0% found this document useful (0 votes)
17 views63 pages

Advocacy & Governance

Uploaded by

Prem Dawadi
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
17 views63 pages

Advocacy & Governance

Uploaded by

Prem Dawadi
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 63

hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

wGojfb 1fkg

of] k'l:tsf tof/ kfg]{ qmddf lrtjgsf] ;f}/fxfdf jg ;|f]t cWoog tyf sfo{ ;d"x
-km/]i6PS;g_ n] hglxt ;+/If0f d~r -k|f–] kAnLs_ / cgf}krfl/s If]q ;]jf s]Gb| -OG;]s_ sf
df:6/ k|lzIfs / lkmN8 sfo{stf{x?sf]nflu ;~rfng u/]sf] hgjsfnt tflndaf6 /fd|f]
phf{ ldn]sf] 5 . pQm tflndsf k|lzIffyL{x? k|lt xfdL cfef/ k|s6 ub{5f} . km/]i6PS;gsf
x]dGt cf]emfn] of] k'l:tsf tof/ kfg{sf nflu j}rfl/s ljifoj:t'df ug'{ ePsf] ;xof]u, 8f=
g]qk|;fb ltlD;gfn] j}rfl/s k[i7kf]if0f, ljlw / k|s[ofut b[li6sf]0faf6 lbg' ePsf] ;'emfj
k|lt xfdL x[bob]vL g} cfef/ k|s6 ub{5f}+ . ;fy} of] k'l:tsf tof/ ug]{ qmddf ljleGg :t/df
k[i7kf]if0f tyf ;Nnfx / ;'emfj lbg'x'g] OG;]ssL >LdtL OlGb/f km'Fofn / k|f–] kAnLssf >L
e/tdl0f zdf{nfO{ wGojfb lbg rfxG5f}+ . g]kfn :jL; ;fd'bflos jg kl/of]hgfsf 8f=
e/ts'df/ kf]v/]nn] ljifoj:t' dfly lbg' ePsf] ;'emfj / ;Nnfxn] xfdLnfO{ of] k'l:tsf
tof/ kfg{ lgs} dbt u/]sf] 5 . xfdL pxfF k|lt cfef/ JoQm ub{5f} . To:t} ;fd'bflos jg
pkef]Qmf dxf;+3sf >L lbn/fh vgfnn] lbg'ePsf] ;Nnfx / ;'emfjsf nflu ;d]t xfdL
cfef/ k|s6 ub{5f}+ .
sDKo'6/ ;]l6Ë tyf l8hfOgdf ;xof]uu/L of] k'l:tsf tof/ ug{ ;xof]u ug]{ cd[t clwsf/L
wGojfbsf kfq x'g'x'G5 . cGTodf of] k'l:tsf tof/ kfg{ cfly{s ;xof]u lbg]
o"=o;=P=cfO=l8= tyf b Pl;of kmfpG8];g k|lt xfdL cfef/L 5f}+ .

