg] tl/sf -lj|m;j|m; ljlw_
*= kf/df0fljs / cf0fljs plNnlvt cfof]g ;dfj]z ePsf !
ef/ of}lusx¿sf] c0f';"q
kf/df0fljs ef/
cf0fljs ef/ -kf/df0fljs ;ª\Vof @)
;Ddsf cfof]gx¿af6 aGg]
of}lusx¿sf] dfq_
(= /]l8of]wdL{ ultljlw - Go'lSno;sf] :yfoLTj -n/p cg'kft, !
radioactivity_ Go'lSno/ ;fOh_
/]l8of]wdL{ pT;h{g kl/ro
/]l8of]wdL{ pT;h{g x'g] cj:yf
!)= ljls/0fsf k|sf/ / cNkmf -α_, lcf]6f -β_ / ufdf -γ_ !
Go'lSno/ k|ltlj|mof ljls/0f
Go'lSno/ lkm;g / Go'lSno/ ˆo'hg
;fdfGo kl/ro, lkm;g / ˆo'hg x'g]
cj:yf -/f;folgs k|ltlj|mof pNn]v
ug{ gkg]{_
291
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfkx¿ ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf]
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sgsf -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf
Go"gtd ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO
lj|mofsnfkdf ;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk,
kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO
pknlAwsf] n]vfhf]vf ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu @ 306fsf] ;do lgwf{/0f u/LPsf] 5 .
-c_ z}Ifl0fs kf6Ldf dfly b]vfP h:t} tflnsf agfO{ To;leq k|f]6f]g, k|f]6f]gdf x'g] rfh{, On]S6«f]g,
On]S6«f]gdf x'g] rfh{ n]Vg'xf];\ .
-cf_ + , - / chargeless n]lvPsf zAbkQL ljBfyL{ ;ª\Vof hlt g} tof/ u/L 3f]K6\ofP/ /fVg'xf];\ .
-O_ ;a} ljBfyL{nfO Ps Pscf]6f kQL tfGg nufpg'xf];\ .
-O{_ ++ n]lvPsf], - n]lvPsf] / chargeless n]lvPsf] zAbkQL tfGg] ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] p7\g
nufpg'x]f;\ . h;nfO{ k|f]6f]g u|'k, On]S6«f]g u|'k / chargeless u|'k egL gfdfs/0f ug{'xf];\ .
-p_ o;/L pkkf/df0fljs s0f;DaGwL cjwf/0ff lbg'xf];\ .
lgisif{ M k|f]6«f]gdf wgfTds rfh{, On]S6«f]gdf C0ffTds rfh{ / Go'6«f]g rfh{ljlxg x'G5g\ .
293
-O_ kf/df0fljs ;ª\Vof ! b]lv @) ;Ddsf tŒjsf] n/p cg'kft u|fkmdf eg{ nufpg'xf];\ / k|To]s laGb'
hf]8\g nufpg'xf];\ .
(O{) u|fkmdf nueu l;wf /]vf cfpF5 t/ kf/df0fljs ;ª\Vof w]/} ePsf k/df0f'sf] u|fkm y-axis lt/
9lNsG5 . o;n] k/df0f'sf] cl:y/tfnfO{ hgfpF5 eGg] cjwf/0ff k|:6 kfl/lbg] .
lgisif{ M Go'6«f]g / k|f]6«f]gsf] cg'kft ! eGbf a9L ePsf] cj:yfdf pSt k/df0f' cl:y/ x'G5 .
Dff6f], tf/, wfuf], Knfli6ssf anx¿ k|of]u u/L Helium, Sodium / Chlorine sf] df]8]n tof/ u/L
sIffsf]7fdf k|bz{g ug'{xf];\ .
bf];|f] lbg (Second day)
ljifoj:t' M ;+o'Hotf, cS6]6 / 8'Kn]6sf] cjwf/0ff, ;+o'Hotf kQf nufpg] tl/sf, cfof]g
294
>Job[Zo ;fdu|L, ;+o'Hotf tflnsf, Eofn]G; On]S6«f]g a'emfpg] df]8]n, ljleGg cfof]gsf d]6fsf8{ / cGo
pknAw :yfgLo ;fdu|L
Fig 2.2
295
lgisif{ M k/df0f'sf] ;a}eGbf aflx/L ;]nnfO{ Eofn]G; ;]n elgG5 eg] To; ;]ndf ePsf On]S6«f]gnfO{
Eofn]G; On]S6«f]g elgG5 . Eofn]G; On]S6«f]gsf] cfwf/df k/df0f'sf] ;+o'Hotf lgwf{/0f ul/G5 .
-c_ ljBfyL{nfO{ cfjZostfcg';f/ ljleGg ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ jf ;Dej eP ;a}nfO{ Ps Ps u/]/
of] lj|mofsnfkdf ;xefuL u/fpg'xf];\ .
-cf_ lbOPsf] lrqdf h:t} sf8{af]8{ k]k/df :ki6 b]lvg] u/L lxlnod
k/df0f'sf] kf/df0fljs ;+/rgf sf]g{ nufpg'xf];\ .
296
Fig 2.2
-O_ lxlnod k/df0f'df x'g] @ cf]6f On]S6«f]gnfO{ aflx/L ;]nx¿df / @ cf]6f k|f]6f]g / @ cf]6f Go'6«f]gnfO{
s]Gb|df n]Vg nufpg'xf];\ .
o;sf cfwf/df He sf] kf/df0fljs ;+/rgfdf ;a}eGbf aflx/L ;]ndf b'Ocf]6f eGbf a9L On]S6«f]g /xg
;Sb}gg\ eg]/ :ki6 kfg]{
-O{_ Ne sf] aflx/L ;]ndf * cf]6f On]S6«f]g /xG5g\ . o;}nfO{ cS6]6sf] lgod elgG5
.
Fig 2.2
lgisif{ M k/df0f'sf] ;a}eGbf aflx/L ;]ndf @ cf]6f On]S6«f]g /xg] cj:yfnfO{ 8'Kn]6 cj:yf / * cf]6f
On]S6«f]g /xg] cj:yfnfO{ 8'Kn]6 cj:yf elgG5 .
d"Nofª\sg (Evaluation)
d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ . lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO
b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} ug'{xf];\ . ;+1fgfTds
If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ Eofn]G; On]S6«f]g eg]sf] s] xf], DofUg]l;odsf] kf/df0fljs df]8]n tof/ u/L o;sf] Eofn]G; On]S6«f]g
slt x'G5 n]Vg'xf];\ .
-cf_ cS6]6 / 8'Kn]6 lardf km/s 5'6\ofpg'xf];\ .
-O_ DofUg]l;od / Snf]l/gsf] k/df0f'n] cS6]6 cj:yfdf /xgsf nflu sltcf]6f On]S6«f]g lng jf lbg'k5{ <
n]Vg'xf]; .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
Rff6{ k]k/df xfO8«f]hgb]lv SoflN;od;Ddsf tŒjsf tflnsf agfO{ j|md};Fu ltgLx¿sf] ;+o'Hotf n]Vg
nufpg'xf];\ / csf]{ lbgdf sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
297
t];|f] lbg (Third day)
ljifoj:t' M cfof]gsf] kl/ro / k|sf/, cfof]gsf pbfx/0fx¿ -kf/df0fljs ;ª\Vof @) ;Dd_ / wgfTds /
C0ffTds /]l8snsf cjwf/0ff
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objective)
wgfTds / C0ffTds cfof]gsf %/% cf]6f zAbkQL, wgfTds / C0ffTds /]l8snsf @/@ cf]6f zAbkQL,
On]S6«f]g lng] / lbg] cj:yfsf s]xL pbfx/0f, ;Dej eP >Jo b[Zo ;fdu|L cflb
cfof]gsf] kl/ro lbFb} k]h g= @#! df lbPsf] tflnsfsf] k|of]u u/L To;df /x]sf] cfof]gsf] k|sf/ :ki6
kfg'{xf];\ -tflnsf tn lbOPsf] 5_ . h;df On]S6«f]g c¿ tŒjaf6 lnP/ ag]sf] cfof]gnfO{ C0ffTds
cfof]g (negative ion i.e. anion) / On]S6«f]g lbP/ ag]sf] cfof]gnfO{ wgfTds cfof]g (positive
ion i.e. canion) elgG5 eGg] cjwf/0ff k|:6 kfg{'xf];\ .
Na - 1e- Na+ (wgfTds cfof]g)
Mg - 2e- Mg=+ (wgfTds cfof]g)
Cl + 1e- Cl- (C0ffTds cfof]g)
O +2e- O- - (C0ffTds cfof]g)
298
299
lgisif{ M cfof]g b'O{ k|sf/sf x'G5g\ tL x'g\, wgfTds cfof]g / C0ffTds cfof]g . On]S6«f]g c¿ tŒjaf6
lnP/ ag]sf] cfof]gnfO{ C0ffTds cfof]g jf Pgfof]g (negative ion i.e. anion) / On]S6«f]g lbP/
ag]sf] cfof]gnfO{ wgfTds cfof]g jf So6of]g (positive ion i.e. cation) elgG5 .
d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO
b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf] ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ cfof]g slt k|sf/sf x'G5g\, n]Vg'xf];\ .
-cf_ ljleGg k|sf/sf cfof]gsf @/@ cf]6f pbfx/0f n]Vg'xf];\ .
-O_ ;Nkm]6, sfaf]{g]6, afOsfaf]{g]6, xfO8«f]S;fO8, gfO6«]6, Pdf]lgod, kmf]:km]6 cflbsf ;+o'Hotf slt slt
x'G5g\, n]Vg'xf];\ .
-O{_ tn lbOPsf cfof]gnfO{ Pgfof]g / So6of]gx¿sf] ;d"xdf 5'6\ofpg'xf];\ .
SO4--, K+, Ca++, Cl- , O--, Li+ Mg=+
Pgfof]g (Anion) So6of]g (Cation)
o;sf cfwf/df g]u]l6e rfh{ ePsf cfof]g Pgcfof]g / kf]lhl6e rfh{ ePsf cfof]g So6of]g x'g eg]/
:ki6 kfg]{ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
;+o'Hotf !, @, # / $ ePsf cfof]gsf] tfflnsf tof/ ug{ nufO{ csf]{ lbgdf sIffdf k|:t't ug{
nufpg'xf];\ .
ljifoj:t'
/f;folgs aG8sf] kl/ro / o;sf k|sf/ -On]S6«f]Eofn]G6 aG8 / sf]Eofn]G6 aG8_
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
300
/f;folgs aG8sf] kl/ro lbg
/f;folgs aG8 aGg] cj:yf j0f{g ug{
/f;folgs aG8sf k|sf/ j0f{g ug{
On]S6«f]Eofn]G6 / sf]Eofn]G6 aG8 aGg] cj:yf j0f{g ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation materials)
On]S6«f]Eofn]G6 aG8, sf]Eofn]G6 aG8sf] df]8]n, On]S6«f]Eofn]G6 aG8 / sf]Eofn]G6 aG8sf] ˆn]S; lrq jf
cGo pko'St lrq
tn lbOPsf] cg'R5]b k9\g nufO{ 5nkmn u/L /f;folgs aG8sf af/]df k|Zg g= O sf] pQ/ vf]hL cGo
b'O{ ;"rgf vf]Hg nufO{ cfhsf] sIffsf] dl:tis dGyg ug'{xf];\ .
of}lusdf tŒjsf k/df0f' ljz]if k|sf/sf] ann] Pscfk;df afFlwPsf x'G5g\ h;nfO{ /f;folgs
aG8 elgG5 . ;a} of}lusdf Ps} k|sf/sf /f;folgs aG8 xF'b}g . tŒjx¿lar /f;folgs k|ltlj|mof eO{
of}lus aGbf tŒjsf k/df0f'lar Pscfk;df afFlwg Ps k|sf/sf] an nfU5 . pSt annfO{ g} /f;folgs
aG8 (chemical bond) elgG5 . pbfx/0fsf nflu vfg]g'gsf] c0f'df /f;folgs aG8n] ;f]l8od k/df0f' /
Snf]l/g k/df0f'nfO{ Pscfk;df afFw]/ /fv]sf] x'G5 . lgij|mLo UofF;x¿ (He, Ne, Ar, Kr, Xe / Rn)
afx]ssf tŒjsf k/df0f' 8'Kn]6 jf cS6]6 cj:yfdf /x]sf x'Fb}gg\ . To;sf/0f lglij|mo UofF;afx]ssf
tŒjsf k/df0f'sf aflx/L ;]n ck"0f{ x'G5g\ . cfkm\gf aflx/L ;]ndf 8'Kn]6 jf cS6]6 cj:yf k|fKt ug{ oL
tŒjsf k/df0f' /f;folgs k|ltlj|mofdf efu lng] u5{g\ . /f;folgs aG8 w]/} lsl;dsf x'G5g\ . t/ o;
PsfOdf xfdLn] On]S6«f]Eofn]G6 aG8 jf cfof]lgs aG8 / sf]Eofn]G6 aG8sf af/]df dfq cWoog ug]{ 5f}F .
lj|mofsnfk @ /f;folgs aG8 (Chemical bond)
301
-O_ tL ;d"xnfO{ kfgL (H2O), vfg]g'g (NaCl) / Pdf]lgof (NH3) df x'g] k/df0f' u0fgf ug{ nufpg'xf];\ .
-O{_ tL k/df0f' s] sf/0fn] Pscfk;df ldn]/ a;]sf xf]nfg\ < k|Zg ub}{ ltgLx¿lar Ps lsl;dsf] cfsif{0f
an nfU5 To;nfO{ /f;folgs aG8 elgG5 eGg] s'/f 5nkmn u/fO{ lrqaf6 k|:6 kfg'{xf];\ .
lgisif{ M k/df0f'sf] On]S6«f]glar nfUg] Ps k|sf/sf] cfsif{0f annfO{ /f;folgs aG8 elgG5 .
-c_ lj|mofsnfk @ df lvlrPsf /f;folgs aG8sf lrq s;/L ag]sf 5g\ OnS6«f]g lnP/, lbP/ jf ;fem]bf/L
u/]/ aG8 ag]sf 5g\ cjnf]sg ug{ nufO{ 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-O_ OnS6«f]gx¿ ;femf u/]/ aG8 ag]sf 5g\ eg] o; aG8nfO{ sf]Eofn]G6 aG8 elgG5 / On]S6«f]gx¿ Ps
k/df0f'af6 csf]{ k/df0f'df ;/]/ aG8 ag]sf] 5 eg] o; aG8nfO{ On]S6«f]Eofn]G6 aG8 elgG5 eGg] s'/f
k[i7kf]if0f ug]{ .
lgisif{ M /f;folgs aG8 b'O{ k|sf/sf x'G5g\ tL x'g\ On]S6«f]Eofn]G6 aG8 / sf]Eofn]G6 aG8 . On]S6«f]gx¿
;femf u/]/ aGg] aG8nfO{ sf]Eofn]G6 aG8 elgG5 eg] On]S6«f]gx¿ Ps k/df0f'af6 csf]{ k/df0f'df ;/]/
aGg] aG8nfO{ On]S6«f]Eofn]G6 aG8 elgG5 .
302
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO
b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ s'g} Pp6f pbfx/0f;lxt /f;folgs aG8sf] kl/ro lbg'xf];\ .
-cf_ On]S6«f]Eofn]G6 aG8 / sf]Eofn]G6 aG8lar km/s 5'6\ofpg'xf];\ .
ljifoj:t' M c0f';"q
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
ljleGg k|sf/sf c0f';"q n]lvPsf d]6fsf8{, ;++o'Hotf tflnsf, >Jo b[Zo ;fdu|Lx¿ cflb
of}lussf] ;a}eGbf ;fgf] c+znfO{ c0f' (Molecule) elgG5 . c0f' b'O{ jf b'O{eGbf a9L k/df0f'sf] /f;folgs
;+of]hgaf6 aG5 h:t} M kfgLsf] c0f' (H2O) xfO8«f]hgsf b'O{cf]6f k/df0f' / clS;hgsf] Pp6f k/df0f'
ldn]/ ag]sf] x'G5 . To;}u/L ;f]l8od Snf]/fO8 (NaCl) sf] c0f' ;f]l8od (Na) / Snf]l/g (Cl) sf
303
k/df0f'sf] ;+of]hgaf6 ag]sf] x'G5 . xfO8«f]hg (H2 ) sf] c0f' b'O{cf]6f xfO8«f]hg (H) sf k/df0f' ldn]/
ag]sf] x'G5 . To;}u/L clS;hgsf] c0f' (O2 ) b'O{cf]6f clS;hgsf k/df0f' (O) x¿ ldn]/ ag]sf] x'G5 .
tŒjsf] ;ª\s]t h:t} c0f'nfO{ klg 5f]6s/Ldf n]Vbf ;ª\s]t jf ;ª\s]t ;d"xsf] k|of]u ul/G5 . o;nfO{
cf0fljs ;"q (Molecular formula) elgG5 . To;sf/0f s'g} c0f'nfO{ hgfpg] k/df0f'sf] ;ª\s]t ;d"xnfO{
g} cf0fljs ;"q elgG5 .
dflysf] cg'R5]b cWoog ug{ nufO lgDglnlvt k|Zg ;f]w]/ dl:tis dGyg u/fpg'xf];\ .
-c_ dflysf] cg'R5]bsf] cWoogaf6 ltldn] a'em]sf b'O{cf]6f ;'rgfx¿ ;fyLnfO{ ;'gfp / ;fyLn] eg]sf
s'/fx¿ ;'g .
-O_ x/]s ;d"xnfO{ z}Ifl0fs kf6Ldf 6fFl;Psf of}lussf] lrq 5nkmn ug{ nufpg'xf];\ .