I
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

e"ldsf
;dfh ljsf;sf] qmddf ha /fHosf] pTklQ eof] Tolta]nf /fHosf] sfd gful/sx?af6 s/
lng' / zflGt ;'/Iff k|bfg ug'{ lyof] . ljZjsf] ablnbf] kl/j]z / ljsf;sf] k|efjaf6 xfd|f]
/fHo klg c5'tf] /xg ;s]g . s/ lnP/ zflGt ;'/Iff ug]{ bfloTj;“u} hgtfsf nflu ljsf;
ul/lbg] bfloTj klg /fHonfO{ ylkof] . /fHon] cfÎgf] k|fyldstfsf] ;"rL leq zflGt, ;'/Iff /
ljsf;nfO{ dxTjsf ;fy cª\uLsf/ u¥of] . x'g t /fHon] ljsf; k|lqmof ;'? ug'{ eGbf
cufl8 wfld{s cf:yfjfg JolQm jf ;d"xx?n] ;fdflhs ljsf;sf If]qdf ljleGg
lqmofsnfkx? ;~rfng ub}{ cfPsf lyP .
xfd|f] b]zsf] ;Gbe{df eGg] xf] eg] @))& ;fn eGbf cufl8 ePsf] ljsf; k|of; cfd
gful/ssf nflu eGbf klg tTsflng zf;s ju{s} nflu ePsf] s'/fdf ladlt 5}g . @))&
;fnaf6 ;'? ePsf] ljsf; cjwf/0ffn] @)!# ;fn;Dd cfOk'Ubf ;ª\ul7t ?k lnof] .
k~rjifL{o of]hgfsf gfddf /fHon] ;ª\ul7t ljsf; k|lqmofnfO{ cufl8 a9fof] .
;'?df /fHon] dfq} ug]{ eGg] 7flgPsf] ljsf;nfO{ ;dosf] kl/jt{g;“u} o;sf stf{x?df klg
km]/abn cfPsf] 5 . clxn]sf] cj:yfdf ljsf; ;DaGwL ljj]rgf ubf{ gful/s ;dfhnfO{
cnu /fVg ;lsb}g . ljsf;sf cjwf/0ff, sfo{gLlt, /0fgLlt / lqmofsnfkdf klg
pNn]vgLo km]/abn cfO;s]sf] 5 . ljsf; s] xf] < ljsf;sf] nflu s:tf] cjwf/0ff ;xL x'g
;Sb5 < ljsf; k|lqmofdf s;sf] s] e"ldsf x'g ;Sb5 < /fHo, bftf / gful/s ;dfhsf]
;DaGw ljsf;sf ;jfndf s:tf] x'g' 7Ls x'G5 < ljsf; / ;'zf;gsf] ;DaGw s;/L
:yflkt x'G5 < eGg] ax; xfd|f] ;dfhdf hf/L 5 / hf/L /xg' klg kb{5 . log} ;jfnx?nfO{
s]Gb|laGb'df /fv]/ of] tflnd k'l:tsfn] 5nkmn cufl8 a9fPsf] 5 .
o"=o;=P=cfO=l8=sf] cfly{s ;xof]u tyf b Pl;of kmfpG8];g, g]kfnsf] Joj:yfkgdf
g]kfnsf] k"jL{ tyf dWo t/fO{sf lhNnfx? ;Kt/L, l;/xf, wg'iff / ;nf{xLdf æhgjsfnt
tyf :yflgo ;/sf/sf] pQ/bfloTj ;'b[l9s/0fÆ sfo{qmd ;~rfng ePsf] 5 . pQm sfo{qmd
d'VotM b'O{ efudf afFl8Psf] 5 . æk|fs[lts ;|f]t Joj:yfkg tyf hgjsfnt ;'b[9Ls/0f
sfo{qmdÆ h'g hglxt ;+/If0f d~r -k|f–] kAnLs_ / æ;'zf;gsf nflu dlxnf hgjsfnt
sfo{qmdÆ cgf}krfl/s If]q ;]jf s]Gb| -OG;]s_ n] nfu" ul//x]sf] 5 . pQm sfo{qmd
;~rfngdf b'j} ;+:yfnfO{ cfjZos k|fljlws ;xof]uLsf] ?kdf km/]i6PS;gsf] e"ldsf /b}
cfPsf] 5 .
of] sfo{qmdn] hgjsfnt k|0ffnLsf] ;'b[l9s/0f tyf :yflgo ;/sf/sf] pQ/bfloTj a9fpg]
p2]Zon] ljleGg lqmofsnfk ;~rfng ug]{ gLlt lnPsf] 5 . hgjsfnt k4ltsf]af/]df
kl/of]hgfdf sfo{/t sd{rf/L, :yflgo sfo{stf{ / ;/f]sf/jfnf hg;d'bfo tyf ;+3
;+:yfx?nfO{ cled'lvs/0f u/fpg k|f–] klAns / OG;]saf6 hgjsfnt ;DaGwL ljleGg
tflnd ;xof]uL k'l:tsf agfO{ tflnd ;d]t lbO{b} cfPsf] 5 . oxL k|s[ofdf yk
cjwf/0ffut 1fg / Jojxfl/s cEof;sf] ;Lk lbP/ cem a9L Ifdtf clej[l4 ug]{ p2]Zon]
km/]i6PS;gaf6 of] hgjsfnt k4lt ;xof]uL k'l:tsf -vf; u/L tflndsf nflu_ tof/
kfl/Psf] 5 .

II
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

tflnd ;xof]uL k'l:tsfsf] d'Vo kIfx?