-O{_ lbOPsf ;"q ljleGg kbfy{sf] of}lussf] ;a}eGbf ;fgf] c+z xf] / lognfO{ c0f' elgG5 eGg] s'/f k|:6
kfg{'xf];\ .
-C_ kf7\ok':tssf] k]h g= @#( df lbOPsf] tflnsfsf] c0f';"q k9\g / n]Vg nufpg'xf];\ . h'g tn
lbOPsf] 5 .
304
lgisif{ M s'g} klg of}lussf] ;a}eGbf ;fgf] PsfOnfO{ c0f' elgG5 . To; c0f'nfO{ /f;folgs ¿kn] JoSt
ul/G5 h;nfO{ c0f';"q elgG5 .
kfgL] (H2O) sf] c0f';"q s;/L ag]sf] 5 eGg] l;sfpg lgDg lj|mofsnfk ug{ nufpg'xf];\ .
-c_ lzIfsn] cfkm"n] z}Ifl0fs kf6Ldf ;Fu;Fu} k|To]s ljBfyL{nfO{ kfgL aGg] tŒjsf] ;ª\s]t 1 2
H O
n]Vg nufpg'xf];\ . H O
2 1
-cf_ k|To]s ;ª\s]tsf] dfly kg]{u/L ltgLx¿sf] ;+o'Hotf n]Vg nufpg'xf];\ . H2O
305
-O{) ;Dej eP;Dd ;+o'Hotfsf cª\snfO{ n3'Qd ;ª\Vofdf n}hfg nufpg'xf];\ .
-p) k|To]s ljBfyL{nfO{ kf7\ok':tssf] k]h g= @$) / @$! Dff lbOPsf] h:t} c0f';"q n]Vg] cEof; ug{
nufpg'xf]; . h'g tn lbOPsf] 5 .
306
307
lgisif{ M cf0fljs ;"q n]Vbf ;a}eGbf klxn] To; c0f'df /xg] tŒjsf]//]l8snsf] ;ª\s]t n]v]/ ltgLx¿sf]
;+o'Hotf n]Vg] . To;kl5 lj|m;j|m; tl/sfaf6 ;+o'Hotf ;f6f;f6 ug]{ . cGTodf To;nfO{ n3'Qd ;ª\Vofdf
n}hfg] . log} cf0fljs ;"q n]Vg] r/0f x'g\ .
d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ . lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO
b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ c0f'sf] kl/efiff lbg'xf];\ .
-cf_ cf0fljs ;"qaf6 s] s] s'/f yfxf kfpg ;lsG5, n]Vg'xf];\ .
308
-O_ lj|m;j|m; tl/sfaf6 tn lbOPsf c0f'sf] cf0fljs ;"q n]Vg'xf];\ .
SoflN;od sfaf]{g]6 (CaCO3), DofUg]l;od afOsfaf]{g]6 (MgCO3), cfNo'ldlgod gfO6«]6 [Al(NO3)3],
;f]l8od Snf]/fO8 (NaCl), sfa{g 6]6«fSnf]/fO8 (CCl4)
-ª_ kl/of]hgf sfo{ (project work)
rf6{ k]k/df lgDglnlvt of}lussf] lj|m;j|m; tl/sfaf6 cf0fljs ;"q n]Vg] ljlw;lxt cf0fljs ;"q n]v]/
csf]{ lbgdf sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
-cf_ KClO3
-O_ CaSO4
-O{ Mg(HCO3)2
-p_ NaNO3
Kff/df0fljs ;ª\Vof ! b]lv @) ;Ddsf Kff/df0fljs ef/ n]lvPsf] tflnsf, ljleGg k|sf/sf c0f';"q
n]lvPsf] d]6fsf8{, s]xL c0f'x¿sf] cf0fljs ef/ u0fgf ul/Psf] d]6fsf8{, >Job[Zo ;fdu|Lx¿ cflb
309
-O_ klxnf] / bf];|f] k/df0f' ;+/rgfdf k|f]6f]g / Go'6«f]gsf] ;ª\Vofsf] of]ukmn slt slt x'G5, n]Vg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ M kf/df0fljs ef/sf] kl/efiff / u0fgf (Definition of atomic mass and calculation)
-O_ c0f'sf] k|f]6f]g / Go'6«f]gsf] ;ª\Vof hf]8\g nufO{ kf/df0fljs ef/ lgsfNg] tl/sf ;Fu}sf] ;fyLnfO{
b]vfpg nufpg'xf];\ / 5nkmn u/fpg'xf];\ .
lzIfsn] s'g} Pp6f k/df0f'sf] -h:t} M clS;hg_ kf/df0fljs ef/ lgsfNg] k|lj|mof l;sfpg'xf];\ .
=8+8
= 16 amu
-O{_ cGTodf k|f]6f]gsf] ;ª\Vof / Go'6«f]gsf] ;ª\Vof hf]8]/ kf/df0fljs ef/ n]lvPsf] tflnsf/rf6{ k|:t't
ug'{xf];\ .
lgisif{ M k/df0f'sf] Go'lSno;df /x]sf k|f]6f]g / Go'6«f]gsf] of]ukmn g} kf/df0fljs ef/ xf] .
lj|mofsnfk # M cf0fljs ef/ u0fgf ug]{ tl/sf (Method of calculation of molecular mass)
-O_ x/]s ;d"xnfO{ d]6fsf8{df n]lvPsf c0f'df ePsf k/df0f'x¿ u0fgf ug{ nufpg'xf];\ .
-O{_ x/]s ;d"xnfO{ d]6fsf8{df n]lvPsf c0f'x¿df ePsf k/df0f'x¿sf] kf/df0fljs ef/ u0fgf ug{
nufpg'xf];\ .
= N + 3xH
310
=14 + 3x1
= 14 +3
=17 amu
lgisif{ M s'g} klg c0f'df ePsf k/df0f'x¿sf] kf/df0fljs ef/sf] of]ukmn g} cf0fljs ef/ xf] egL
kl/eflift ug]{ .
/]l8of]wdL{ pmhf{sf] kl/ro n]lvPsf] d]6fsf8{, /]l8of]wdL{ pT;h{g x'g] cj:yfsf] a'Fbfut d]6fsf8{, >Jo
b[Zo ;fdu|Lx¿ cgnfOgdf vf]h]/ k|:t't ug]{ .
-cf_ k|f]6f]gsf] ;ª\Vof (@ / Go'6«f]gsf] ;ª\Vof !$^ ePsf] k/df0f'sf] n/p cg'kft lgsfNg'xf];\ .
311
lj|mofsnfk @ M Go'lSno;sf] :yfloTjsf] kl/ro (Introduction of stability of nucleus)
lgisif{ M k/df0f'df n/p cg'kft ! eGbf a9L ePsf] cj:yfdf k/df0f' cl:y/ x'G5 .
;"o{af6 lg/Gt/ ¿kdf zlSt s;/L pTkfbg x'G5 < Go'lSno; cl:y/ x'Fbf pSt tŒj csf]{ l:y/
tŒjdf kl/0ft x'G5 . cl:y/ Go'lSno;af6 l:y/ Go'lSno; aGbf pTkfbg x'g] pmhf{nfO{ /]l8of]wdL{
pT;h{g elgG5 egL JofVof ub}{ ljBfyL{nfO{ 5nkmndf ;xefuL u/fpg] .
312
lgisif{ k/df0f'sf] Go'lSno; cl:y/ 5 eg] pSQ k/df0f' csf]{ l:y/ tŒjdf kl/0ft x'G5 /
To;af6 ljleGg k|sf/sf ljls/0f pTkfbg x'G5 . o;nfO{ /]l8of]wdL{ pT;h{g elgG5 .
cNkmf, la6f / ufdf ljls/0fsf] rf6{, Go'lSno/ lkm;g / Go'lSo/ ˆo'hg ePsf k|ltlj|mofsf]] d]6fsf8{, >Jo
b[Zo ;fdu|Lx¿ h:t} M https://www.youtube.com/watch?v=VeXpMijpazE, /]l8of]wdL{
ljls/0fsf k|sf/ n]lvPsf] rf6{ k]k/ cflb
313
-c_ ;"o{af6 cgj/t ¿kdf zlSt s;/L pTkfbg x'G5 xf]nf <
-O_ Pp6f sfuhnfO{ rf/ 6'j|mf kfg{ nufpg'xf];\ / csf]{ Pp6f gsfl6Psf] kfgf lng nufpg'xf];\ . Tof]
rf/cf]6f 6'j|mfnfO{ udsf] k|of]u u/]/ hf]8\g nufpg'xf];\ . of] k|of]usf] ;xof]uaf6 7'nf] Go'lSno;
6'lj|mP/ ;fgf ;fgf Go'lSno; aGg] k|lj|mofnfO{ Go'lSno/ lkm;g elgG5 / ;fgf ;fgf Go'lSno; hf]l8P/
7'nf] Go'lSno; aGg] k|lj|mofnfO{ Go'lSno/ lkm;g elgG5 eGg] s'/f k|:6 kfg]{ .
lgisif{ M Go'lSno; cl:y/ eof] eg] cNkmf, la6f / ufdf ljls/0f pT;h{g x'G5 .
-c_ Pp6f sfuhnfO{ rf/ 6'j|mf kfg{ nufpg'xf];\ / csf]{ Pp6f gsfl6Psf] kfgf lng nufpg'xf];\ .
-O_ of] k|of]usf] ;xof]uaf6 7'nf] Go'lSno; 6'lj|mP/ ;fgf ;fgf Go'lSno; aGg] k|lj|mofnfO{ Go'lSno/
lkm;g elgG5 / ;fgf ;fgf Go'lSno; hf]l8P/ 7'nf] Go'lSno; aGg] k|lj|mofnfO{ Go'lSno/ lkm;g elgG5
eGg] s'/f k|:6 kfg]{ .
1
1H + 1H1 → 1H
2
(Nuclear fusion) + radiation
4 1
2He → 1H + 1H1 (Nuclear fission) + radiation
314
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
Kff/df0fljs pmhf{sf] kl/ro lbg / kf/df0fljs pmhf{sf pkof]lutfsf pbfx/0f JoSt ug{ .
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation materials)
Kff/df0fljs pmhf{sf] kl/efiff n]lvPsf] d]6fsf8{, kf/df0fljs pmhf{sf] pkof]lutf;DaGwL >Job[Zo
;fdu|Lx¿ https://www.youtube.com/results?search_query=fukushima+radiation /
pkof]lutf n]lvPsf] rf6{ k]k/x¿ cflb
-cf_ s] cNkmf, la6f / ufdf ljls/0f :jfYosf nflu vt/fhGo x'G5g\ <
-O{_ of] pmhf{ pTkfbg ug{ cfjZos kg]{ kf/df0fljs OGwgsf] gfd s] xf]nf <
315
lj|mofsnfk @ M Go'lSno/ pmhf{sf] pkof]lutf (Applications of nuclear energy)
-c_ Go'lSo/ lkm;g k|ltlj|mofaf6 s[lqd tl/sfn] pmhf{ pTkfbg ug{ ;lsG5 eGg] s'/f >Job[Zo ;fdu|Lsf
;xfotfn] pbfx/0f k|:t't ug'{xf];\ . t/ Go'lSno/ ˆo'hgsf nflu cTolws tfk / rfk cfjZos kg]{
ePsfn] s[lqd tl/sfn] pmhf{ pTkfbg ug{ ;lsFb}g eGg] s'/f 5nkmn ljlwaf6 k|:6 kfg]{ .
-c_ k/df0f' pmhf{sf] pkof]lutfsf nflu d]6fsf8{df n]lvPsf pbfx/0f k|:t't ug]{ . k/df0f' pmhf{af6
lg:s]sf] cTolws tfkzlStn] kfgL pdfn]/ jfik agfO{ jfik OlGhg ;~rfng ug{ ;lsG5 / k|r'/
dfqfdf ljB't\ pTkfbg ug{ ;lsG5 eGg] s'/f JofVof ug]{ .
-O_ xfdLn] k|of]u ug]{ ljleGg vfg]s'/f ljls/0fsf] k|of]u u/L lgd{nLs/0f ul/G5 eGg] s'/f >Job[Zo ;fdu|L
https://www.youtube.com/results?search_query=fukushima+radiation sf]
;xfotfn] JofVof ug]{ .
lgisif{ M Go'lSno/ k|ltlj|mofaf6 pTkGg x'g] pmhf{nfO{ k/df0f' pmhf{ jf Go'lSno/ pmhf{ elgG5 . s[lqd
tl/sfn] Go'lSno/ lkm;g k|ltlj|mofaf6 pmhf{ pTkfbg ug{ ;lsG5 . Go'lSno/ ˆo'hg k|ltlj|mofsf nflu
cTolws tfk / rfksf] cfjZostf kg]{ ePsfn] s[lqd ¿kdf of] k|lj|mofaf6 pmhf{ lgsfNg ;lsFb}g .
Go'lSno/ k|ltlj|mofaf6 tfk zlSt pTkfbg ug{ cf0fljs e6\6Lx¿ agfOPsf x'G5g\ . e6\6Laf6 pTkflbt
tfk zlStn] kfgL pdfn]/ afkm agfO{ ;f] afkmaf6 jfik OlGhg rnfOG5 . pSt jfik OlGhgn] h]g]/]6/
;~rfng u/L k|r'/ dfqfdf ljB't\ pTkfbg ug{ ;lsG5 . o; k|ljlwaf6 k|foh;f] ljsl;t /fi6«df ljB't\
pTkfbg ug]{ ul/G5 . To;}u/L Go'lSno/ k|ltlj|mofaf6 k|fKt ljls/0fsf] k|of]u u/L vfg]kfgL, vfB kbfy{,
d]l8sn cf}hf/ cflbnfO{ lgd{nLs/0f ug{;d]t k/df0f' pmhf{sf] pkof]u ul/G5 . k/df0f' pmhf{nfO{ SofG;/
h:tf ljleGg k|sf/sf /f]usf] pkrf/ ug{ klg pkof]u ul/G5 . o;sf ;fy;fy} Go'lSno/ pmhf{sf]
k|of]uaf6 aGg] cf0fljs xftxltof/sf] b'¿kof]u tyf Go'lSno/ pmhf{ pTkfbg ubf{ r'lxg] ljls/0fn] dfgj
hfltsf nflu 7'nf] hf]lvd klg plQs} /x]sf] 5 .
-cf_ s] k/df0f' pmhf{ g]kfndf ;Dej 5, 5}g eg] lsg < # a'Fbfdf JofVof ug'{xf];\ .
316
k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg (Reflective learning, learning
enhancement and unit assessment)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf
tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk
;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utf cg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ slDtdf @) cf]6f ax'j}slNks k|Zg
-1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ sf] k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{
k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
g]kfndf k/df0f' pmhf{ ;Defjgf;DaGwL k|ltj]bg tof/ kfg{ nufpg'xf];\ .
317
PsfO !% /f;folgs k|ltlj|mof (Chemical Reaction)
cg'dflgt sfo{306f M ^
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOcGtu{t ljleGg k|sf/sf /f;folgs k|ltlj|mof / /f;folgs ;dLs/0f, /f;folgs ;dLs/0fnfO{
;Gt'ng ug]{ ljlw, b}lgs hLjgdf /f;folgs k|ltlj|mofsf] dxŒj;DaGwL wf/0ff, tfkbfos / tfkzf]ifs
/f;folgs k|ltlj|mofsf] pbfx/0f cflb ljifoj:t' ;d]l6Psf 5g\ . o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg
ljlwsf ;fy} ljleGg Collaborative methods of teaching h:t} M mix and match, think, pair and
share, T and M models cflbsf] k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ /f;folgs k|ltlj|mof / /f;folgs ;dLs/0fsf] kl/ro lbg
-v_ ;Gt'lnt /f;folgs ;dLs/0f n]Vg
-u_ tfkbfos / tfk zf]ifs /f;folgs k|ltlj|mofsf] pbfx/0f;lxt kl/ro lbg
-3_ b}lgs hLjgdf /f;folgs k|ltlj|mofsf] dxŒj j0f{g ug{
lgisif{ M j:t'sf] ef}lts u'0fdf x'g] :yfoL kl/jt{gnfO{ /f;folgs kl/jt{g elgG5 .
319
ICH (Intangible Cultural Heritage): sfuh tyf cGo kft kltª\u/ hnfP/ /f;folgs ¿kn]
kl/jt{g u/fP/ dnsf] ¿kdf k|of]u ug]{ ul/G5 .
lj|mofsnfk # /f;folgs ;dLs/0fsf] kl/ro / n]Vg] tl/sf (Introduction of chemical
equation and method of writing)
-c_ ljBfyL{nfO{ lj1fg k|of]uzfnfdf nu]/ cfjZostfcg';f/ ljleGg ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ / k|To]s
;d"xnfO{ k|of]uzfnfdf xfO8f]hg UofF; tof/ ubf{ cfjZos kg]{ ;fdu|L ljt/0f ug'{xf];\ . pSt UofF;
tof/ ubf{ ckgfpg'kg]{ lgDg ;fjwfgLsf af/]df hfgsf/L lbg'xf];\ .
-cf_ ;a} ;d"xnfO{ Ps Ps 6'j|mf DofUg]l;od l/ag lng nufpg'xf];\ .
-O_ lrD6fsf] ;xfotfn] pSt l/agnfO{ ag{/df afNg nufpg'xf];\ .