k|:t't tflnd ;xof]uL k'l:tsf hgjsfnt k4ltaf6 g]kfn / ef/tdf ;~rflnt ;fdflhs
cfGbf]ngx?sf] Jojxfl/s cEof;sf] cg'ej / l;sfOx?nfO{ ;d]6]/ tof/ kfl/Psf] 5 .
d'Vot g]kfnL ;dfhsf jlu{o zlQm ;+/rgf, ;|f]t afF8kmfF6 / To;sf] pkof]usf] l:ylt,
;fdflhs åGb / To;sf] zflGtk"0f{ Joj:yfkgsf ljifo / If]qdf ;xefuLx?nfO{
cled'vLs/0f u/fpg tflnd k'l:tsfdf ljleGg kf7x? ;dfj]z ul/Psf] 5 . of] tflnd
k'l:tsf hgjsfnt s;/L ug{ ;lsG5 eGg] s'/fsf] Jojxfl/s 1fg / ;Lk pknAw u/fpg
tyf hgjsfnt ;DaGwL ;jfnx? klxrfg ug{ ;d]t lgs} pkof]uL x'g]5 eGg] cfzf
ul/Psf] 5 .
of] tflnd ;xof]uL k'l:tsfdf hgjsfnt sfo{nfO{ ;s];Dd ;/n agfpg] k|of; u/L
Jojxfl/s ?kdf k|of]udf cfpg] ljifo j:t'nfO{ ;d]l6Psf] 5 . of] k'l:tsf lkmN8df sfd ug]{
sfo{stf{, ;fd'bflos ;ª\u7g, ;xhstf{, dWod :t/Lo Joj:yfks, :yflgo u}=;=;=, cflb
nfO{ pkof]uL x'g] ck]Iff ul/Psf] 5 .
tflnd ;xof]uL k'l:tsfsf] p2]Zo
of] ;xof]uL k'l:tsfaf6 kf7sx?n] / ;xefuLx?n] cfwf/e"t ?kdf lgDg 1fg, ;Lk /
j}rfl/s :ki6tf kfpg ;Sg]5g M
• hgjsfnt k4lt s] xf] / lsg cfjZos 5 <
• hgjsfnt k4ltn] s;/L oyfl:yltnfO{ ?kfGt/0f ug{ ;3Ffp5 <
• ;jfn 5gf}6 / ;ª\u7g lgdf{0fsf] cfjZos 1fg / l;k s]–s] x'g\ <
• ;s[otfjfbL sfo{stf{ -PlS6lei6_ sf] u'0f, Ifdtf / e"ldsf s]–s] x'g\ <
• cleofg ;~rfng ug]{ 1fg / ;Lk s]–s] x'g\ <
• /0fgLlt / bfpk]r s] x'g\ / s;/L ug'{ k5{ <
• hg bafjsf lqmofsnfkx?af/] ljZn]if0f ug{ cfjZos ;Lk / 1fg s] x'g\ <
;du|df kf7sx? ;fdflhs kl/l:yltsf] ljZn]if0f ub}{ hgjsfnt k|s[ofnfO{ k|efjsf/L
?kdf ;~rfng ug{ ;Ifd x'g]5g\ .
tflnd cjlw
of] ;xof]uL k'l:tsf cg';f/ tflnd ;~rfng ubf{ % lbg cg'dfg ul/Psf] 5 .
tflnd ;~rfngsf nflu rflxg] ;fdfu|L
!= Go"h lk|G6 k]k/ &= dfl:sË 6]k
@= dfs{/ k]g -jf]8{ dfs{/ / *= snd
k/dfg]G6 dfs{/_ (= sfkL
#= s}+rL !)= g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg @)$&
$= sf8{jf]8{ k]k/ !!= :yflgo :jfoQ zf;g P]g÷
%= d]6fsf8{ lgodfjnL
^= km'ln:s]k sfuh !@= xjfO6 jf]8{
!#= cfjZostf cg';f/ cGo ;fdfu|L

III
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifo;"rL
ljifoj:t' k[i7
ljsf; k4ltx¿ ======================================================================================= !
;fdflhs Gofo ========================================================================================= #
;fdflhs ;+/rgf ====================================================================================== ^
zlQm;DaGw ljZn]if0f ================================================================================= (
;'zf;g / zf;gsf] k|sf/ =========================================================================== !!
ljs]Gb|Ls/0f ============================================================================================= !$
jsfnt s] xf] < ======================================================================================= !^
jsfntsf k|sf/ ======================================================================================= !&
hgjsfnt lsg < ===================================================================================== !(
hgjsfntsf] of]hgf ================================================================================= @)
hgjsfntsf nflu rflxg] cfwf/e"t tTjx¿ ================================================= @#
hgjsfntsf nflu ;ª\u7g ======================================================================= @%
clwsf/d'vL ;ª\u7g / ;]jfd'vL ;+:yfsf dfGotfsf] km/s =============================== @&
hg;ª\u7gsf] g]t[Tj ================================================================================== @(
hgjsfntsf] g]t[Tjsf] ;+/rgf ==================================================================== #)
;d:of klxrfg ======================================================================================== #@
;d:of s;/L ;jfn aGb5 < ====================================================================== #%
;jfnsf] k|fyldsLs/0f ============================================================================== #&
;/f]sf/jfnf ljZn]if0f ================================================================================ #(
kLl8t / lj/f]wLsf] zlQm ljZn]if0f ================================================================ $@
;xof]uLsf k|sf/ ======================================================================================= $#
tYotYofª\s ;ª\sng, ljZn]if0f tyf k|rf/k|;f/ ============================================= $$
;jfn;Fu ;DalGwt sfg'g ljZn]if0f ============================================================= $%
;~hfn -;ª\u7gsf] j[xt ;DaGw_ ================================================================ $&
hgkl/rfngsf nflu cleofg ===================================================================== $(
cleofgdf bfpk]r ==================================================================================== %#
cleofgdf ;~rf/dfWod ============================================================================ %%
cleofgdf jftf{ jf ;Demf}tf ======================================================================= %&

IV
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ljsf; k4ltx¿


;do M @ 306f

p2]Zo
 ljutsf ljsf; k|lqmof cjwf/0ffx?sf af/]df ljZn]if0f ug{ / t'ngfTds ¿kdf
a'e\mg dbt ug{]5 .

ljlw
 dl:tis dGyg
 cfd 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


1. xfd|f] ;Gbe{df ljsf; k|lqmof s;/L ;'?cft eof] <
2. ljsf; k|lqmofn] s:tf–s:tf cjwf/0ff kf/ ub{} oxf“ cfOk'Uof] <