-O{_ o;/L] ;'?sf] DofUg]l;odsf] l/ag / afln;s]kl5sf] ;]tf] kbfy{sf] cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
-p_ DofUg]l;od clS;hgsf] pkl:yltdf an]sf] / gofF ag]sf] ;]tf] kbfy{ DofUg]l;od cS;fO8 xf] eGg]
s'/f cfˆgf ljBfyL{nfO{ atfpg'xf];\ . o;nfO{ ;dLs/0fdf n]Vg] tl/sf l;sfpg'xf];\ .
DofUg]l;od + clS;hg DofUg]l;od cS;fO8
2Mg + O2
2MgO
-pm_ o;/L /f;folgs ;dLs/0fdf /f;folgs k|ltlj|mofdf efu lng] kbfy{nfO{ k|ltlj|mof/t kbfy{ / gofF
aGg] kbfy{nfO{ pTkflbt kbfy{ elgG5 eGg] cjwf/0ff lbg'xf];\ .
-pm_ o; /f;folgs k|ltlj|mofdf Mg / O2 k|ltlj|mof/t kbfy{x¿ x'g\ / MgO pTkflbt kbfy{ xf] .
lgisif{
/f;folgs k|ltlj|mof hgfpg] ;dLs/0fnfO{ /f;folgs ;dLs/0f elgG5 . /f;folgs ;dLs/0fdf
k|ltlj|mof/t kbfy{x¿ af0f lrx\gsf] afofFFlt/ n]lvG5 eg] pTkflbt kbfy{x¿ af0f lrx\gsf] bfofFlt/
n]lvG5 . dfly DofUg]l;od / clS;hglarsf] /f;folgs ;dLs/0f b]vfOPsf] 5 . oxfF DofUg]l;od /
clS;hg k|ltlj|mof/t kbfy{ x'g\ eg] DofUg]l;od cS;fO8 pTkflbt kbfy{ xf] . /f;folgs k|ltlj|mofdf
;+nUg x'g] / k|ltlj|mofkl5 aGg] kbfy{nfO{ zAb jf ;"qåf/f k|:t't ug]{ tl/sfnfO{ /f;folgs ;dLs/0f
(chemical equation) elgG5 .
dfly plNnlvt k|of]ufTds sfo{sf] d"Nofª\sg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg sfo{ljlwdf plNNflvt ;"rssf
cfwf/df ;d"xut ¿kdf d"Nofª\sg -k|of]ufTds sfo{sf] ;~rfng / k|:t'tLs/0f_ ug'{xf];\ . k|of]ufTds
sfo{sf] k|ltj]bg JolStut ¿kdf tof/ ug{ nufpg'xf];\ . ;d"xut tyf JolStut sfo{sf cfwf/df
cfGtl/s d"Nofª\sg clen]vLs/0f kmf/fddf ljBfyL{sf] pknlAwnfO{ cª\sg ug'{xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9fFrf
!= zLif{s =================
@= p2]Zo ==============
320
#= ;fdu|L===============
$= k|of]u ljlw=============-lrq / /f;folgs ;dLs/0f_
%= cjnf]sg / glthf -======== UofF; / To;sf ef}lts u'0fx¿sf] cjnf]sgsf] _
^= lgisif{ ===============
TCH : xfd|f] b}lgs hLjgdf b'waf6 bxL agfO/x]sf x'G5f}F . o;df klg /f;folgs kl/jt{g eO/x]sf] x'G5
eGg] s'/f l;sfpg h?/L x'G5 .
Dffly d"Nofª\sgdf lbOPsf ;dLs/0fnfO{ rf6{ k]k/df n]v]/ To;nfO{ ;"q ;dL/0f n]v]/ lzIfsnfO{
a'´fpg'xf];\ .
321
;"q ;dLs/0fnfO{ lx6 PG8 6«fon ljlwaf6 ;Gt'lnt ug{
-v_ l;sfO ;xhLs/0f ;fdu|L (Learning facilitation activities)
>Jo b[Zo ;fdu|L, ljleGg /f;folgs k|ltlj|mofsf zAb ;dLs/0f / ;"q ;dLs/0fsf d]6fsf8{ / pknAw
cGo ;fdu|L
322
o; ;dLs/0fdf k|ltlj|mof/t kbfy{df / pTkflbt kbfy{df lhª\ssf] ;ª\Vof a/fa/ 5 t/ xfO8«f]hg /
Snf]l/gsf] ;ª\Vof a/fa/ 5}g To;}n] HCl sf] cufl8 2 /fv]/ ;Gt'ng ug]{ .
Zn + 2HCl ZnCl2 +H2
;Gt'ng ul/;s]kl5sf] cj:yf
tŒj k|ltlj|mof/t kbfy{df k/df0f' pTkflbt kbfy{df k/df0f' ;ª\Vof
;ª\Vof
lhª\s 1 1
xfO8«f]hg 2 2
Snf]l/g 2 2
lgisif{ M /f;folgs ;dLs/0fdf k|ltlj|mof/t kbfy{ / pTkflbt kbfy{df /x]sf k/df0f'sf] ;ª\Vof a/fa/ 5
eg] o; ;dLs/0fnfO{ ;Gt'lnt /f;folgs ;dLs/0f elgG5 .
-c_ lj|mofsnfk @ df /x]s} ljBfyL{sf] ;d"xnfO{ oyfjt /fvL k'gM csf]{ k|of]usf] nflu tof/ /xg eGg'xf];\ .
323
Mg + 2HCl MgCl2 + H2
km]l/ k|To]s ;d"xnfO{ tnsf Ps Pscf]6f zAb ;dLs/0f lbg'xf];\ / dflys} k|lj|mofaf6 ;Gt'ng ug{
nufpg'xf];\ .
xfO8«f]hg + Snf]l/g xfO8«f]hgSnf]/fO8
SoflN;od sfaf]{g]6 SoflN;od cS;fO8 + sfa{g 8fOcS;fO8
xfO8«f]hg + clS;hg kfgL
;f]l8od clS;hg ;f]l8od cS;fO8
lgisif{ M /f;folgs ;dLs/0fdf k|ltlj|mof/t kbfy{ / pTkflbt kbfy{df /x]sf k/df0f'x¿sf] ;ª\Vof a/fa/
5 eg] o;nfO{ ;Gt'lbt /f;folgs ;dLs/0f elgG5 .
d"Nofª\sg (Evaluation)
yk k]h g= @%^ sf] % / ^ df lbOPsf /f;folgs ;dLs/0f ;Gt'ng ug'{xf];\ . h'g tn lbOPsf] 5 .
324
t];|f] lbg (Third day)
b}lgs hLjgdf /f;folgs k|ltlj|mofsf] dxŒj;DaGwL >Jo b[Zo ;fdu|L, s]xL cf}ifwLsf uf]nL,
tf]/Lsf] t]n, aQL cflb
325
lgDglnlvt k|Zg b}lgs hLjgdf x'g] u/]sf s'g s'g /f;folgs k|ltlj|mof b]Vg'ePsf] 5 ljBfyL{nfO{ ;f]w]/
o:tf cGo k|Zg klg ;f]w]/ dl:tis dGyg u/fpg'xf];\ .
-c_ b'waf6 bxL aGg] kl/jt{g s:tf] lsl;dsf] kl/jt{g xf] <
b}lgs hLjgdf /f;folgs k|ltlj|mofsf] dxŒjsf & cf]6f ;"rL agfO{ cfˆgf] sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
326
;f]l8od xfO8«f]S;fO8, kfgL, SoflN;od sfaf]{g]6, tfkbfos / tfkzf]ifs /f;folgs k|ltlj|mof;DaGwL
d]6fsf8{x¿ cflb
b}lgs hLjgdf tfksf] k|of]u x'g] s] s] b]Vf]sf 5f}F egL ljBfyL{nfO{ ;f]w]/ s]xL a'Fbf n]Vg nufO{ k|:t't ug{
nufpg'xf];\ . o:t} cGo k|Zg klg ;f]w]/ sIff ;'? ug'{xf];\ .
-c_ xfd|f] b}lgs hLjgdf /f;folgs k|ltlj|mofsf] pkof]lutfsf af/]df 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-cf_ /f;folgs k|ltlj|mof x'Fbf k|ltlj|mof/t kbfy{n] tfk lnG5 ls lbG5 xf]nf <
lj|mofsnfk @ M tfkbfos /f;folgs k|ltlj|mof (Exothermic chemical reactions)
-c_ ljBfyL{nfO{ cfjZostfcg';f/ ljleGg ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ Ps Pscf]6f 6]:66\o'adf cfwf hlt kfgL eg{ nufpg'xf];\ .
-O_ ;a} ;d"xnfO{ b'O{ b'O{cf]6f ;f]l8od xfO8«fS;fO8sf lkn]6 -6'j|mfx¿_ lbg'xf];\ / Tolx 6]:66\o'adf /fVg
nufpg'xf];\ .
-O{_ s]xL ;dokl5 6]:66\o'asf] aflx/af6 5fDg nufpg'xf];\ . ;a} hgfn] s] dx;'; u/] ;f]Wg'xf];\ .
-p_ o;/L /f;folgs k|ltlj|mofaf6 tfk aflx/ lg:sG5 eg] o;nfO{ tfkbfos /f;folgs k|ltlj|mof elgG5
eGg] s'/f atfpg'xf];\ / s]xL pbfx/0f klg lbg'xf];\ .
C + O2 CO2 + tfk
lgisif{ M /f;folgs ;dLs/0faf6 tfk k|fKt x'G5 eg] o;nfO{ tfkbfos /f;folgs k|ltlj|mof elgG5 .
lj|mofsnfk # M tfkzf]ifs /f;folgs k|ltlj|mof (Endothermic reactions)
-c_ vfgf ksfpFbf xfdLn] aflx/af6 tfk glbP vfgf kfSb}g eGg] s'/f :d/0f u/fpg''xf];\ .
-cf_ lj|mofsnfk @ sf] ;d"xnfO{ g} oyfjt /fvL Ps Pscf]6f k/LIf0f gnL lbg'xf];\ .
-O_ pSt k/LIf0f gnLdf clnslt SoflN;od sfaf]{g]6 /fVg nufpg'xf];\ / ag{/sf] ;xfotfn] To;nfO{
ttfpg nufpg'xf];\ .
327
-O{_ ttfpg] j|mddf k/LIf0f gnLaf6 UofF; aflx/ lg:s]sf] cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ / pSt UofF; sfa{g
8fOcS;fO8 ePsf] klg atfpg'xf];\ . clg k/LIf0f gnLdf ePsf] SoflN;od sfaf]{g]6sf] /ª la:tf/}
ablnPsf]/gablnPsf] klg cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
o;/L /f;folgs k|ltlj|mof x'g tfk cfjZos kg]{ s'/f k|:6 kfg'{xf];\ .
lgisif{ M /f;folgs ;dLs/0f x'gsf nflu tfk cfjZos x'G5 jf l;:6daf6 tfk ;f]:5 eg] o;k|sf/sf]
/f;folgs k|ltlj|mofnfO{ tfkzf]ifs /f;folgs k|ltlj|mof elgG5 .
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf tyf
/0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
328
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
329
methods of teaching h:t} M mix and match, think pair and share, T and M models cflbsf]
k|of]u ug{'kg]{ 5 . cfjZostfcg';f/ >Jo b[Zo ;fdu|Lsf] klg k|of]u ug{ ;Sg] 5g\ . ;fy} ljBfyL{nfO{
cf}wf]lus e|d0f nu]/ tL UofF;sf] pTkfbg / pkof]lutfsf af/]df klg hfgsf/L u/fpg ;lsg] 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ k|of]uzfnfdf xfO8«f]hg UofF;sf] lgdf{0f ug{ / u'0fx¿ j0f{g ug{
-v_ k|of]uzfnfdf clS;hg UofF;sf] lgdf{0f ug{ / u'0fx¿ j0f{g ug{
-u_ k|of]uzfnfdf gfO6«f]hg UofF;sf] lgdf{0f ug{ / u'0fx¿ j0f{g ug{
-3_ xfO8«f]hg, gfO6«f]hg / clS;hg UofF;x¿sf] pkof]lutf j0f{g ug{
-ª_ cf]hf]g txsf] lgdf{0f, IfoLs/0f k|lj|mof / dxŒj JofVof ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=; ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
=
!= xfO8«f]hg UofF; k|of]uzfnfdf xfO8«f]hg UofF; lgdf{0f !
(Hydrogen gas) ef}lts / /f;folgs u'0fx¿
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfkx¿ ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf]
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sgsf -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf
Go"gtd ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO
lj|mofsnfkdf ;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk,
330
kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO
pknlAwsf] n]vfhf]vf ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu ! 306fsf] ;do lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
332
lj|mofsnfk # M xfO8«f]hg UofF;sf] k/LIf0f (Test of hydrogen gas)
-c_ xfO8«f]hg UofF; hDdf ul/Psf] UofF;hf/sf] cjnf]sg u/L uGw / /ª klxrfg ug{ nufpg'xf];\ . s'g}
Ps hgf ljBfyL{nfO{ Pp6f aln/x]sf] d}gaQL lng nufpg'xf];\ . xfO8«f]hg UofF; kfgLdf 3'Nb}g eGg]
s'/fsf] hfgsf/L lbg UofF; hDdf ul/Psf] UofF;hf/leq /x]sf] kfgLdf
UofF;sf] kmf]sfx¿ Dfflylt/ uO/x]sf] cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
-cf_ aln/x]sf] d}gaQLnfO{ xfO8«f]hg UofF; ePsf] hf/sf] d'vdf n}hfg
nufpg'xf];\ . cGo ljBfyL{nfO{ cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ . k|fKt
tYonfO{ ;d"xut ¿kdf l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
-O_ of] cj:yfdf d}gaQL lgE5 / kk cfjfh cfpF5 . xfO8«f]hg UofF;
t6:y 5 eGg] s'/f cjnf]sg u/fpg leh]sf] lgnf] / /ftf] ln6d;
k]k/nfO{ UofF; hDdf ul/Psf] UofF;hf/sf] d'v glhs} nu]/ /ªdf kl/jt{g eP gePsf] cjnf]sg ug{
nufpg'xf];\ .
-O{_ o; k|of]uaf6 pSt hf/df ePsf] UofF; xfO8«f]hg g} ePsf] k|dfl0ft x'G5 .
lj|mofsnfk $ M xfO8«f]hg UofF;sf] ef}lts / /f;folgs u'0fx¿ (Physical and chemical properties
of hydrogen gas):
-c_ xfO8«f]hg UofF;sf ef}lts u'0fx¿ n]lvPsf] d]6fsf8{x¿ tyf rf6{ sIffdf k|:t't ug'{xf];\ . To;nfO{
JofVof ub}{ hfg'xf];\ jf ;Dej eP kfj/kf]OG6df k|:t't ug'{xf];\ .
1. xfO8«f]hg UofF; /ªxLg, uGwxLg / :jfbxLg x'G5 .
333
2. xfO8«f]hg UofF; xfjfeGbf xn'sf x'G5 .
3. xfO8«f]hg UofF; kfgLdf 3'Nb}g .
4. xfO8«f]hg UofF;n] ln6d;df s'g} c;/ kfb}{g To;}n] of] t6:y UofF; xf] .
5. xfO8«f]hg UofF; 253°C df t/n / -259°C df 7f]; cj:yfdf kl/0ft x'G5 .
-cf_ xfO8«f]hgsf /f;folgs u'0f n]lvPsf d]6fsf8{ tyf rf6{ sIffdf k|:t't ug'{xf];\ . To;nfO{ JofVof ub}{
hfg'xf];\ jf ;Dej eP kfj/kf]OG6df k|:t't ug'{xf];\ .
xfO8«f]hg UofF;sf /f;folgs u'0fx¿ (Chemical properties of hydrogen gas)
/f;folgs u'0fx¿;DaGwL lj|mofsnfk ug{sf nflu dfly plNnlvt ;d"xnfO{ ljleGg /f;folgs k|ltlj|mof
n]lvPsf] d]6fsf8{ ljt/0f u/L ;d"xut ¿kdf 5nkmn ug{ nufO{ pSt u'0f;DaGwLsf] a'emfO k|:t't ug{
nufpg'xf];\ .
1. xfO8«f]hgn] clS;hg;Fu /f;folgs k|ltlj|mof ubf{ kfgL aG5 .
2H2 + O2 → 2H2O
2. pRr tfkj|mddf xfO8«f]hg UofF;n] k|foh;f] cwft';Fu k|ltlj|mof u5{ .
C + 2H2 → CH4 -ldy]g_
S + H2 → H2S -xfO8«f]hg ;NkmfO8_
3. ;f]l8od, kf]6fl;od, SoflN;od cflb wft'x¿ xfO8«f]hg;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ cl:y/ xfO8«fO8
agfpF5g\ .
2Na + H2 2NaH -;f]l8od xfO8«fO8_
2K + H2 2KH -kf]6fl;od xfO8«fO8_
Ca + H2 CaH2 -SoflN;od xfO8«fO8_
4. xfO8«f]hg UofF;nfO{ sd ;lj|mo wft'sf] /ftf] tftf] cS;fO8df k7fpFbf o;n] wft' / kfgL agfpF5 .
wft'sf] cS;fO8af6 wft' lgsfNg of] k|lj|mof ckgfOG5 . o; k|lj|mofnfO{ l/8S;g k|ltlj|mof
(reduction reaction) elgG5 . o;df xfO8«f]hgn] wft'sf] cS;fO8df /x]sf] clS;hg;Fu
k|ltlj|mof u/L kfgL agfpF5 / wft'nfO{ :jtGq u/fOlbG5 . To;}n] o; k|ltlj|mofnfO{ l/8S;g k|ltlj|mof
elgPsf] xf] .
l/8S;g k|ltlj|mof M xfO8«f]hg hf]l8P/ of}lus aGg] k|ltlj|mof jf wft'sf] cS;fO8af6 clS;hg x6]/
:jtGq wft' aGg] k|ltlj|mofnfO{ l/8S;g k|ltlj|mof elgG5 .