;xhstf{sf] k|:t'lt
ljsf;sf b[li6sf]0f gLlt lqmofsnfk
lqmofsnfk
cjwf/0ff
efUojfbL  of] ;dfh  k/f]ksf/ ug]{  ?b|L ug]{
O{Zj/sf]  wfld{s cg'i7fg ug]{  k"hf ug]{
;[li6 xf]  bfg÷bftJo ug]{  efujt k'/f0f nufpg]
 ;dfh h:tf]  /fxt af8\g]
5 l7s 5  bfgk'0o ug]{
 cfly{s  k/f]ksf/L sfd ug]{
;fdflhs
cj:yf
 k"j{ hGdsf]
kfk, wd{sf]
kmn xf]
;'wf/jfbL  of] ;dfhdf  ahf/sf] ;'wf/af6  k''n, ;8s, ljdfg:yn,
;'wf/sf] ljt/0f k|0ffnLdf 6]lnkmf]g ljB't h:tf
cfjZostf ;'wf/ ef}lts ;+/rgfsf] lgdf{0f
5  k|ljlwsf] ljsf; ug]{
 ef}lts ;+/rgfsf]  gof“ k|ljlw / pks/0f
lgdf{0fdf hf]8 leq\ofpg]
1
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

 ljz]if1x?sf] pkof]u  aflx/L ljz]if1x?sf] /fo


 klZrdL lzIffdf hf]8 ;Nnfxdf of]hgf th'{df
ug]{
?kfGt/0fjfbL  of] ;dfhsf]  ;fdflhs zlQm  ;ª\u7gsf] lgdf{0f ug]{
;+/rgf / ;Gt'ng / ;+/rgfdf  hgtfsf kL/dsf{sf
kl/kf6L g} kl/jt{g ug{ k5fl8 ;jfnx?df clx+;fTds
cGofok"0f{ kfl/Psf÷k/]sf ju{sf] ;fdflhs cfGbf]ng ug]{
5 ;zlQms/0f  dfgjclwsf/sf] axfnL
 ul/a x'g' /  ;dfgtfsf] nflu ug]{
wgL x'g'df Gofof]rLt ljt/0f  nf]stflGqs k|0ffnL
;fdflhs k|0ffnL nfu" ug]{ cg';f/ hglxtsf] /Iff
;+/rgfut / cyf{t\ k|fs[lts tyf ug]{
gLltut cfly{s ;|f]t /  hg bafjd"ns sfo{qmd
sf/0f 5 ;fwgsf] ljt/0fdf ug]{
 ;fdflhs ul/a tyf k5fl8  k5fl8 kfl/Psf
;+/rgfdf kfl/Psf ju{nfO{ JolQm÷ju{nfO{
cfd"n ljz]if k|fyldstf ;zlQms/0f ug]{
kl/jt{gsf] lbg]  ;|f]t / ;fwgsf] Goof]lrt
vf“rf] 5  hgtfn] ljt/0f ug]{
clwstd?kdf  clwsf/ / ;|f]tsf]
dfgjclwsf/ / ljs]lGb|s/0f ug]{
df}lns clwsf/sf]  cfly{s, ;fdflhs,
pkef]u / cEof; ug]{ /fhg}lts zf]if0fsf] cGTo
 ;fdflhs Gofo sf] ug]{
:yfkgf ug]{  hg clwsf/df cfwfl/t
 hglj/f]wL gLltdf zzlQms/0f ug]{
km]/jbn ug]{

;xhstf{n] dflysf] tflnsf k|:t't u/]kl5 lgDg ljifodf


ljifodf 5nkmn rnfpg' /fd|f] x'G5
!= xfdLn] jf xfd|f] ;+:yfn] u/]sf sfd s'g ljsf; cjwf/0ff cGtu{t kb{5g\ / lsg <
@= xfdLn] xfd|f] d"No, dfGotfdf k'glj{rf/ ug{ ;+:yfut¿kdf 5nkmn ug'{ h?/L 5 ls
5}g < 5 eg] s;/L ug{ ;lsG5 <
3. xfdLn] ca s'g k|s[ofnfO{ /f]Hg] <

JolQm jf ;+:yfn] h:tf] cjwf/0ff cjnDag ub{5g\g\ ;f]xL cg';f/ g} b[li6sf]0f,


gLlt, lqmofsnfkx¿ ;+rflnt x'G5g\
5g\ .
cGTodf ;xhstf{n] efUojfbL / ;'wf/jfbL cjwf/0ffaf6 xfd|f] ;dfhdf ;fdflhs
Gofo :yfkgf x'g ;s]g eGg] /fosf ;fy ;fdflhs Gofo eGg] ljifodf k|j]z
ug]{ .

2
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;fdflhs Gofo


;do M ! 306f #) ldg]6

p2]Zo
 ;fdflhs Gofosf] cjwf/0ffaf/] cjut x'g]5
 ;dfhn] 5]p nufPsf JolQmx¿ s;/L cGofodf kl//x]sf 5g\ eGg] s'/fsf]
ljZn]if0f x'g]5
 ;fdflhs Gofosf] nflu ug'{ kg]{ cfwf/e"t s'/fsf]af/]df hfgsf/L x'g]5

ljlw
 k|To]s ;xefuLnfO{ Ps d]6fsf8{ lbO{ ;fdflhs Gofo eg]sf] s] xf], xfn;Ddsf]
a'emfO{ n]Vg cg'/f]w ug{]
 ;xefuLn] n]v]kl5 k|To]s a'“bfnfO{ cfd 5nkmndf Nofpg]
 Ps ;xefuLn] n]v]sf] csf{] ;xefuLnfO{ l6Kk0fL ug{ pT;flxt ug{]
 ;xhstf{sf] k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