2Fe2O3 + 6H2 → 4Fe + 6H2O
CuO + H2 → Cu + H2O
PbO + H2 → Pb + H2O
-O_ dfly plNnlvt ;d"xnfO{ xfO8«f]hgsf pkof]lutf n]lvPsf d]6fsf8{ ljt/0f ug'{xf];\ . pSt
pkof]lutfnfO{ ;d"xdf 5nkmn ug{ nufO{ k|:t't ug{ nufpg'xf];\ / cfjZos k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
334
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\
. lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf]
k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf] ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf
;f]Wg'xf];\ .
-c_ k|of]uzfnfdf xfO8«fh
] g UofF; lgdf{0fsf nflu s] s] /;fog cfjZos k5{ <
-cf_ k|of]uzfnfdf xfO8«fh
] g UofF; lgdf{0f ubf{ s] s] ;fjwfgL ckgfpg'knf{ <
-O_ k|of]uzfnfdf xfO8«fh
] g UofF; k/LIf0f s;/L ul/G5 <
-O{_ lbOPsf] lrqdf lkmsf ;Nˆo'l/s Pl;8sf] 7fpFdf lkmsf
xfO8«f]Snf]l/s cDn /fVbf x'g] /f;folgs k|ltlj|mofsf] /f;folgs
;dLs/0f n]Vg'xf];\ . o; lrqdf b]lvPsf ;d:of klg klxrfg
ug'{xf];\ .
ljifoj:t' M k|of]uzfnfdf clS;hg UofF; lgdf{0f, ef}lts / /f;folgs u'0fx¿ / o;sf pkof]lutf
xf8{ Unf; 6]:66\o'a, 8]lne/L 6\o'a, ly;n kmg]n, kf]6fl;od Snf]/]6, xfO8«f]hg k]/f]S;fO8, Dofª\uflgh 8fO{
cS;fO8, UofF;hf/, ljxfOe ;]Nkm, af6/ 6«km / /f;folgs ;dLs/0f n]lvPsf d]6fsf8{
335
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
lj|mofsnfk @ M tfk k|of]u u/]/ k|of]uzfnfdf clS;hg UofF; agfpg] ljlw (Method of
preparation of oxygen gas in laboratory by heating)
336
-p_ lgDg clt 5f]6f] pQ/ cfpg] k|Zg ;f]w]/ k/LIf0f ljlwnfO{ yk :ki6 kfg'{xf];\ .
xf8{ Unf; 6]i66\o'a lsg 58\s] kf/]/
/flvG5 <
of] k|of]u xf8{ Unf; 6]i66\o'asf]
;6\6f /fpG8 a6d ˆnf:s /fv]/
k|of]u ug{ ;lsG5 jf ;lsFb}g cfˆgf]
ts{;lxt n]Vg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M tfk k|of]u gu/Lsg k|of]uzfnfdf clS;hg UofF; agfpg] ljlw (Method of
preparation of oxygen gas in laboratory without heating)
-c_ ljBfyL{nfO{ lj1fg k|of]uzfnfdf nu]/ cfjZostfcg';f/ ljleGg ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
-cf_ Pp6f sf]lgsn ˆnf:snfO{ ;kmf u/]/ To;df Dofª\uflgh 8fO{ cS;fO8 /fVg nufpg'xf];\ .
-O_ 8]lne/L 6\o'asf] csf]{ 5]pnfO{ af6/ 6«kmsf] kfgLdf 8'Ag] u/L ljxfOe ;]Nkmdf hf]8\g nufpg'xf];\ .
-O{_ ljxfOe ;]Nkmsf] dfly kfgL el/Psf] UofF;hf/ 3f]K6\ofP/ /fVg nufpg'xf];\ .
-p_ lrqdf b]vfP h:t} u/L ly;n kmg]nsf ;xfotfn] xfO8«f]hg k]/f]S;fO8 sf]lgsn ˆnf:sdf vGofpg
nufpg'xf];\ .
xfO8«f]hg k]/f]S;fO8 / Dofª\uflgh 8fO{ cS;fO8 ;Dks{df cfpgf;fy clS;hg UofF; lg:sg yfN5 .
8]lne/L 6\o'asf dfWodaf6 kfgLnfO{ tnlt/ lj:yfkg u/L UofF;hf/df hDdf x'G5 eGg] s'/f cjut
u/fpg'xf];\ .
lgisif{ M xfO8«f]hg k]/f]S;fO8nfO{ Dofª\uflgh 8fO{ cS;fO8;Fu ld;fpFbf tfklagf g} clS;hg UofF;
pTkfbg x'G5 .
2H2O2 → 2H2O + O2
337
clS;hg UofF;sf] k/LIf0f
-c_ clS;hg UofF; hDdf ul/Psf] UofF;hf/sf] cjnf]sg u/L uGw / /ª klxrfg ug{ nufpg'xf];\ . s'g}
Ps hgf ljBfyL{nfO{ Pp6f aln/x]sf] d}gaQL lng nufpg'xf];\ . clS;hg UofF; kfgLdf 3'Nb}g eGg]
s'/fsf] hfgsf/L lbg UofF; hDdf ul/Psf] UofF;hf/leq /x]sf] kfgLdf UofF;sf kmf]sf Dfflylt/ uO/x]sf]
cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
-cf_ aln/x]sf] ;nfO{sf] sf6LnfO{ clS;hg UofF; ePsf] hf/sf] d'vdf n}hfg nufpg'xf];\ . cGo
ljBfyL{nfO{ cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ . k|fKt tYonfO{ ;d"xut ¿kdf l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
-O_ of] cj:yfdf ;nfO{sf] sf6L cem} 7'nf] eP/ aN5 . clS;hg UofF; t6:y 5 eGg] s'/f cjnf]sg
u/fpg leh]sf] lgnf] / /ftf] ln6d; k]k/nfO{ UofF; hDdf ul/Psf] UofF;hf/sf] d'v glhs} nu]/ /ªdf
kl/jt{g eP gePsf] cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
-O{_ o; k|of]uaf6 pSt hf/df ePsf] UofF; clS;hg g} ePsf] k|dfl0ft x'G5 .
dfly plNnlvt k|of]ufTds sfo{sf] d"Nofª\sg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg sfo{ljlwdf plNNflvt ;"rssf
cfwf/df ;d"xut ¿kdf d"Nofª\sg -k|of]ufTds sfo{sf] ;~rfng / k|:t'tLs/0f_ ug'{xf];\ . k|of]ufTds
sfo{sf] k|ltj]bg JolStut ¿kdf tof/ ug{ nufpg'xf];\ . ;d"xut tyf JolStut sfo{sf cfwf/df
cfGtl/s d"Nofª\sg clen]vLs/0f kmf/fddf ljBfyL{sf] pknlAwnfO{ cª\sg ug'{xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9fFrf
!= zLif{s =================
@= p2]Zo==============
#= ;fdu|L===============
$= k|of]u ljlw=============-lrq / /f;folgs ;dLs/0f_
%= cjnf]sg / glthf -======== UofF; / To;sf ef}lts u'0fx¿sf] cjnf]sgsf]_
^= lgisif{ ===============
338
lj|mofsnfk $ M clS;hg UofF;sf] ef}lts / /f;folgs u'0fx¿ tyf pkof]lutfx¿ (Physical and
chemical properties and uses of oxygen gas )
kfj/kf]OG6 jf d]6fsf8{sf] ;xfotfn] clS;hg UofF;sf] ef}lts u'0fsf k|To]s a'Fbf Ps Ps ub}{ JofVof ub}{
hfg] . sIffdf ePsf ljBfyL{nfO{ cfjZostfcg';f/ ;d"xdf ljefhg ug{'xf];\ .
4. clS;hg UofF; t6:y x'G5 . To;}n] o;n] ln6d; k]k/df s'g} k|ltlj|mof b]vfpFb}g .
5. clS;hg UofF; -183°C df t/n cj:yfdf / -219°C df 7f; cj:yfdf kl/jt{g x'G5 .
339
S + O2 SO2 -;Nkm/ 8fOcS;fO8_
4P + 5O2 2P2O5 -km:kmf]/; k]G6fcS;fO8_
3. xfO8«f]sfa{g clS;hgsf] pkl:yltdf aNbf sfa{g 8fOcS;fO8, kfgL / zlSt lbG5g\ .
xfO8«f]sfa{g ± clS;hg sfa{g 8fOcS;fO8 ± kfgL ± zlSt
CH4 + 2O2 CO2 + 2H2O + zlSt
-ldy]g_
C2H4 + 3O2 2CO2 + 2H2O + zlSt
-Olyg_
4. clS;hgn] Un'sf]h;Fu k|ltlj|mof u/L sfa{g 8fOcS;fO8, kfgL / zlSt lbG5 . ;hLjsf] Zjf;k|Zjf;
k|lj|mofdf o; k|sf/sf] /f;folgs k|ltlj|mofåf/f zlSt pTkGg x'G5 .
C6H12O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O + zlSt
-Un'sf]h_
5. clS;hgn] cNsf]xn;Fu k|ltlj|mof u/L sfa{g 8fOcS;fO8, kfgL / zlSt lbG5 .
C2H5OH + 3O2 2CO2 + 3H2O + zlSt
-OyfOn cNsf]xn_
-cNsf]xn afn]/ sfa{g 8fOcS;fO8 UofF;sf] cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
d"Nofª\sg (Evaluation)
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ k|of]uzfnfdf clS;hg UofF; lgdf{0fsf nflu s] s] /;fog cfjZos k5{ <
-cf_ k|of]uzfnfdf clS;hg UofF; lgdf{0f ubf{ s] s] ;fjwfgL
ckgfpg'knf{ <
-O_ k|of]uzfnfdf clS;hg UofF; k/LIf0f s;/L ul/G5, JofVof
ug'{xf];\ .
-O{_ ;Fu}sf] lrqdf dflg;n] af]s]sf] efF8fdf s'g UofF; /x]sf] x'G5,
sf/0f;lxt JofVof ug'{xf];\ .
340
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
cfˆgf] 3/ jf ljBfnoglhs}sf] :jf:Yo rf}sLsf] :ynut e|d0f u/L la/fdLnfO{ clS;hg UofF; s'g s'g
cj:yfdf lbOG5 :jf:YosdL{;Fu ;f]wk'5 u/L k|ltj]bg tof/ ug{ nufO{ sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
ljifoj:t'
k|of]uzfnfdf gfO6«f]hg UofF; lgdf{0f, ef}lts / /f;folgs u'0fx¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objective)
/fpG8 a6d ˆnf:s, 8]lne/L 6\o'a, ly;n kmg]n, Pdf]lgod, xfO8«f]hg k]/f]S;fO8, Dofª\uflgh
8fO{cS;fO8, UofF;hf/, ljxfOe ;]Nkm, af6/ 6«km / /f;folgs ;dLs/0f n]lvPsf d]6fsf8{
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
341
7f]; Pdf]lgod Snf]/fO8 sd tfkj|mddf g} UofF;df kl/0ft x'g] (volatile) ePsfn] ttfpg'clu
3f]n agfpg'k5{ .
k|of]ufTds sfo{ ug'{clu Pk|f]g / kGhf nufpg'k5{ .
tn plNnlvt r/0fcg';f/ lzIfsn] k|of]uzfnfdf gfO6«f]hg UofF; tof/ ug]{ ljlw k|bz{g
ug'{xf];\ . k|To]s ;d"xnfO{ ;fjwfgLk"j{s k|of]ufTds sfo{ ug{ nufpg'xf];\ / cfjZostfcg';f/
;xof]u
ug'{xf];\ .
-c_ lrqdf b]vfP h:t} u/L uf]nf] lkFw ePsf] efF8fdf Pdf]lgod Snf]/fO8 / ;f]l8od gfO6«fO6 /fvL ly;n
kmg]naf6 clnslt kfgL /fVg nufpg'xf];\ .
-cf_ 8]lnel/ 6\o'a, UofF;hf/, af6/
6«km, :6\ofG8 cflbnfO{ lrqdf
b]vfP h:t} u/L hf]8\g
nufpg'xf];\ .
-O_ /fpG8 a6d ˆnf:ssf] lkFwaf6
la:tf/} tfk lbg nufpg'xf];\ .
-O{_ gfO6«f]hg UofF; aGg yfn]kl5 UofF;hf/df ePsf] kfgL tnlt/ lj:yfkg x'Fb} dflyNnf] efudf gfO6«f]hg
UofF; hDdf x'g yfN5 .
lgisif{ M ;f]l8od gfO6«fO6nfO{ Pdf]lgod Snf]/fO8;Fu ttfpFbf gfO6«f]hg UofF; pTkfbg x'G5 .
NaNO2 + NH4Cl heat NaCl + N2 + H2O
342
dfly plNnlvt k|of]ufTds sfo{sf] d"Nofª\sg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg sfo{ljlwdf plNNflvt ;"rssf
cfwf/df ;d"xut ¿kdf d"Nofª\sg -k|of]ufTds sfo{sf] ;~rfng / k|:t'tLs/0f_ ug'{xf];\ . k|of]ufTds
sfo{sf] k|ltj]bg JolStut ¿kdf tof/ ug{ nufpg'xf];\ . ;d"xut tyf JolStut sfo{sf cfwf/df
cfGtl/s d"Nofª\sg clen]vLs/0f kmf/fddf ljBfyL{sf] pknlAwnfO{ cª\sg ug'{xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9fFrf
!= zLif{s=================
@= p2]Zo ==============
#= ;fdu|L===============
$= k|of]u ljlw=============-lrq / /f;folgs ;dLs/0f_
%= cjnf]sg / glthf -======== UofF; / To;sf ef}lts u'0fx¿sf] cjnf]sgsf]_
^= lgisif{ ===============
lj|mofsnfk # M gfO6«fh
] g UofF;sf] ef}lts, /f;folgs u'0f / pkof]lutfx¿ (Physical properties,
chemical properties and uses of nitrogen)
kfj/kf]OG6 jf d]6fsf8{sf ;xfotfn] clS;hg UofF;sf] ef}lts u'0fsf k|To]s a'Fbf Ps Ps ub}{ JofVof ub}{
hfg] . sIffdf ePsf ljBfyL{nfO{ cfjZostfcg';f/ ;d"xdf ljefhg ug{'xf];\ .
343
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— k|of]ufTds, kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ /
lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf]
clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ k|of]uzfnfdf gfO6«f]hg UofF; lgdf{0fsf nflu s] s] /;fog cfjZos k5{ <
-cf_ k|of]uzfnfdf gfO6«f]hg UofF; lgdf{0f ubf{ s] s] ;fjwfgL ckgfpg'knf{ <
-O_ k|of]uzfnfdf gfO6«f]hg UofF; k/LIf0f s;/L ul/G5, JofVof ug'{xf];\ .
gfO6«f]hg UofF;sf] k|of]u b}lgs hLjgdf sxfF sxfF x'G5, ;f]wvf]h u/L jf OG6/g]6sf ;xfotfn] ;"rL tof/
u/L sIffdf k|:t't ug{ nufpg'xf];\ .
ljifoj:t' M pkof]lutfx¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
-c_ s] tkfO{Fx¿n] c:ktfndf la/fdLx¿nfO{ kfOksf ;xfotfn] s'g} UofF; lbPsf] b]v]sf 5f}, Tof] s'g UofF;
xf]nf, Tof] UofF; xfd|f] jl/kl/sf] jftfj/0fdf
kfOG5 ls kfOFb}g <
-cf_ lrqdf b]vfOPsf] sfo{sf nflu s'g UofF;
k|of]u x'G5 <
344
-O_ vfg]t]naf6 jg:klt l3p agfpbf k|of]u x'g] UofF;sf] gfd s] xf] <
O{_ xl/of la?jfnfO{ gfO6«f]hg UofF;sf] cfjZostf k5{ ls kb}{g, 5nkmn ug'{xf];\ .
ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] k|ltlj|mof lbg nufpg'xf];\ . ljBfyL{n] lbPsf k|ltlj|mofnfO{ ;d]6\b} jfo'd08ndf /x]sf
UofF;sf] ;+/rgf kfOrf6{dfkm{t k|:t't u/L cfjZos hfgsf/L lbg'xf];\ .
lj|mofsnfk @ M xfO8«f]hg UofF;sf] pkof]lutf (Uses of hydrogen gas )
-c_ xfO8«f]hgsf] pkof]lutf;DaGwL d]6fsf8{ z}Ifl0fs kf6Ldf 6fF:g'xf];\ . tT;DaGwL 5nkmn ub}{ pSt
UofF;sf] pkof]lutf tn lbOPsf lrqsf cfwf/df JofVof ub}{ hfg'xf];\ .
-cf_ a]n'gdf xfO8«f]hg UofF; e/]sf] b]v] gb]v]sf] k|To]s ljBfyL{;Fu ;f]Wg'xf];\ .
-O_ xfO8«f]hg UofF;sf ;xfotfn] wft' sf6\g jf hf]8\g clS;xfO8«f]hg ˆn]d agfpg ;lsG5 egL
atfpg'xf];\ .
-O{_ jg:klt t]naf6 xfO8«f]lhg];g ljlwaf6 jg:klt l3p agfpg klg xfO8«f]hg UofF;sf] k|of]u ul/G5
eGg] atfpg'xf];\ .
-p_ /s]6df OGwgsf ¿kdf klg xfO8«f]hg UofF; k|of]u ul/g] s'/f atfpg'xf];\ .
345
lj|mofsnfk # M clS;hg UofF;sf] pkof]lutf (Uses of oxygen gas )
-c_ hLjhGt'n] Zjf;k|Zjf;sf nflu clS;hg UofF;sf] cfjZostf k5{ eGg] s'/f kfj/kf]OG6sf] ;xfotfn]
k|:t't ug'{xf];\ jf ;Dej eP;Ddsf cGo ;fdu|Lsf ;xfotfn] of] s'/f k|:6 kfg'{xf];\ .
-cf_ clS;hg UofF;sf ;xfotfn] wft' sf6\g jf hf]8\g clS;xfO8«f]hg ˆn]d agfpg ;lsG5 egL
atfpg'xf];\ .
-O_ jfo'd08nLo clS;hg kof{Kt gx'g] 7fpFx¿ h:t} M vfgL, kj{tf/f]x0f, cGtl/If ofqf, kfgLleq sfd ug{
cflbsf nflu s[lqd tl/sfaf6 tof/ ul/Psf] clS;hg l;lnG8/ k|of]u ul/G5 .
-O{_ Zjf;k|Zjf;df sl7g ePsf la/fdLnfO{ s[lqd tl/sfaf6 Zjf;k|Zjf; ug{ clS;hg l;lnG8/sf] k|of]u
ul/G5 .
-p_ l:6n pTkfbgsf nflu clS;hgsf] k|of]u ul/G5 eGg] tYonfO{ k|dfl0ft x'g] ;fdu|Lsf] k|of]u ug]{ .
-cf_ lah'nLsf] aNaleq 6ª\u:6]gsf] tf/nfO{ hNgaf6 /f]Sg klg gfO6«f]hg UofF; el/G5 eGg] s'/f lrqsf
cfwf/df JofVof ug]{ .
-O_ /]lk|mh]/]6/ lr;f] kfg{ klg t/n gfO6«f]hgsf] k|of]u ul/G5 eGg] cjut u/fpg'xf];\ .
346
kfFrf}F+ lbg (Fifth day)
ljifoj:t'
cf]hf]g tx
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
dflg;sf] cfFvf /ftf] x'g], 5fnfsf] SofG;/ x'g], /f]u k|lt/f]wfTds Ifdtf x|f; x'g] sf/0fdf 5nkmn
u/fpg] .
lj|mofsnfk @ M cf]hf]g txsf] kl/rolbg, cf]hf]g txsf] lgdf{0fs;/L x'G5 egL wf/0ff lgdf{0f
ug{ (Introduction of ozone layer, development of concept about formation of
ozone layer)
347
-c_ cf]hf]gsf] c0f'df clS;hgsf tLgcf]6f k/df0f' x'G5g\ egL cf0fljs ;"q;lxt kl/ro lbg'xf];\ .
-cf_ jfo'd08ndf ;dtfkd08ndf cf]hf]gsf] cjl:ylt af/]df jfo'd08nsf] lrqsf ;xfotfn] JofVof
ug'{xf];\ .
O2 + O → O3 (Ozone)
-O{_ k[YjLsf] ;txb]lv nueu @% b]lv $) lsnf]ld6/;Dd cf]hf]g tx km}lnPsf] 5 eGg] s'/f atfpg] .
-pm_ ;"o{af6 cfpg] k/fj}hgL ls/0f /f]Sg] txnfO{ cf]hf]g tx elgG5 eGg] s'/f atfpg] .
lgisif{ M clS;hgsf tLgcf]6f k/df0f' ldn]/ cf]hf]g aG5 / jfo'd08ndf o;sf] txnfO{ cf]hf]g tx
elgG5 .
lj|mofsnfk # M cf]hf]g txsf] dxŒjaf/] JofVof / o;sf] IfoLs/0faf6 x'g] c;/ .
(Explanation of importance of ozone layer and effects from its depletion)
-cf_ cf]hf]g txsf] IfoLs/0faf6 x'g] c;/sf a'Fbf Ps Ps u/L >Job[Zo ;fdu|Lsf ;xfotfn] JofVof
ug{'xf];\ .
CFCl2 → CFCl + Cl
Cl + O3 ClO + O2
2ClO 2Cl + O2
-O_ cf]hf]g txsf] ljgfzaf6 dfgj :jf:Yodf kg]{ c;/, af]6la?jfdf kg]{ c;/, tfkj|mddf x'g] j[lå,
kfl/l:ylts k|0ffnLdf x'g] c;/ cflb d]6fsf8{ tyf cGo ;fdu|Lsf ;xfotfn] k|:6 kfg{'xf];\ . ;fy}
tnsf lrqx¿ cWoog u/L cf]hf]g tx ljgfzsf] c;/af/] 5nkmn ug'{xf];\ .
348
lgisif{ M cf]hf]g txsf] ljgfzaf6 dfgj :jf:Yodf, hnLo kfl/l:ylts k2lt tyf cGo hLj tyf
kfl/l:ylts k2ltdf c;/ u5{ .
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ . lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ cf]hf]g txsf] kl/ro lbg'xf];\ .
-cf_ k[YjLsf] jfo'd08ndf ePsf] cf]hf]g txsf] ljgfzsf c;/ s] s] x'g\ <
-O_ olb jfo'd08ndf cf]hf]g tx x'Gy]g eg] k[YjLdf hLjsf] cl:tŒj ;Dej x'GYof] xf]nf, JofVof
ug'{xf];\ .
%= u[xsfo{ kl/of]hgf sfo{ (Homwork/ Project work)
cf]hf]g tx;DaGwL ljleGg hfgsf/L OG6/g]6sf ;xfotfaf6 xfl;n u/L cf]hf]g txsf] xfnsf]
l:ylt;DaGwL Pp6f l/kf]6{ tof/ kfg'{xf];\ .
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf tyf
/0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
349
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk
;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr
bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf] k|Zg
agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
350
PsfO !& wft' / cwft' (Metals and Non-metals)
cg'dflgt sfo{306f M %
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOsf] cWoogkl5 ljBfyL{ wft' / cwft'sf] kl/ro lbg, wft' / cwft'sf] ef}lts / ;fdfGo
/f;folgs u'0fsf] cjwf/0f k|:6 kfg{, wft' / cwft'sf] cjwf/0ff k|:6 kfg{, dfgj z/L/sf nflu cfjZos
vlgh tŒjsf ;|f]t / dxŒj pNn]v ug{ . Zn, Fe, Na / K sf ;|f]t / ltgLx¿sf] dxŒj JoSt ug{,
kf/f] / l;;fn] dfgj z/L/df kfg]{ gsf/fTds c;/ kQf nufpg ;Ifd x'g] 5g\ .
o; PsfOcGtu{t wft'sf u'0f h:t} ef}lts / ;fdfGo /f;folgs u'0f, cjnf]sgsf cfwf/df wft' / cwft'
5'6\ofpg, u'0fsf cfwf/df wft' / cwft'lar km/s 5'6\ofpg, dfgj z/L/sf nflu rflxg] s]xL wft', o;n]
dfgj z/L/df k'¥ofpg] kmfObf, oL wft'sf sdLn] dfgj z/L/df x'g] c;/, n]8 / kf/f]n] dfgj z/Ldf kfg]{
c;/sf af/]df s]xL hfgsf/L cflb h:tf ljifoj:t' ;d]l6Psf 5g\ . o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg
ljlwsf ;fy} ljleGg Collaborative methods of teaching h:t} M mix and match, think, pair and
share, T and M models cflbsf] k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ wft' / cwft'sf] cjwf/0ff k|:6 kfg{
-v_ dfgj z/L/sf nflu cfjZos vlgh tŒjsf ;|f]t / dxŒj pNn]v ug{
-u_ kf/f] / l;;fn] dfgj z/L/df kfg]{ gs/fTds c;/ kQf nufpg
351
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfk ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sgsf -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf
Go"gtd ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO
lj|mofsnfkdf ;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk,
kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO
pknlAwsf] n]vfhf]vf ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu @ 306fsf] ;do lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
352
lj|mofsnfk @ M wft'nfO{ lk6]/ kftf agfpg ;lsG5 (Malleability)
o; k|of]uaf6 wft'sf k/df0f'lar nfUg] d]6flns aG8 g6'l6sg Pp6f k/df0f' csf]{ k/df0f'df ;b}{ hfG5 /
lk6]/ kftf ag]sf j:t' wft' x'g\ / lk6\bf 6'lj|mPsf j:t' cwft' x'g\ egL 5nkmn u/fpg'xf];\ .
lgisif{ M kmnfd, h:tfkftf tyf PNo'ldlgod h:tf ljleGg k|sf/sf wft'nfO{ lk6]/ kftf agfpg
;lsG5 .
lj|mofsnfk # M wft'nfO{ ttfP/ nfdf] agfpg ;lsG5 (Ductility)
-c_ ljBfyL{nfO{ ljleGg ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
-cf_ Pp6f ;d"xnfO{ wfuf] / csf]{ ;d"xnfO{ tfdfsf] tf/ lng nufpg'xf];\ .
-O_ Pp6f ;d"xsf] b'O{ hgfnfO{ wfufsf] b'O{ 5]pdf ;dfTg nufO{ lardf l:kl/6 NofDkn] ttfpg
nufpg'xf];\ .
-O{_ csf]{ ;d"xsf] b'O{ hgfnfO{ tfdfsf] tf/sf] b'O{ 5]p ;dfpg nufO{ lardf l:kl/6 NofDkn] ttfpg nufO{
tGsfpg nufpg'xf];\ .
tL b'O{ k|of]udf s'g cj:yfdf b'O{ 5]p tGsfpFbf pSt j:t' tlGsof] jf 6'lj|mof] jf cGo cj:yf cjnf]sg
ul/of] tnsf] tflnsfdf eg{ nufpg'xf];\ .
j:t'x¿ ;d"x s ;d"x v
tfdfsf] tf/ tlGsG5
wfuf]
353
===============
===================
Dfflysf] k|of]uaf6 wft'sf k/df0f'lar nfUg] d]6flns aG8 g6'l6sg Pp6f k/df0f' csf]{ k/df0f'df ;b}{
hfG5 . wft'nfO{ ttfP/ tGsfP/ nfdf] agfpg ;lsG5 t/ cwft'nfO{ ;lsFb}g eGg] k|:6 kfg]{ .
lj|mofsnfk M $ wft'x¿ ljB't\sf ;'rfns x'g\ (Metals are good conductor of electricity)
354
lgisif{ M wft'n] k/df0f'df /x]sf :jtGq On]S6«f]gnfO{ Ps 5]paf6 csf]{ 5]pdf k'¥ofpg ;S5g\ . o;
lj|mofnfO{ wft'sf] ;'rfns u'0f elgG5 .
lj|mofsnfk $ M wft' tfksf ;'rfns x'G5g\ (Metals are good conductor of heat)
lj|mofsnfk % M wft'nfO{ lk6\bf ljz]if k|sf/sf] Wjlg pTkGg x'G5 (Metals produce sonorous
sound)
-c_ wft'af6 ag]sf] Pp6f 3G6L, sf7sf] 6'j|mf, kmnfdsf] 8Nnf], lstfa cflbnfO{ kfn}kfnf] lxsf{pFbf s:tf]
lsl;dsf] cfjfh cfpF5 ;'Gg nufpg'xf];\ .
-cf_ 3G6L / kmnfdsf] 8Nnfaf6 l6ª cfjfh (sonorous sound) cfpF5 t/ sf7sf] 6'j|mf / lstfaaf6
l6ª cfjfh (sonorous sound) cfpFb}g .
l6ª (sonorous sound) cfjfh lbg] j:t' wft' x'g\ eg] l6ª cfjfh
(sonorous sound) glbg] j:t' cwft' x'g\ egL k|:6 kfg'{xf];\ .
355
kmnfdsf] kftf, PNo'ldlgodsf] kftf, sf7sf] 6'j|mf, sf]Onf, sk8fsf] 6'j|mf cflb j:t' ;a} ljBfyL{nfO
wfl/nf] j:t'n] sf]tg{, sf6\g / 5fDg nufpg'xf];\ . o;/L ;lhn} sf]tg{ ;lsg], sf6\g ;lsg] / 6'j|m\ofpg
;lsg] j:t' cwft' x'g\ eg] ;lhn} sf]tg{ ;lsg], sf6\g ;lsg] / 6'j|m\ofpg g;lsg] j:t' wft' x'g\ egL
k|:6 kfg'{xf];\ / tnsf] tflnsfdf eg{ nufpg'xf];\ .
gf]6: wft'sf k/df0f'lar alnof] cfsif{0f an x'G5 To;}n] wft'x¿sf] pDng] / kUng] tfkj|md w]/} x'G5 eg]
cwft'sf] pDng] / kUng] tfkj|md sd x'G5 egL kfj/kf]OG6sf ;xfotfn] JofVof ug]{ .
356
cfˆgf] jl/kl/ ePsf bzcf]6f wft' / bzcf]6f cwft'sf] ;"rL tof/ kfg'{xf];\ / sIffdf k|:t't
ug'{xf];\ .
cfˆgf] 3/df ePsf wft' / cwft', s8fkg, ljz]if k|sf/sf] cfjfh lbg] / tfksf ;'rfnssf
cfwf/df 5'6\ofpg'xf];\ / tflnsf agfO{ eg'{xf];\ .
lrD6f, DofUg]l;od l/ag, k/LIf0f gnL, /ftf] / lgnf] ln6\d; k]k/, kmnfd, ;f]l8od, kf]6fl;od,
PNo'ldlgod cflb
lj|mofsnfk @ M k|foh;f] wft'n] xfjf;Fu Iff/Lo cS;fO8 agfp5g\ (Metals make basic oxide
reacting with air)
357
-c_ DofUg]l;od l/agnfO{ lrD6fsf ;xfotfn] ;dft]/ ag{/df afNg nufpg'xf];\ .
-cf_ wft'af6 lgl:sPsf] v/fgLnfO{ Pp6f las/df yf]/} kfgL /fVf]/ la:tf/} rnfpg nufpg'xf];\ .
-O_ pSt 3f]ndf lgnf] / /ftf] ln6d; k]k/nfO{ 8'afpg'xf];\ / sIffdf Iff/sf] ljz]iftfsf af/]df 5nkmn
ug'{xf];\ .
o;af6 wft'n] clS;hg;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ wft'sf] cS;fO8 agfpF5 . of] Iff/Lo x'G5 egL cGo
pbfx/0f;lxt JofVof ug'{xf];\ .
2Mg= O2 2MgO (DofUg]l;od cS;fO8)
4Fe + 3O2 2Fe2O3 (km]l/s cS;fO8)
4Al+ 3O2 2Al2O3 (PNo'ldlgod cS;fO8)
2Cu + O2 2CuO (sk/ cS;fO8)
lgisif{ M s'g} klg wft'n] clS;hg;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ wft'sf] cS;fO8 agfpF5 . o;/L ag]sf
wft'sf cS;fO8 Iff/Lo x'G5g\ .
dfly plNnlvt k|of]ufTds sfo{sf] d"Nofª\sg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg sfo{ljlwdf plNNflvt ;"rssf
cfwf/df ;d"xut ¿kdf d"Nofª\sg -k|of]ufTds sfo{sf] ;~rfng / k|:t'tLs/0f_ ug'{xf];\ . k|of]ufTds
sfo{sf] k|ltj]bg JolStut ¿kdf tof/ ug{ nufpg'xf];\ . ;d"xut tyf JolStut sfo{sf cfwf/df
cfGtl/s d"Nofª\sg clen]vLs/0f kmf/fddf ljBfyL{sf] pknlAwnfO{ cª\sg ug'{xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9fFrf
!= zLif{sM=================
@= p2]Zo ==============
#= ;fdu|L===============
$= k|of]u ljlw=============-lrq / /f;folgs ;dLs/0f_
%= cjnf]sg / glthf -======== wft' / To;sf /f;folgs u'0fx¿sf] cjnf]sg_
^= lgisif{ ===============
358
lj|mofsnfk # M ;lj|mo wft'x¿n] lkmSsf cDn;Fu /f;olgs k|ltlj|mof u/L wft'sf] nj0f / xfO8«f]hg UofF;
agfpF5 (Active metals form their salts reacting with dilute acids)
-cf_ k|To]s ;d"xnfO{ Ps Pscf]6f k/LIf0f gnL / Mg, Al, Fe, Zn / Mg lbg'xf];\ .
-O_ kfFr} ;d"xnfO{ k/LIf0f gnLdf sl/a % ld=ln= hlt lkmSsf HCl, H2SO4 / HNO3 dWo]sf] s'g}
3f]n lng nufpg'xf];\ .
-O_ To;kl5 clu lbOPsf] wft' cfˆgf] cfˆgf] k/LIf0f gnLdf /fVg nufO{ cjnf]sg ug{ nufpg'xf];\ .
lgisif{ M ;lj|mo wft'n] lkmSsf cDn;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ wft'sf] nj0f / xfO8«f]hg UofF; agfpF5
.
dfly plNnlvt k|of]ufTds sfo{sf] d"Nofª\sg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg sfo{ljlwdf plNNflvt ;"rssf
cfwf/df ;d"xut ¿kdf d"Nofª\sg -k|of]ufTds sfo{sf] ;~rfng / k|:t'tLs/0f_ ug'{xf];\ . k|of]ufTds
sfo{sf] k|ltj]bg JolStut ¿kdf tof/ ug{ nufpg'xf];\ . ;d"xut tyf JolStut sfo{sf cfwf/df
cfGtl/s d"Nofª\sg clen]vLs/0f kmf/fddf ljBfyL{sf] pknlAwnfO{ cª\sg ug'{xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9fFrf
!= zLif{s=================
@= p2]Zo ==============
#= ;fdu|L===============
$= k|of]u ljlw=============-lrq / /f;folgs ;dLs/0f_
%= cjnf]sg / glthf -======== wft' / To;sf /f;folgs u'0fx¿sf] cjnf]sgsf] _
^= lgisif{ ===============
lj|mofsnfk $ M wft'n] kfgL;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ wft'sf] xfO8«f]S;fO8 / xfO8«f]hg UofF; agfpF5
(Metals form metallic hydroxide and hydrogen gas reacting with water ):
-c_ Pp6f k/LIf0f gnLdf kfgL lng'xf];\ / To;df SoflN;od wft' /fv]/ /f;folgs k|ltlj|mof u/fpg'xf];\ .