1. ;fdflhs Gofo eg]sf] s] xf] <
2. ;fdflhs Gofosf nflu s] ug{ cfjZos 5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
;fdflhs Gofosf] nflu ;sf/fTds lje]b
xfd|f] ;dfhdf hft, ju{, lnª\u, 7fFp / wd{sf] aLrdf e]befj 5 . Psflt/ dfG5]x¿ oxL
e]befjsf sf/0fn] zlQm;DkGg 5g\ / csf{]y/L dfG5]x¿ lg/Lx / sdhf]/df kl/0ft
ePsf 5g\ . oxL sf/0fn] ubf{ g]kfnL ;dfhdf ;fdflhs Gofosf] ;jfnn] w]/} klxnfb]lv
rrf{ kfpg] u/]sf] 5 .
x'g t ;fdflhs GofonfO{ ;a}n] cf–cfˆgf] lsl;dn] JofVof u/]sf 5g\ . gf/LjfbLx¿
Gff/Ld'lQmnfO{ ;fdflhs Gofosf cr"s pkfo 7fG5g\ . dfS;{jfbLx¿ ;fdflhs GofonfO{
k"/} juL{o lrGtg;Fu hf]8]/ JofVof ub{5g\ . blntx¿ hflto lje]b lj?4sf] cfGbf]ng
cl3 ;fbf{ ;dfhdf ;fdflhs Gofo :yfkgf eO cfˆgf] d'lQm b]V5g\ . o;/L ;fdflhs
Gofosf] l;4fGtnfO{ ;a}n] cfˆgf] lxt cg's"n JofVof / ljZn]if0f u/]sf] kfOG5 . ;du|df
;fdflhs Gofosf] l;4fGtnfO{ xfd|f] ;dfhdf /x]sf ;du| cGofok"0f{ lje]bnfO{ cGTo ug{]
k|lqmofsf] ?kdf lng ;lsG5 .

3
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

clxn] xfd|f] /fHo 7"nfa9f / af]]njfnfsf] kIfkftL 5 . ;fdflhs Gofo klg kIfkftsf]
jsfnt ug{] cjwf/0ff xf] . olb ;dfgtfsf] s'/f ug{] xf] eg] sdhf]/ kIfsf nflu kIfkft
clt cfjZos 5 . h;nfO{ ;sf/fTds kIfkft klg eGg ;lsG5 . clxn];Dd /fHon] hf]
alnof 5g\, pg}nfO{ ;|f]t;fwg y'kf/L kIfkft u¥of] t/ xfdLn] ca p7fpg' kg{] ;jfn
eg]sf] sdhf]/x¿nfO{ ;|f]t / ;fwg pknAw u/fpg] kIfdf x'g' kb{5 . o; cy{df
;fdflhs Gofosf] cjwf/0ff ;dfgtfsf nflu sdhf]/ ju{nfO{ kmfObf k'Ug] u/L Gofof]lrt
ljt/0f ug]{ s'/fdf cfwfl/t 5 . olb xfdLn] ljBdfg c;dfg ;dfhdf ;dfgtf Nofpg]
xf] eg] ;dfg ljt/0f k|0ffnLn] k'Ub}g . ;dfg ljt/0f k|0ffnL t sdhf]/ ju{sf nflu 7"nf]
cGofo ePsf] 5 . ljsf; kmf“6df ;dfg ljt/0f cfsif{s / nf]slk|o gf/f t x'g ;Snf
t/ o;n] ;dfhsf cGofok"0f{ lje]bx¿ slxNo} x6fpg ;Sb}g . ;dfg ljt/0fn] a?
;dfhsf ljBdfg lje]bx¿nfO{ ;+/If0f ub{5 . ;dfgtfsf nflu sdhf]/ ju{sf kIFdf
c;dfg ljt/0f k|0ffnLn] plrt 7fp“ kfpg'kb{5 . ljt/0f k|0ffnL dfq} geP/ ljleGg
vfn] ;Defjgf / cj;/nfO{ klg c;dfg ?kdf sdhf]/ ju{sf] kIfdf ;'lglZrt
ug'{kb{5 .
o;/L x]bf{ xfd|f] /fHosf] ljt/0f k|0ffnL ;dfgtf Nofpg] gfddf pN6f] af6f]df lx“8]sf]
b]lvG5 . c;dfg ;|f]t / zlQm /x]sf] cj:yfdf ;dfg ljt/0f k|0ffnLsf] cEof;df nfu]sf]
5 . pbfx/0fsf] nflu ;a} uf=lj=;=nfO{ a/fa/ /sd ljlgof]hg ul/G5 . sf7df8f+}sf]
;'ljwf ;DkGg uf=lj=;=nfO{ / x'Dnfsf] cgsG6f/ uf=lj=;=nfO{ a/fa/ /sd lbP/ s;/L
;dfgtf x'G5 < of] k|lqmof ;f]emf] / l;wf cy{df x'Dnf h:tf] 7fp“sf] nflu cGofo xf] .
ljwjf eQf, j[4 eQf ;a}df /fHon] clVtof/ u/]sf] gLlt ;dfg ljt/0f k|0ffnL xf] . s]
;a} j[4 jf ljwjfx¿nfO{ Ps ;o ?k}of“ h?/L 5 < s] c;xfo ljwjf jf j[4nfO{ Ps;o
?k}of“n] ;Ddflgt hLjg rNb5 < o:tf s]xL j[4 jf ljwjfx¿ 5g\ h;nfO{ Ps ;o
?k}ofsf] vf“rf] 5}g . pgLx¿nfO{ ;Ddfgsf nflu of] /sd lbg nfu]sf] xf] eg] ;Ddfg
ug{] cg]sg pkfox¿ klg 5g\ . k};f af“8]/ dfq} ;Ddfg x'g] xf]Og . sdhf]/, j[4 jf
ljwjfnfO{ w]/} lbP/ pgLx¿sf] hLjgnfO{ /fHon] ;Ddfg u¥of] eg] s;}nFO{ lrQ b'Vb}g .
ljt/0f k|0ffnLnfO{ /fHon] ;fdflhs Gofodf cfwfl/t l;4fGt adf]lhd sfd ug{ h?/L
5 . xr'jf lsl;dn] ul/Psf] ljt/0f k|0ffnLn] slxNo} klg ;dfgtfsf] lbzf lng ;Sb}g .
sdhf]/ / zlQm ;DkGg aLrsf] lje]bnfO{ cGTo ug{ /fHo sdhf]/ ju{sf kIfdf pleg
h?/L 5 .
clxn] xfd|f] ;dfhdf k|s[ltsf] ;|f]t -hn, hª\un, ;fj{hlgs hUuf_ s;sf] lgoGq0fdf
5 < To:tf ;|f]taf6 sf] nfeflGjt ePsf] 5 < of] ljifo ulx/f] 5nkmn ePsf] 5}g t/
klg xfdLnfO{ ;f]emf] ¿kdf yfxf 5 o:tf ;|f]tx¿sf] k|of]u ;dfhsf pRr ju{n] g}
ul//fv]sf] 5 . olb xfdL ;fdflhs Gofosf] cjwf/0ffnfO{ cjnDag ug{] / To;nfO{ g}
xfd|f] d"No dfGotf agfpg] xf] eg] To:tf ;|f]tx¿sf] k|of]uaf6 ;dfhsf] sdhf]/ ju{ a9L
nfeflGjt x'g'kg{] l:yltsf] l;h{gf s;/L ug]{ eGg] s'/fdf ;fj{hlgs ax; ug]{÷rnfpg'
kg]{ a]nf cfPsf] 5 .

4
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

;fdflhs Gofon] a9jf ug]{ csf{] cjwf/0ff s] xf] eg] Pp6f JolQm jf ;fgf] ;d"x jf
cToGt} yf]/} JolQmx¿ cGofodf k/] klg Tof] pk]Iff ug]{ ljifo xf]Og . pbfx/0fsf nflu
a]nfa]nfdf xfd|f] ;dfhdf tyfslyt af]S;L k|yf k|s6 x'G5 . olb ;fdflhs Gofosf]
l;4fGtnfO{ cjnDag gug{] xf] eg] Go"g ;Vofdf /x]sf tyfslyt af]S;Lsf] rk]6fdf
k/]sf kLl8t dlxnfx¿n] d'QmL kfpg] ;Defjgf /x“b}g .

;ª\
;ªul7t
\ul7t ?kdf ;fdflhs Gofosf cjwf/0ffnfO{ 5f]6s/Ldf o;/L k|:t't ug{ ;lsG5 .

1. alnof]n] sdhf]/ nfO{ lyrf]ldrf] ug{ kfpg' x'Fb}g .


2. ;+3 ;+:yf÷:yflgo ;/sf/÷/fHo hlxn] klg sdhf]/ ju{sf] kIfdf nfUg' k5{ .
3. pTkfbgd'ns If]qdf k|fyldstfsf ;fy nufgL ul/g' k5{ h;af6 sdhf]/ kIfnfO{
a9L kmfObf ldnf];\ .
4. lhljsf s;}sf] x/0f ug'{ x'Gg÷lhljsf rnfpg] clwsf/ ;a}sf] a/fa/ xf] .
5. ;|f]t tyf cj;/sf] Gofof]lrt ljt/0fsf nlu ;sf/fTds lje]b x'g'k5{ .
6. ;+VofnfO{ dfq dxTj lbO lg0f{o ul/g' x'b}g . k|To]s JolQmsf] clwsf/ ;'lglZrt
ug'{ k5{ . k|To]s JolQm k|lt bfloTj af]w x'g'k5{ .
7. ;|f]t tyf cj;/x? s;}nfO{ rflxP eGbf a9L s;}nfO{ rflxP eGbf sd x'g'x'b}g .
8. ;fdflhs ;'/Iff ;a}n] kfpg' k5{ .
9. k5f8L kfl/PsfnfO{ ;|f]tsf] afF8kmf6 / cj;/ ljt/0fdf klxnf] k|fyldstf
lbg'k5{ .