-cf_ o; /f;folgs k|ltlj|mofaf6 lg:s]sf] xfO8«f]hg UofF;nfO{ k/LIf0f u/L k|bz{g ljlwaf6 lzIf0f ug'{xf];\
.
Ca + 2H2O Ca(OH)2 +H2
359
;fjwfgL : ;f]l8od wft' kfgLdf /fVbf ljikmf]6 x'g ;S5 To;}n] ;fjwfgLk"j{s of] lj|mofsnfk ug'{xf];\ .
dfly plNnlvt k|of]ufTds sfo{sf] d"Nofª\sg ubf{ cfGtl/s d"Nofª\sg sfo{ljlwdf plNNflvt ;"rssf
cfwf/df ;d"xut ¿kdf d"Nofª\sg -k|of]ufTds sfo{sf] ;~rfng / k|:t'tLs/0f_ ug'{xf];\ . k|of]ufTds
sfo{sf] k|ltj]bg JolStut ¿kdf tof/ ug{ nufpg'xf];\ . ;d"xut tyf JolStut sfo{sf cfwf/df
cfGtl/s d"Nofª\sg clen]vLs/0f kmf/fddf ljBfyL{sf] pknlAwnfO{ cª\sg ug'{xf];\ .
k|ltj]bgsf] 9fFrf
!= zLif{s=================
@= p2]Zo ==============
#= ;fdu|L===============
$= k|of]u ljlw=============-lrq / /f;folgs ;dLs/0f_
%= cjnf]sg / glthf -======== wft' / To;sf /f;folgs u'0fx¿sf] cjnf]sgsf] _
^= lgisif{ ===============
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ . lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfx¿sf] nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf] nflu lgDg k|Zgsf] ;fy} cGo o:t} k|Zgx¿ txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ wft'n] xfjf;Fu /f;folgs k|ltlj|mof ubf{ s:tf] lsl;dsf] of}lus aG5 <
-cf_ kmnfdnfO{ xfjfdf 5f]8\bf s'g of}lus aG5 < /f;folgs ;dLs/0f;lxt n]Vg'xf];\ .
-O_ PNo'ldlgodnfO{ lkmSsf xfO8«f]Snf]l/s cDn;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/fpFbf s] x'G5 < /f;folgs
;dLs/0faf6 b]vfpg'xf];\ .
-O{_ kfgLdf kf]6fl;od wft'nfO{ /f;folgs k|ltlj|mof u/fpFbf x'g] /f;folgs ;dLs/0f n]Vg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
ljleGg wft'nfO{ clS;hg;Fu, lkmSsf xfO8«f]Snf]l/s cDn;Fu / kfgL;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/fpFbf x'g]
/f;folgs ;dLs/0f rf6{ k]k/df n]v]/ Nofg'xf];\ / csf]{ lbgdf cfˆgf] sIffdf 6fF:f]/ 5nkmn ug'{xf];\ .
ljifoj:t'
dfgj :jf:Yosf nflu vlghx¿ (Minerals for human health)
360
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
lhª\s, kmnfd, ;f]l8od / kf]6fl;odsf] ;|f]t, dfgj z/L/df k'¥ofpg] kmfObf / sdLn] ubf{ z/L/df x'g]
c;/sf] >Jo b[Zo ;fdu|Lx¿, kfj/kf]OG6, sIffsf] l;sfOnfO{ dgf]/~hgk"0f{ agfpgsf nflu o;;DaGwL
s]xL d]6fsf8{
-c_ s] dfgj z/L/nfO{ wft'sf] cfjZostf ePsf] ;dodf kmnfdsf] lsnf vfg ldN5 <
-cf_ kmnfdnfO{ kfgLdf ld;fpFbf s:tf] k|s[ltsf] of}lus aG5 <
lj|mofsnfk @ M lhª\s / kmnfdsf] ;|f]t, oL wft'n] dfgj z/L/df k'¥ofpg] kmfObf / sdLn] x'g] c;/x¿
(Sources of zinc and iron and advantages of them for human body and effects
due to their scarcity)
-O_ To:t} /StcNktf ePsf] dflg; b]v] gb]v]sf] egL ;d"xdf 5nkmn u/fpg'xf];\ .
-O{_ oL wft'sf] ;|f]t, dfgj z/L/df k'¥ofpg] kmfObf / sdLn] x'g] c;/x¿sf] ;"rL tof/ ug{ nufO{ cfˆgf]
b}lgs vfgfdf oL tŒjx¿ ;dfj]z eP gePsf] 5nkmn u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M ;f]l8od / kf]6fl;odsf] ;|f]t, tyf oL wft'n] dfgj z/L/df k'¥ofpg] kmfObf / sldn] x'g]
c;/x¿ (Sources of sodium and potassium and advantages of them for human
body and effects due to their scarcity)
361
-O_ To:t} d[uf}nf;DaGwL /f]u ePsf] dflg; b]v] gb]v]sf] egL ;d"xdf 5nkmn u/fpg'xf];\ . vfgfdf s'g
tŒjsf] sdLn] of] /f]u nfU5 k|:6 kfg'{xf];\ .
-O{_ oL wft'sf] ;|f]t, dfgj z/L/df k'¥ofpg] kmfObf / sdLn] x'g] c;/sf] ;"rL tof/ ug{ nufO{ cfˆgf]
b}lgs vfgfdf oL tŒj ;dfj]z eP gePsf] 5nkmn u/fpg'xf];\ .
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ . lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ dfgj z/L/nfO{ cfjZos kg]{ rf/cf]6f d'Vo wft' s] s] x'g\ <
-cf_ vfgfdf lhª\s, kmnfd, ;f]l8od / kf]6fl;odsf ;|f]t s] s] x'g\ <
-O_ vfgfdf lhª\s, kmnfd, ;f]l8od / kf]6fl;odsf] sdL ePdf nfUg] Ps Pscf]6f c;/ s] s] x'g\ <
kf/f] / l;;fsf] k|of]u x'g] s]xL j:t'sf] ;"rL, oL wft'n] dfgj :jf:Yodf kfg]{ c;/sf] ;"rLsf] d]6fsf8{,
;DalGwt >Jo b[Zo ;fdu|Lx¿ cflb
362
lj|mofsnfk ! M dl:tis dGyg (Brain storming)
-c_ xfd|f] z/L/nfO{ wft'sf] cfjZostf k/] h:t} s] wft'x¿n] xfd|f] :jf:Yodf c;/ klg u5{ <
-cf_ kf]6fl;odsf] sdLn] xfd|f] z/L/df s] s:tf c;/ b]vfk5{g\ <
lj|mofsnfk @ M xfd|f] z/L/df n]8sf] c;/ (Effects of lead in our body)
-cf_ uf8Lsf] Aof6«L, /ª, k]6«f]lnod kbfy{, ln8 lj|m:6n Unf;, /]l8of]wdL{ ;'/Iff kftf cflbdf n]8sf] k|of]u
ul/G5 eGg] s'/f >Jo b[Zo ;fdu|Lsf] k|of]uaf6 cjut u/fpg'xf];\ .
-O_ kf7\ok':tssf] k]h @*) df lbOPsf n]8sf] c;/sf] ;"rL tof/ ug{ nufpg'xf];\ .
-cf_ ydf]{ld6/, Aof/f]ld6/, 6\o'anfO6 cflbdf n]8sf] k|of]u ul/G5 eGg] s'/f >Jo b[Zo ;fdu|Lsf] k|of]uaf6
cjut u/fpg'xf];\ .
-O_ kf7\ok':tssf] k]h @*) df lbOPsf kf/f]sf] c;/sf] ;"rL tof/ ug{ nufpg'xf];\ .
363
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ . lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf
ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ dfgj z/L/df n]8sf c;/ s] s] x'g\, s'g} b'O{cf]6f c;/ n]Vg'xf];\ .
-cf_ dfgj z/L/df kf/f]sf] c;/ s] s] x'g\ <
-ª_ u[xsfo{ / kl/of]hgf sfo{ (Homework /project work)
n]8 / kf/f]n] dfgj z/L/df k'¥ofpg] c;/sf] vf]hL u/]/ ;"rL tof/ ug'{xf];\ . sIffdf k|:t't u/]/ 5nkmn
ug'{xf];\ .
kfFrf}F+ lbg M PsfOsf] clGtd lbg (Fifth day)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf tyf
/0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk
;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
364
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utf cg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr
bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf] k|Zg
agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
365
PsfO !* sfa{g / o;sf of}lusx¿ (Carbon and its compounds)
cg'dflgt sfo{306f M ^
!= PsfO kl/ro (Unit introduction)
o; PsfOcGtu{t ljleGg k|sf/sf sfa{gsf ;|f]t, sfa{gsf] :jefjcGtu{t Sof6g];g, Pnf]6«K; / Pnf]6«f]kL
sfa{gsf ef}lts u'0f a'Fbfut ¿kdf, sfa{gsf s]xL /f;folgs k|ltlj|mof, k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s
of}lussf pbfx/0f / ltgLx¿larsf] km/s / xfd|f] b}lgs hLjgdf k|fª\ufl/s of}lussf pkof]lutf h:t} M
vfgf, nQf sk8f, cf}ifwL, pmhf{, ;f}Gbo{ ;fdu|L tyf s[lif pTkfbg / s[lifdf k|of]u ul/g] vfB kbfy{ cflb
ljifoj:t' ;d]l6Psf 5g\ . o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg ljlwsf ;fy} ljleGg Collaborative
methods of teaching h:t} M mix and match, think, pair and share, T and M models cflbsf]
k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ sfa{gsf] kl/ro lbg
-v_ sfa{gsf] ;|f]t / k|s[lt JofVof ug{
-u_ sfa{gsf ef}lts u'0f JofVof ug{
-3_ sfa{gsf /f;folgs u'0f JofVof ug{
-ª_ k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s of}luslar leGgtf 5'6\ofpg
-r_ b}lgs hLjgdf k|fª\ufl/s of}lussf pkof]lutf vf]hL ug{
366
%= k|ltljDat l;sfO, l;sfO ;Dj[lå / PsfOsf] d"Nofª\sg @
367
lgisif{ M k|fª\ufl/s of}lusaf6 sfa{g k|fKt ug{ ;lsG5 jf k|fª\ufl/s of}lusx¿ s'lxP/ jf hnfP/ sfa{g
k|fKt ug{ ;lsG5 .
lzIfsnfO{ yk hfgsf/L
sfa{g of] afx]s cGo ljleGg kbfy{ sf]Onf, uf]n, cFuf/, w'Fjf, 6]an, s';L{, sk8f, xfdLn] vfg] vfgf /
x/]s hLjsf] z/L/df /x]sf] s'/f k|:6 kfg]{ / of] ;a} j:t' sfa{gsf ;|f]t x'g\ eGg] s'/f atfpg] . sfa{g
tŒj tyf of}lussf ¿kdf /x]sf x'G5g\, h'g lgDgfg';f/ 5g\ .
h:t} dflysf ;a} j:t'nfO{ 89fpFbf cGTodf sfnf] kbfy{ afFsL /xG5 . of] sfnf] kbfy{ g} sfa{g xf] eGg]
s'/f k|:6 kfg'{xf];\ .
sfa{g tŒjsf ¿kdf sfa{g of}lussf ¿kdf
k|fª\ufl/s of}lus ck|fª\ufl/s of}lus
sf]Onf, WjfF;f], uf]n, cFuf, u|fkmfO6, lx/f sfaf]{xfO8«]6, k|fl] 6g, l3p, sfaf]{g]6x¿,
km'n]l/g (u|flkmg) cflb k]6«f]n, o'l/of, sfuh, afOsfaf]{g]6x¿,
;fa'g, d]r ldy]g, Oy]g, sfaf{O8x¿, 9'ª\ufx¿,
xfO8«f]sfa{g UofF;x¿ cflb UofF;x¿ CO2, CO cflb
-c_ sfa{gsf] tŒjaf6 Tolt 7'nf 7'nf of}lus s;/L ;Dej eof] eGg] s'/f ljBfyL{nfO{ >Job[Zo ;fdu|Lsf]
k|of]u u/]/ o;;DaGwL wf/0ff k|:6 kfg'{xf];\ .
-cf_ sfa{gsf] Eofn]G; ;]ndf rf/cf]6f On]S6«f]g x'G5 / rf/cf]6f sf]Eofn]G6 af]G8 agfpF5 eGg] s'/f
k|:6\ofpg'xf];\ .
-O_ Pp6f sfa{gsf] k/df0f'n] csf]{ k/df0f';Fu sf]Eofn]G6 af]G8 agfpFb} nfdf] l;j|mL agfpF5g\ .
-O{_ sfa{gsf] of] u'0fnfO{ Sofl6g];g elgG5 eGg] s'/f lrqåf/f cjut u/fpg'xf];\ .
368
lgisif{ M sfa{gsf k/df0f' Ps cfk;df hf]l8P/ l;j|mL agfpg] u'0f x'G5 o; u'0fnfO{ Sofl6g];g elgG5 .
lj|mofsnfk $ M sfa{gsf] Pnf]6«K; / Pnf]6«f]kL k|s[lt (Allotrops and allotropy of carbon)
5nkmn ljlwaf6 ef}lts ¿kdf sfa{g ljleGg cj:yfdf kfOG5 t/ /f;folgs ¿kdf oL ;a}sf] ;ª\s]t
C g} x'G5 . o;/L /f;folgs ¿kdf Pp6} t/ ef}lts ¿kdf km/s km/s cj:yfdf kfOG5 eg] o;
cj:yfnfO{ Pnf]6«K;\ elgG5 . tŒjsf] of] u'0fnfO{ Pnf]6«kL elgG5 eGg] s'/f tnsf] rf6{af6 :ki6 kfg]{ .
o;;DaGwL kfj/kf]OG6sf ;xfotfn] k|:6 kfg]{ .
of] ;Fu;Fu} sfa{gsf] ef}lts u'0f;DaGwL logLx¿sf] cj:yf, 3'ngzLntf, /ª, 6nskg, ;~rfng;DaGwL
tYo, 3gTj cflbsf af/]df kfj/kf]OG6sf ;xfotfn] k|:6 kfg]{ .
lgisif{ M sfa{g dl0fe tyf w'nf] h:tf ljleGg ¿kdf kfOG5 .
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ Sofl6g];g eg]sf] s] xf] <
-cf_ sfa{gn] s:tf] k|sf/sf] aG8 agfpF5 <
369
-O_ Pnf]6«kL eg]sf] s] xf], sfa{gsf kfFrcf]6f Pnf]6«k;sf gfd eGg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Home work/ project work)
rf6{ k]k/df sfa{gsf] Pnf]6«Kfx¿ (dl0fe / w'nf]) rf6{ tof/ ug'{xf];\ / sIffdf 5nkmn u/fpg'xf];\ . ;fy}
sfa{gsf ef}lts u'0fx¿sf] ;"rL tof/ u/L sIffdf 5nkmn u/fpg'xf];\ .
bf];|f] lbg (Second day)
370
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
sfa{gn] ljleGg cj:yfdf /f;folgs k|ltlj|mof ubf{ x'g] /f;folgs ;dLs/0f;DaGwL >Jo b[Zo ;fdu|L,
kfj/kf]OG6, /f;folgs ;dLs/0fsf d]6fsf8{x¿, ag{/ / sf]Onf cflb
lj|mofsnfk @ M sfa{gsf] aNg] u'0f x'G5 / wft';Fu k|ltlj|mof u5{ (Combustion and reaction
with metal)
of] lj|mofsnfk ul//x]sf] cj:yfdf ljBfyL{nfO{ lj|mofsnfksf] cjnf]sg ub}{ l6kf]6 ug{ nufpg'xf];\ .
k|ltj]bgsf nflu oxL ;fdu|L k|of]u ug{ nufpg'xf];\ .
C + O2 CO2 + tfk
2C + O2 2CO + tfk
of];Fu} sfa{gn] ;lj|mo wft';Fu tfksf] pkl:yltdf /f;folgs k|ltlj|mof ubf{ wft'sf] sfaf{O8 agfpF5 eGg]
s'/f kfj/kf]OG6 / d]6fsf8{sf ;xfotfn] k|:t't u/L 5nkmn u/fpg'xf];\ .
;lj|mo wft' + sfa{g wft'sf] sfaf{O8
4Al + 3C Al4C3 PNo'ldlgod sfaf{O8
2Fe + C Fe2C cfO/g sfaf{O8
2Li + 2C Li2C2 lnlyod sfaf{O8
371
Ca + 2C CaC2 SoflN;od sfaf{O8
lgisif{ M sfa{g clS;hgsf] pkl:yltdf aN5 / tfk lbG5 . To:t} wft';Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/
wft'sf] sfaf{O8 agfpF5 .
lj|mofsnfk # M sfa{gsf] l/8\o'l;ª u'0f / jfkm;Fusf] /f;folgs k|ltlj|mof (Action with steam and
reducing property of carbon)
-c_ tŒjsf cS;fO8af6 clS;hg x6fpg] jf cnu ug]{ /f;folgs k|ltlj|mofnfO{ l/8\o'l;ª u'0f elgG5
egL JofVof ug'{xf];\ / l/8\o'l;ª u'0f;Fu ;DalGwt /f;folgs k|ltlj|mofsf d]6fsf8{ z}Ifl0fs kf6Lsf]
5]pdf 6fF:g'xf];\ .
-cf_ ;Fu;Fu} >Job[Zo ;fdu|L klg k|:t't ub}{ 5nkmn ljlwaf6 sfa{gsf] l/8\o'l;ª u'0f / jfkm;Fusf]
/f;folgs k|ltlj|mof lzIf0f ug'{xf];\ .
ZnO + C heat Zn + CO
PbO + C heat Pb + CO
C + H2O (Steam) CO + H2
lgisif{ M sfa{gn] wft'sf] cS;fO8nfO{ l/8\o'; u5{ / kfgLsf] afkm;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ sfa{g
df]gf]S;fO8 agfpF5 .
d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ jf 5nkmn ub}{ ubf{ / lj|mofsnfk
ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb}
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ l/8\o'l;ª u'0f eg]sf] s] xf], k|To]ssf] Pp6f pbfx/0f klg lbg'xf];\ .
-cf_ lhª\s cS;fO8nfO{ tfksf] pkl:yltdf sfa{g;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/fpFbf s] x'G5 <
372
-O_ SoflN;od cS;fO8, l;lnsf / n]8 cS;fO8nfO{ sfa{g;Fu ttfpFbf x'g] /f;folgs k|ltlj|mof
atfpg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
sfa{gsf] l/8\o'l;ª u'0f tyf jfkm;Fusf] /f;folgs k|ltlj|mofsf] rf6{ k]k/df ;"rL agfO{ sIffdf k|:t't
ug'{xf];\ .
3/ jf s[lif kmfd{df tof/ ul/Psf] k|fª\ufl/s dn, /f;folgs dn, o'l/of, t]n, lrgL, l3p, xfO8«f]Snf]l/s
cDn, ;f]l8od xfO8«f]S;fO8, SoflN;od sfaf]{g]6, k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s of}lus;DaGwL >Jo b[Zo
;fdu|Lx¿ / d]6fsf8{x¿
-c_ sfa{gn] n]8 cS;fO8;Fu /f;folgs k|ltlj|mof u/]/ n]8 / sfa{g df]gf]S;fO8 agfpF5 eg] o;
k|ltlj|mofdf sfa{gsf] s'g u'0f b]vfpg vf]lhPsf] 5 <
-cf_ C + O2 CO2 + tfk
of] ;dLs/0f sfa{gsf] s'g u'0f;Fu ;DalGwt 5 <
-O_ sfa{gsf] of}lussf] s'g} kfFr pbfx/0f lbg'xf];\ .
373
lj|mofsnfk @ M k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s of}lussf] kl/ro (Introductio of organic and
inorganic compounds)
ljleGg ;fdu|L h:t} ldy]g, Oy]g, k|f]k]g, kmnfd, DofUg]l;od l/ag cflb k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s
of}lussf] hfgsf/L lbg'xf];\ .
sfa{gsf of}lusdf sfa{gn] cGo tŒj;Fu sf]Eofn]G6 aG8 agfpF5 . To;}n] On]S6«f]Eofn]G6 aG8
x'g] kfgLdf o;sf of}lus k|foh;f] c3'ngzLn x'G5g\ eGg] s'/f t]nnfO{ kfgLdf ld;fP/
b]vfpg'xf];\ / of] tYo k|:6\ofpg'xf];\ .
sfa{gsf] pkl:ylt /x]sf / sfa{gn] sf]Eofn]G6 aG8 agfpg] k|fo ;a} of}lus k|fª\ufl/s of}lus x'g\
/ sfa{g gePsf / sfa{g eP tfklg On]S6«f]Eofn]G6 aG8 agfpg] jf /]l8snsf ¿kdf /xg] of}lus
ck|fª\ufl/s of}lus x'g\ egL kfj/kf]OG6sf ;xfotfn] JofVof ub}{ hfg'xf];\ . h:t} M ldy]g, Oy]g,
ldyfgf]n, o'l/of, k|f]l6g, sfaf]{xfO8«]6, l3p, d}g, k]6«f]n cflb k|fª\ufl/s of}lussf pbfx/0f x'g\ eg]
;f]l8od Snf]/fO8, DofUg]l;od xfO8«f]S;fO8, xfO8«]fSnf]l/s cDn, SoflN;od sfaf]{g]6, l;Ne/
Snf]/fO8 cflb ck|fª\ufl/s of}lussf pbfx/0f x'g\ .
tkfO{F{+n] tof/ kfg'{ePsf] d]6fsf8{sf] klg k|of]u ub}{ of] lj|mofsnfk 5nkmn ljlwaf6 kmnbfoL
agfpg'xf];\ .
lgisif{ M k|fª\ufl/s of}lus sf]Eofn]G6 aG8 / ck|fª\ufl/s of}lus On]S6«f]Eofn]G6 aG8n] ag]sf x'G5 .
-cf_ ;Dk"0f{ ljBfyL{sf] ;xeflutf x'g]u/L k]h g= @** df lbOPsf] tflnsfsf ;xfotfn] k|fª\ufl/s of}lus
/ ck|fª\ufl/s of}luslar ef}lts cj:yf, /f;folgs aG8, cfof]lgs/0f, 3'ngzLntf, klUng] / pDng]
tfkj|md, HjngzLntf cflb cfwf/df 5nkmn ljlwaf6 lj|mofsnfk u/fpg'xf];\ . 3'ngzLntf;DaGwL
lj|mofsnfk ug{ kfgLdf l3p / ;f]l8od Snf]/fO8 5'6\6f5'6\6} ld;fP/ b]vfpg'xf];\ .
374
lgisif{ M k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s of}luslar cj:yf, /f;folgs aG8, cfof]lgs/0f, 3'ngzLntf,
HjngzLntf, kUng] / pDng] tfkj|md cflb u'0fdf km/s x'G5 .
375
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
Rff6{ k]k/df jf ;Dej eP kfj/kf]G6df k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s of}luslardf km/s n]vL sIffdf
k|:t't ug'{xf];\ .
kl/of]hgf sfo{sf nflu efG;faf6 lg:s]sf pkof]uL gePsf j:t' s'g} efF8fdf hDdf ug{
nufpg'xf];\ / s]xL lbg cjnf]sg ug{ nufO{ Tof] s'lxPkl5 ;fjwfgLk"j{s NofP/ sIffdf k|:t't
ug{ nufpg'xf];\ clg o'l/of dn;Fu t'ngf ug{ nufpg'xf];\ .
ljifoj:t'
k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s of}lusx¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
lrgL, pmg, l;6fdf]n, l:k|6, s]xL ;f}Gbo{ ;fdu|L, >Jo b[Zo ;fdu|L, b}lgs hLjgdf k|fª\ufl/s of}lussf]
pkof]lutf;DaGwL kfj/kf]OG6, d]6fsf8{x¿ cflb
-O_ Pp6f ;d"xnfO{ vfgf, csf]{ ;d"xnfO{ nQf sk8f / t];|f] ;d"xnfO{ cf}ifwLsf gfd eGg nufpg'xf];\ .
-O{_ ljBfyL{n] eg]sf gfd Tflnsfdf eb}{ hfg'xf];\ / >Jo b[Zo ;fdu|Lsf ;xfotfn] tL gfd k|fª\ufl/s ePsf]
s'/f k|:6\ofpFb} hfg'xf];\ .
-p_ k|fª\ufl/s of}lus vfgf, nQf sk8f / cf}ifwLdf k|of]u x'G5 egL cjut u/fpFb} hfg'xf];\ .
376
b}lgs hLjgdf k|fª\ufl/s of}lussf ¿kdf pmhf{, s[lif pTkfbg tyf s[lifdf k|of]u x'g] vfB kbfy /
;f}Gbo{ ;fdu|L (Energy, agricultural products and cosmetics in daily life as organic
compounds)
-O_ Pp6f ;d"xnfO{ pmhf{, csf]{ ;d"xnfO{ s[lif pTkfbg tyf s[lifdf k|of]u x'g] vfB kbfy{ / t];|f] ;d"xnfO{
;f}Gbo{ ;fdu|Lsf gfd eGg nufpg'xf];\ .
-O{_ ljBfyL{n] eg]sf gfd Tflnsfdf eb}{ hfg'xf];\ / >Jo b[Zo ;fdu|Lsf ;xfotfn] tL gfd k|fª\ufl/s ePsf]
s'/f k|:6\ofpFb} hfg'xf];\ .
-p_ 5nkmn ljlwaf6 k|fª\ufl/s of}lus pmhf{, s[lif pTkfbg tyf s[lifdf k|of]u x'g] vfB kbfy{ / ;f}Gbo{
;fdu|Ldf k|of]u x'G5 egL cjut u/fpFb} hfg'xf];\ .
377
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du| l;sfOsf]
k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw, tf}/tl/sf
tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk
;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr
bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
378
PsfO !( s[lif If]qdf k|of]u x'g] kbfy{x¿ (Materials used in Agriculture)
cg'dflgt sfo{306f M &
!= PsfO kl/ro (Unit introduction):
o; PsfOcGtu{t la?jfnfO{ cfjZos kf]ifscGt{ut k|d'v kf]ifs tŒj / ;xfos kf]ifs tŒj,
k|fª\ufl/s / ck|fª\ufl/s dn, k|fª\ufl/s dnsf kmfObf, ck|fª\ufl/s dncGt{ut gfO6«f]hgo'St dn,
km:kmf]/;o'St dn, kf]6fl;odo'St dn, ls6gfifs ljiffbLdf h}ljs ljiffbL, /f;folgs ljiffbL, df6fsf]
u'0f:t/ ;+/If0fcGt{ut u'0f:t/ k/LIf0f, pko'St v]tL k|ljlwsf] k|of]u / hldgsf] plrt k|of]u ug]{
ljifoj:t' ;dfj]z ul/Psf 5g\ . o; PsfOsf] ;xhLs/0f ubf{ k|jrg ljlwsf ;fy} ljleGg
Collaborative methods of teaching h:t} M mix and match, think, pair and share, T and M
models cflbsf] k|of]u ug{'kg]{ 5 .
@= l;sfO pknlAw (Learning outcomes)
-s_ la?jfnfO{ cfjZos kg]{ kf]ifs tŒjsf] kl/ro lbg
-v_ gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;odsf] cefjaf6 la?jfdf b]lvg] nIf0f k|of]uåf/f klxrfg ug{
-u_ k|fª\ufl/s dnsf] kl/ro / agfpg] ljlw pNn]v ug{
-3_ k|fª\ufl/s dnsf kmfObf pNn]v ug{
-ª_ /f;folgs dn / sL6gfzs ljiffbLsf] kl/ro lbg
-r_ /f;folgs dn / sL6gfzs ljiffbLsf] dxŒj, c;/ / h}ljs ljsNk JofVof ug{
-5_ df6fsf] u'0f:t/ ;+/If0fsf pkfo j0f{g ug{
#= ljifoj:t' / ;do ljefhg (Time allocation for contents)
j|m=; ljifoj:t' ljifoj:t'sf] lj:t[tLs/0f ;do -306fdf_
=
!= la?jfnfO{ cfj:os kg]{ k|d'v tyf ;xfos kf]ifs tŒjx¿ !
kf]ifs tŒjx¿ gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;odsf]
cefjaf6 la?jfdf b]lvg] nIf0f
@= k|fª\ufl/s dn kl/ro !
agfpg] ljlw
kmfObf
ck|fª\ufl/s dnsf] kl/ro
379
gf]6 M l;sfO lj|mofsnfk / lgdf{0ffTds d"Nofª\sg ;Fu;Fu} x'g] 5 . l;sfO lj|mofsnfks} j|mddf l;sfO
ljljwtfnfO{ ;Daf]wg x'g]u/L ljleGg lj|mofsnfk ;~rfng u/L Go"gtd l;sfO ;'lglZrt ug'{kg]{ 5 .
o;sf afah'b sltko ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf cfjZos kg{ ;S5 . t;y{ tflnsfsf] clGtd a'Fbfsf]
;Gbe{df PsfOut -s_ cfGtl/s d"Nofª\sgsf -;xeflutf, k|of]ufTds tyf kl/of]hgf sfo{_ ¿kdf
Go"gtd ck]lIft l;sfO pknlAw xfl;n ug{ sl7gfO ePsf ljBfyL{nfO{ yk ;xfotf lbg, l;sfO
lj|mofsnfkdf ;xeflutf eP gePsf] d"Nofª\sg u/L ;xeflutf u/fpg, k|of]ufTds lj|mofsnfk,
kl/of]hgf sfo{sf] d"Nofª\sg u/L clen]vLs/0f ug{ -v_ PsfOdf plNnlvt ;+1fgfTds If]qsf l;sfO
pknlAwsf] n]vfhf]vf ug]{ b'j} sfo{ ug{sf nflu @ 306fsf] ;do lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
380
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
-c_ ;fgf ;fgf sfuhsf] 6'j|mfdf !& cf]6} kf]ifs tŒjsf] gfd n]v]/ 3f]K6\ofP/ /fVg'xf];\ .
381
-cf_ ;a} hgf ljBfyL{nfO{ Ps Pscf]6f 6'j|mf 5fGg nufO{ gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;od 5fGg]
ljBfyL{nfO{ Psflt/ / afFsLnfO{ csf]{lt/ pleg nufpg'xf];\ .
-O_ o;af6 gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;od la?jfsf nflu k|d'v kf]ifs tŒj x'g\ / afFsL sfa{g,
xfO8«f]hg, clS;hg, ;Nkm/, SoflN;od, DofUg]l;od, af]/f]g, Snf]l/g, sk/, kmnfd, Doª\uflgh,
df]lnA8]gd, lgs]n / h:tf ;xfos kf]ifs tŒj x'g\ egL 5nkmn u/fpFb} ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lgisif{ M la?jfnfO{ gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;od h:tf k|d'v kf]ifs tŒj tyf sfa{g xfO8«f]hg,
clS;hg, ;Nkm/ h:tf ;xfos kf]ifs tŒj cfjZos k5{ .
-c_ ;Dej eP;Dd oL tLg lsl;dsf la?jf k|bz{g u/L ljBfyL{nfO{ sIffdf ;xhLs/0f ug'{xf];\ . ;Dej
geP kfj/kf]OG6df o:t} lrq k|bz{g ug'{xf];\ .
-cf_ la?jfnfO{ gfO6«f]hgsf] sdL ePdf la?jfsf] xl/of]kg x/fpFb} hfg] / cf]OnfpFb} hfg] x'G5 egL klxnf]
lrq jf o:t} cGo lrq k|bz{g ug'{xf];\ .
-O_ la?jfdf km:kmf]/;sf] sdL ePdf h/fsf] j[lå sd x'g] / cfjZos kf}li6s tŒj lng g;Sg] clg
o;df nfUg] kmn klg /fd|f];Fu ljsf; gx'g] x'G5 egL JofVof ub}{ hfg'xf];\ .
-O{_ la?jfdf kf]6fl;odsf] sdL ePdf /f]un] l56f] cfj|md0f u5{ / la?jfsf] Ps efuaf6 csf]{ efudf /f]u
;b}{ km}lnFb} hfG5 . cGTodf la?jf d5{ eGg] tYo k|:t't ug'{xf];\ .
382
o;/L 5nkmn ljlwaf6 kf]ifs tŒj;Fu ;DalGwt wf/0ffsf] ;xhLs/0f ug'{xf];\ .
lgisif{ M gfO6«f]hgn] la?jfsf] vfgf lgdf{0f / ljsf;df, kmf]:kmf]/;n] la?jfsf] j[lådf / kf]6fl;odn]
/f]u;Fu n8\g] Ifdtf k|bfg u5{ .
la?jfsf nflu cfjZos kf]ifs tŒjsf] ;"rL tof/ u/L k|d'v / ;xfos kf]ifs tŒjsf] tflnsf
agfpg'xf];\ / sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
cfˆgf] jl/kl/ jf aFu}rfdf ePsf la?jfdf ePsf d'Vo kf]ifs tŒjx¿sf] sdLsf] klxrfg u/L tL
la?jfsf] ;"rL agfpg'xf];\ .
ljifoj:t' M k|fª\ufl/s dn
>Jo b[Zo ;fdu|L, kfj/kf]G6, hgfj/n] pT;h{g u/]sf] dnd"q, efG;faf6 lg:s]sf s'lxg] j:t'x¿, ;Dej
eP :ynut e|d0f u/fpg] k|fª\ufl/s dnsf kmfObf n]lvPsf d]6fsf8{ / cGo pknAw :yfgLo ;fdu|L
383
-u_ l;sfO ;xhLs/0f lj|mofsnfk (Learning facilitation activities)
hLjaf6 pT;h{g x'g] dnd"q tyf z/L/sf efu s'xfP/ agfOPsf] dnnfO{ k|fª\ufl/s dn elgG5 egL
kl/eflift ug'{xf];\ / o;cGt{ut sDkf]:6 dn, xl/of] dn cflb k5{ eGg] JofVof ug'{xf];\ .
-cf_ cfˆgf] ljBfnodf /flvPsf] s'lxg] j:t' dfq n]lvPsf] 8:6lagsf ;xfotfn] sDkf]:6 dn agfpg]
tl/sf / o;sf] kl/efiff l;sfpg'xf];\ .
-O_ :ynut e|d0f u/fO{ xl/of] dnsf] kl/efiff, tof/ ug]{ ljlw tyf k|of]u ug]{ tl/sfsf] ;xhLs/0f
ug'{xf];\ .