;xhstf{n] dflysf] s'/f k|:t't u/]kl5 lgDg ljifodf 5nkmn rnfpFbf /fd|f] x'G5 .
3. xfd|f] ;dfh slt ;fdflhs Gofosf] cjwf/0ffdf cfwfl/t 5 <
4. xfd|f] sfdn] ;dfhdf ;fdflhs Gofo :yflkt ug{ slt dbt ldn]sf] 5 <
5. xfd|f] dfq} xf]Og, cGo u} ;=;=x¿, kf6L{x¿, :yfgLo lgsfox¿sf] sfd slt
;fdflhs Gofof]Gd'v 5 <
;fdflhs Gofo rrf{ ubf{ xfdLn] xfd|f] ;dfhsf] agf]6 cyf{t\ ;fdflhs ;+/rgfnfO{
cy{d"ns 9ª\un] ljZn]if0f ul/Pg eg] ;xL lgisif{df k'Ug ;ls“b}g eGg] wf/0ffsf ;fy
;fdflhs ;+/rgfsf] ljZn]if0f eGg] ljifodf k|j]z ug{ plrt x'G5 .

5
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;fdflhs ;+/rgf


;do M @ 306f

p2]Zo
 ;dfhsf] agf]6 ljZn]if0f ug{ dbt ldNg]5 .
 ;dfhsf] agf]6sf] sf/0fn] cj;/df b]lvPsf] k|ToIf c;/ ljZn]if0f ug{ dbt
ldNg]5 .
ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 u'Rrf v]n
 k|Zgf]Q/ -;'?df ;xhstf{sf] k|Zg g} o; ;qsf] d'Vo cfsif{0f xf]_
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. xfd|f] ;dfh s;/L ag]sf] 5 <
2. ;dfh agf]6sf d''Vo tTjx¿ s] s] x'g\ <
3. cj;/sf b[li6sf]0fn] xfd|f] ;dfhsf ju{ / ;d"xx¿nfO{ juL{s/0f ug'{k5{ ls
kb{}g <
;xhstf{sf] k|:t'lt
xfd|f] ;dfhdf dlxnf–k'?if, ljleGg hfthflt, wgL ul/a, a"9fa"9L, o'jso'jtL, uf“pn] /
;xl/of h:tf ;d"xx¿ /x]sf 5g\ . ;a} ;d"x /x]klg d"n¿kdf cfly{s, ;fdflhs,
/fhgLlts, tyf ;f+:s[lts cj:yfn] g} ;du| ;fdflhs ;+/rgfnfO{ JofVof ub{5 .
dflysf oL kIfx?nfO{ kl/j]z / ;Gbe{;“u hf]8]/ x]g'{ kb{5 . cfly{s ¿kdf pTkfbgsf
;fwg ;|f]tdfly s;sf] kx'“r 5 < s;n] lgoGq0f u/]sf] 5 < h:tf s'/fx¿nfO{ g} ldlxg
?kn] ljZn]if0f ug'{kb{5 . /fhgLlts cj:yfnfO{ cf}krfl/s jf cgf}krfl/s ?kn]
;d'bfodf /x]sf ;ª\u7gx¿df ePsf] e"ldsf cyf{t\ lg0f{o k|lqmofdf ;xefuLtfh:tf
;jfnx¿nfO{ g} hf]8]/ JofVof ljZn]if0f ul/g' kb{5 . log} s'/fx¿n] g} ;dfhdf JolQm
jf ;d"xsf] x}l;ot lgwf{/0f x'G5 . ;fdflhs cj:yfnfO{ ;fdflhs ;ª\u7g / ;dfhdf
logsf] k|efj;“u hf]8]/ x]g{ ;lsG5 . xfd|f] ;dfhdf ;a}sf cf–cfÎgf ;+:s[ltx¿ 5g\ .
hflt, hghflt, ef}uf]lns ljljwtf h:tf s'/fx¿n] ;f+:s[lts ljljwtf ;Dej 5 .
s;}sf] ;+:s[lt 7"nf], ;fgf], lg/k]If, /fd|f] jf g/fd|f] 5}gg\ . s]jn c;dfg dfq 5g\ . t/
clxn] xfd|f] ;dfhdf 7"nf ju{sf] efiff / ;+:s[ltn] ;fgf] ju{sf] efiff / ;+:s[ltnfO{
lsr]sf] 5 . 7"nf b]zsf] ;fdfg, e]ife"iff, efiff / ;+:s[ltn] ;fgf b]zsf] ;fdfg, e]ife"iff,
efiff / ;+:s[ltnfO{ vfOlbPsf] 5 . jf:tjdf of] 7"nf] b"ef{Uok"0f{ cj:Yff xf] . xfdLn]