;Fu;Fu} kfj/kf]OG6df tof/ ul/Psf jf d]6fsf8{df n]lvPsf k|fª\ufl/s dnsf kmfObf atfpFb} 5nkmn
ljlwaf6 ljBfyL{nfO{ ;xhLs/0f ub}{ hfg'xf];\ .
df6fsf] pj{/fzlSt a9fpF5
df6fsf] kfgL ;~ro ug]{ Ifdtf a9fpF5
384
bL3{sfn;Dd df6fdf s'g} gsf/fTds c;/ b]lvFb}g
jftfj/0f k|b'if0fnfO{ lgoGq0f ug{ ;xof]u u5{
o;sf] k|of]un] t/sf/L tyf kmnkm"nnfO{ :jflbnf], kf]l;nf] / :jf:Yojw{s agfpF5 .
o:tf] dndf plAhPsf t/sf/L tyf kmnkm"n vfFbf dfgj :jf:Yodf s'g} gsf/fTds c;/ kb}{g .
df6fdf la?jfnfO{ cfjZos kg]{ kf]ifs tŒj kof{Kt gePsf] cj:yfdf la?jfsf nflu cfjZos
gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;od cflb ePsf] nj0f df6fdf ld;fpFbf la?jfn] k|fKt u5{ . oxL kbfy{nfO{
ck|fª\ufl/s dn elgG5 egL kl/eflift ug'{xf];\ .
5nkmn ljlwaf6 ls;fgn] v]taf/Ldf k|of]u ug]{ ck|fª\ufl/s dnaf/] cjut u/fpg'xf];\ . h;df o'l/of,
l8Plk, kf]6f; a9L dfqfdf k|of]u ul/G5g\ .
d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu 5nkmn / lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / 5nkmn / lj|mofsnfk
ubf{ l;sfOdf sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb}
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
385
-c_ k|fª\ufl/s dnsf] kl/efiff lbg'xf];\ .
-cf_ sDkf]:6 dn agfpg] ljlw JofVof ug'{xf];\ .
-O_ k|fª\ufl/s dnsf kfFrcf]6f kmfObf atfpg'xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
cfˆgf] 3/sf] efG;faf6 lg:s]sf] s'lxg] pkof]uL j:t' Pp6f efF8fdf hDdf ug'{xf];\ / Tof] efF8f] el/Pkl5
aGb u/]/ /fVg'xf];\ . b'O{ tLg dlxgfdf Tof] ;fjwfgLk"j{s vf]n]/ x]g'{xf];\ / s:tf] aGof] cfˆgf] sIff k|:t't
ug'{xf];\ .
ljifoj:t'
/f;folgs dn (ck|fª\ufl/s dn) / sL6gfzs ljiffbLx¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objective)
o'l/of dn, l8Plk dn, kf]6f; dn, ;Dej eP d'Vo kf]ifs tŒj (gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;od) sf]
sdL ePsf la?jf, gfO6«f]hg, km:kmf]/; / kf]6fl;od sdL ePdf s:tf] c;/ b]lvG5 To;;DaGwL
d]6fsf8{x¿
386
lj|mofsnfk @ M /f;folgs dn (gfO6«f]hg, km:kmf]/;, kf]6fl;odo'St) sf] pkof]lutf ( Use of
chemical fertilizers nitrogen, phosphorous and potassium)
-c_ >Job[Zo ;fdu|Lsf] k|of]u u/L jf d]6fsf8{sf] k|of]u u/L gfO6«f]hgo'St dnsf] kl/ro, dxŒj /
sdLsf c;/ JofVof ug'{xf];\ jf oxL kf7sf] klxnf] sIffdf k|:t't ul/Psf la?jf k|:t't ug'{xf];\ jf
cjut u/fpg'xf];\ .
-cf_ >Job[Zo ;fdu|Lsf] k|of]u u/L jf d]6fsf8{sf] k|of]u u/L km:kmf]/;o'St dnsf] kl/ro, dxŒj /
sdLsf c;/ JofVof ug'{xf];\ .
-O_ >Job[Zo ;fdu|Lsf] k|of]u u/L jf d]6fsf8{sf] k|of]u u/L kf]6fl;odo'St dnsf] kl/ro, dxŒj /
sdLsf c;/ JofVof ug'{xf];\ .
la?jfnfO{ gfO6«f]hg, km:kmf]/;, kf]6fl;odsf] sdL ePdf lgDg lsl;dsf dn k|of]u ul/G5 egL lzIf0f
ug'{xf];\ .
gfO6«f]hgo'St dnsf pbfx/0f M o'l/of (NH2-CO-NH2), Pdf]lgod ;Nkm]6 (NH4)2SO4, Pdf]lgod
gfO6]«6 (NH4NO3) cflb
kf]6fl;odo'St dnsf pbfx/0f kf]6fl;od Snf]/fO8 (KCl), kf]6fl;od ;Nkm]6 K2SO4, kf]6fl;od
sfaf]{g]6 (K2CO3) kf]6fl;od gfO6]«6 (KNO3) cflb
-cf_ /f;folgs dn k|of]u u/]sf] b]v] gb]v]sf] ;f]Wg'xf];\ / >Job[Zo ;fdu|L tyf d]6fsf8{sf ;xfotfn]
o;sf kmfObf / a]kmfObfsf af/]df hfgsf/L lbg'xf];\ .
-c_ ls/fn] vfFb} u/]sf] af]6la?jfsf] kft jf kmn b]vfpFb} pSt la?jfsf] kft jf kmndf sL6gfzs cf}ifwL
/fVg kfPsf] eP ls;fgsf] nufgL v]/ ghfg] s'/f cjut u/fpg'xf];\ .
387
la?jfdf o:tf] ;d:of ljBfyL{n] b]v]sf] eP Ps Ps u/L eGg nufO{ 5nkmndf ;xefuL u/fpg'xf];\ /
o;af6 x'g] Iflt tyf of] ;d:of ;dfwfgsf pkfosf] ljifodf 5nkmn u/L sL6gfzsf cf}ifwLsf]
dxŒjaf/] >Job[Zo ;fdu|L tyf kfj/kf]OG6sf] ;xfotfn] JofVof ug'{xf];\ .
-3_ d"Nofª\sg (Evaluation)
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\
.
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ /f;folgs dnsf s'g} b'O{cf]6f pbfx/0f lbg'xf];\ .
-cf_ o'l/of dn (NH2CONH2) la?jfdf s'g tŒjsf] sdL k"/f ug{ lbOG5 <
-O_ /f;folgs dnsf s'g} rf/ kmfObf n]Vg'xf];\ .
-O{_ s'g cj:yfdf ls;fgn] sL6gfzs cf}ifwL k|of]u ul/G5 <
cfˆgf] glhs}sf] s'g} s[lif kmfd{sf] :ynut e|d0f u/L ToxfF s'g s'g lsl;dsf] dn / sL6gfzs k|of]u
ul/g] /x]5 ;f]wk'5 u/L Pp6f ;"rL tof/ ug'{xf];\ / pSt ls;fgn] lbPsf] hjfkmsf cfwf/df tn lbOPsf]
tflnsf eg'{xf];\ . dn k|of]u ubf{ / gubf{ pSt ls;fgsf] v]taf/Laf6 pTkfbgdf s] slt km/s ePsf]
/x]5 Pp6f k|ltj]bg tof/ ug'{xf];\ .
/f;folgs dnaf6 k|fKt kf]ifs tŒj k|fKt x'g] Dff6fdf x'g] sdLsf]
x'g] kf]ifs tŒj dn nIf0f ;ª\slnt gd'gfsf] lrq
o'l/of gfO6«f]hg kft kx]n
F f] x'g]
388
rf}yf] lbg (Fourth day)
ljifoj:t'
/f;folgs dn / sL6gfzs ljiffbLx¿
-s_ l;sfO pknlAw÷ljlzi6 p2]Zo (Learning outcomes/ Specific objectives)
/f;folgs dnsf] cTolws k|of]un] df6fdf kg]{ c;/;DaGwL >Job[Zo ;fdu|L, sL6gfzs cf}ifwLsf]
cTolws k|of]un] dfgj :jf:Yodf kfg]{ c;/;DaGwL lstfasf] k]h g=@(^ / k]h g= @(( sf] a'Fbfsf]
JofVof ;Fu} >Job[Zo ;fdu|Lsf] klg k|of]u u/L z}Ifl0fs kf6Lsf] klg k|of]u ub}{ l;sfO ;xhLs/0f ug'{xf];\
.
389
-c_ gfO6«f]hgo'St dnsf] s'g} b'O{ pbfx/0f lbg'xf];\ .
-cf_ cTolws ljiffbLsf] k|of]un] dfgj :jf:Yodf kg]{ s'g} b'O{ c;/ s] s] x'g\ <
lj|mofsnfk @ M /f;folgs dnsf] cTolws k|of]un] x'g] c;/x¿ (Effects due to excessive use of
chemical fertilizer)
-c_ ljBfyL{nfO{ /f;folgs dnsf] clws k|of]un] dfgj :jf:Yodf x'g] c;/af/] atfpg'xf];\ .
-cf_ ljBfyL{nfO{ /f;folgs dnsf] clws k|of]un] df6fdf x'g] c;/af/] atfpg'xf];\ .
-O_ ;Dej eP;Dd ljBfyL{nfO{ /f;folgs dnsf] clws k|of]u ePsf] v]t jf af/L jf auF}rfdf n}hfg'xf];\
;Dej geP /f;folgs dnsf] clws k|of]u ul/Psf] df6f] NofO{ sIff jf k|of]uzfnfdf k|bz{g ug'{xf];\ .
-O{_ >Job[Zo ;fdu|Lsf] k|of]u u/L cGo yk hfgsf/L lbg'xf];\ jf ;Dej eP s'g} Ps s[ifsnfO{ kfx'gfsf
¿kdf af]nfO{ /f;folgs dnsf] k|of]uaf/] cfˆgf s[lif cg'ej ;'gfpg nufpg'xf];\ .
lj|mofsnfk # M ljiffbLsf] cTolws k|of]un] x'g] c;/x¿ (Effects due to excessive use of
chemical fertilizer)
-c_ ljBfyL{nfO{ ljiffbLsf] clws k|of]un] dfgj :jf:Yodf x'g] c;/af/] atfpg'xf];\ .
-cf_ ljBfyL{nfO{ ljiffbLsf] clws k|of]un] df6fdf x'g] c;/af/] atfpg'xf];\ .
-O_ ;Dej eP;Dd ljBfyL{nfO{ ljiffbLsf] clws k|of]u ePsf] v]t jf af/L jf auF}rfdf n}hfg'xf];\ ;Dej
geP ljiffbLsf] clws k|of]u ul/Psf] df6f] jf cGo la?jf NofO{ sIff jf k|of]uzfnfdf k|bz{g ug'{xf];\ .
-O{_ >Job[Zo ;fdu|Lsf] k|of]u u/L cGo yk hfgsf/L lbg'xf];\ jf ;Dej eP s'g} Ps s[ifsnfO{ kfx'gfsf
¿kdf af]nfO{ ljiffbLsf] clws k|of]uaf/] cfˆgf s[lif cg'ej ;'gfpg nufpg'xf];\ .
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\
.
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ /f;folgs dnsf] k|of]un] df6fdf s] s:tf c;/ k5{ <
-cf_ /f;folgs dn / ljiffbLdWo] dfgj :jf:Yodf s;sf] a9L c;/ b]lvG5 <
-O_ Jojxfl/s hLjgdf s] tkfO{{+n
F ] ljiffbLsf] clws k|of]uaf6 ePsf] c;/ b]Vg'ePsf] 5, 5 eg] JofVof
ug'{xf];\ .
-ª_ u[xsfo{÷kl/of]hgf sfo{ (Homework / project work)
/f;folgs dn / ljiffbLsf] clws k|of]uaf6 x'g] c;/sf] ;"rL tof/ kf/L sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
390
kfFrf}F lbg (Fifth day)
sDkf]:6 dnsf] gd'gf jf oxL PsfOsf] bf];|f] lbgsf] sIffdf k|:t't ul/Psf] k|fª\ufl/s dn agfpg]
ljlwsf] >Job[Zo ;fdu|L, xl/of] dn agfpg] ljlwsf] rf6{k]k/, df6fsf] k/LIf0f u/fpgsf nflu ljleGg
7fpFsf]] gd'gf, pko'St v]tL k|0ffnLsf] gd'gf, jftfj/0f ;+/If0fdf ;/sf/n] cjnDag u/]sf gLltsf] s]xL
;"rL cflb
-c_ /f;folgs dnsf] clws k|of]usf s'g} b'O{ c;/ s] s] x'g\ <
-cf_ ljiffbLsf] clws k|of]uaf6 dfgj :jf:Yodf kg{ hfg] c;/ s] s] x'g\ <
lj|mofsnfk @ M /f;folgs dnsf] h}ljs ljsNk (Biological alternatives of chemical
fertilizer)
-cf_ xl/of] dnsf] nflu 9}Frf v]tL k|0ffnLsf gd'gf >Job[Zo ;fdu|Lsf] k|of]uaf6 cjut u/fpg'xf];\ .
-O_ /f;folgs dnsf] ljsNkdf sDkf]:6 dn, xl/of] dn cflbsf] k|of]u ug{ ;'emfpg] ;fdu|Lsf] k|of]u;Fu}
o:tf dnsf] k|of]un] jftfj/0f, dfgj :jf:Yo tyf df6fdf x'g] kmfObfsf] ;"rL k|:t't ug'{xf];\ .
-O_ o;afx]s cGo k|efjsf/L ljsNksf] klg vf]hL u/L of] PsfO lzIf0f ug'{xf];\ .
-c_ :yfgLo ¿kdf kfOg] ls/fn] dg gk/fpg] af]6la?jfsf efu ;ª\sng u/L h}ljs ljiffbL agfpg
;lsg] s'/f k|:t't ug]{ .
391
-cf_ kf7\ok':tssf] k]h @(* df lbOPsf] lj|mofsnfk !(=$ ug{ nufpg'xf];\ . h'g tn lbOPsf] 5 .
-O_ o;sf kmfObf JoSt ub}{ /f;folgs ljiffbLeGbf h}ljs ljiffbLsf] k|of]u w]/} tj/n] /fd|f] ePsf] s'/f
JoSt ug]{ / o;;DaGwL :ki6 wf/0ff agfpg ;xof]u ug]{ .
lgisif{ M /f;folgs ljiffbLsf ;6\6f h}ljs ljiffbL k|of]u ul/of] eg] jftfj/0f k|b'if0f /f]Sg ;lsg'sf ;fy}
dfgj :jf:Yodf klg gsf/fTds c;/ kg{af6 aRg ;lsG5 .
— d"Nofª\sgsf nflu lj|mofsnfk ul//x]sf] ;dodf cjnf]sg ug'{xf];\ / lj|mofsnfk ubf{ l;sfOdf
sl7gfO b]lvPsf afnaflnsfsf nflu yk ;xof]u ub}{ l;sfOsf] k|ultsf] clen]v /fVb} n]vfhf]vf ug'{xf];\
.
— ;+1fgfTds If]qsf ljifoj:t'sf nflu lgDg k|Zgsf ;fy} cGo o:t} k|Zg txut ¿kdf ;f]Wg'xf];\ .
-c_ sDkf]:6 dn /f;folgs dneGbf s'g s'g cy{df kmfObfhgs 5, n]Vg'xf];\ .
-cf_ h}ljs ljiffbL /f;folgs ljiffbLeGbf ls;fgsf nflu nfebfos 5, lsg <
-O_ cfˆgf] glhs}sf] s[ifsnfO{ /f;folgs dneGbf sDkf]:6 dn nfebfos x'G5 eGg] ljifodf ljZj:t kfg]{
k|lj|mofsf] ljj/0f k|:t't ug'{xf];\ .
392
5}7f} lbg M PsfOsf] clGtd lbg (Sixth day; the last day of the unit)
o; PsfOsf] cGTodf sG;]K6 Dofk agfP/ k|:t't u/L ljBfyL{nfO{ kfn}kfnf] PsfOsf] ;du|
l;sfOsf] k|ltljDag ug{ nufpg'xf];\ . jf o:t} ;du| l;sfO emlNsg] cGo s'g} k|ltljDagsf ljlw,
tf}/tl/sf tyf /0fgLlt k|of]u ug{ ;lsg] 5 .
kl/of]hgf sfo{ l;sfO lj|mofsnfk;Fu} u/fO{ ljBfyL{sf] l;sfOsf] clen]v /fVg'xf];\ .
k|To]s lbgsf] l;sfO lj|mofsnfk u/fpg] j|mddf l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfsf nflu
yk ;xof]u ug]{, k|ltefjfg\ ljBfyL{nfO{ l;sfOdf ;d:of b]lvPsf afnaflnsfnfO{ ;xof]ufTds
k4ltcg';f/ l;sfpg nufpg'xf];\ .
ckfª\utf ePsf afnaflnsfnfO{ ckfª\utfcg'¿ksf d"Nofª\sgsf ;fwg lgdf{0f u/L l;sfOsf]
n]vfhf]vf ug'{xf];\ .
PsfOsf] cGTodf afXo k/LIffsf] ljlzi6Ls/0f tflnsfcg';f/ j:t'ut k|Zg -1fg, af]w, k|of]u /
pRr bIftf tx_ tyf w]/} 5f]6f k|Zg, 5f]6f k|Zg / nfdf k|Zg -1fg, af]w, k|of]u / pRr bIftf tx_ sf]
k|Zg agfO{ PsfO k/LIff lng'xf];\ / pQ/k'l:tsf k/LIf0f u/L k|To]s ljBfyL{nfO{ k[i7kf]if0f lbg'xf];\ .
393