6
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

a'em\g' kg]{ Pp6f tYo s] xf] eg] cfly{s, ;fdflhs, /fhgLlts tyf ;f+:s[lts ljZn]if0fn]
g} ;du| ;fdflhs ;+/rgfsf] jf:tljs :j?k b]Vg ;lsG5 .
dflysf s'/f k|:t't u/]kl5 ;xefuLnfO{ u'Rrf v]n v]nfp“bf o;nfO{ Jojxfl/s ¿kdf
a'em\g dbt ub{5 . b]zdf ljBdfg cfly{s, ;fdflhs, /fhgLlts, ;f+:s[lts cj:yfn]
JolQm jf ;d'bfosf] ;|f]t / ;fwg dflysf] kx'“r, lgoGq0f / cj;/nfO{ lglZrt ub{5 .
of] s'/f tnsf] u'Rrf v]nsf] dfWodaf6 a'em\g ;lhnf] kb{5 .

u'Rrf v]n
;a} ;xefuLx¿nfO{ @–@ j6f u'Rrf af“8\g] / Pp6f uf]nf] 3]/fleq u'Rrf /fVg cg'/f]w ug{] .
;xefuLnfO{ pQm uf]nf] cyf{t\ u'Rrf /fv]sf] 7fp“af6 s]xL yf]/} -@ hgf_ ;xefuLnfO{
u'Rrfaf6 s/La b'O{ ld6/ 6f9f a:g cg'/f]w ug{] / km]l/ rf/ ld6/ 6f9f cln w]/} -% hgf_
;xefuLnfO{ a:g cg'/f]w ug{] / af“sL ;a} -sl/j !) hgf_ ;xefuLnfO{ ^–& ld6/ k5fl8
a:g cg'/f]w ug{] . ;xefuLnfO{ Pp6f 9\ofs lbg] -8:6/n] klg sfd rnfpg ;lsG5_ .
klxnf] cyjf cufl8 a;]sf ;d"xnfO{ 9\ofsn] xfgL u'RrfnfO{ aflx/ lgsfNg cg'/f]w ug{] .
To;kl5 bf];|f] / t];|f] ;d"xnfO{ klg cg'/f]w ug{] .
o; v]n v]nfpFbf k|i6 kfg{' kg{] lgodx¿
1. klxnf] cyf{t\ cufl8sf] ;d"xnfO{ Ps hgfnfO{ b'O{ k6s xfGg lbg] .
2. bf];|f] ;d"xdf hDdf b'O{ k6s xfGg lbg] cyf{t\ b'O{ hgfn] Ps Ps k6s xfGg] .
3. t];|f] ;d"xdf Ps hgfnfO{ Ps k6s xfGg lbg] .
4. j[Qaf6 aflx/ lg:s]sf u'Rrfx¿ ;a} ;d"xn] b]Vg]u/L ;d"x ut ?kdf aflx/ lgsflnP
cg';f/ l6kf]6 ug{] .
5. ;a} u'Rrf aflx/ glg:s] ;Dd Pj+l/tn] v]n bf]xf]¥ofpg] .
6. ;a} u'Rrf j[Qaf6 lgl:sPkl5 ;a} ;xefuLnfO{ cf–cfÎg} :yfgdf a:g cg'/f]w u/L
5nkmn cuf8L a9fpg] .
5nkmnsf nflu ;xof]uL k|Zgx¿
1. of] v]n s:tf] nfUof] <
2. cufl8sf] ;d"xn] s;/L lhTof] < k5fl8sf] ;d"xn] s;/L xf¥of] <
3. s] cufl8 /x]sf] ;d"x k5fl8 a;]/ lhTg ;Sb5g\ <
4. v]nsf] lgod s:tf] lyof] < s;n] agfof] < xfg]{n] lgodaf/] lsg k|Zg p7fPgg\ <
5. xfd|f] ;dfhdf o:tf] v]n 5 ls 5}g <
6. xfd|F] ;dfhsf] ;+/rgf v]nsf] s'g s'g s'/f;“u t'ngf ug{ ;lsG5 <
7. clxn] xfd|f] ;dfhdf h] h] lgod d'No, dfGotf 5g\, tL ;a}nfO{ sfod /fvL ;dfgtf
;Dej 5 <

7
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

v]nkl5 ;xhstf{sf] k|:t'lt


o; v]ndf k5fl8 nfOgdf kg{] dfly w]/} cGofo 5 . ;'?df xfGg klg cufl8sf
;xefuLnfO{ lbOPsf] 5 . w]/}k6s klg lbOPsf] 5 . o;y{ of] v]n cGofok"0f{ 5 . o;sf
gLltlgodx¿ cufl8sf] ;d"xnfO{ h;/L klg lhtfpg] vfnsf 5g\ . o;df v]n v]Ng]sf]
bf]if 5}g . bf]if t o; v]nsf lgod agfpg]x¿sf] xf] . lgod oxL /flvGh]n k5fl8
a;]sfn] lhTg ;Sb}g . t;y{ of] v]n v]Nbf dfG5] jf u'Rrf kl/jt{gn] dfq xf]Og lgod
kl/jt{g g} ;dfgtfsf] Ps dfq pkfo xf] .
xfdLn] dflysf] v]ndf u'8\g] gu'8\g] u'Rrf cyjf v]n v]Ng]x¿nfO{ bf]if lbof}+ eg] cyf{t
ul/a agfOPsf, ;fdflhs ;+/rgfn] 5]p nufPsf JolQm jf ;d"xx¿nfO{ bf]if lbof} eg]
sdhf]/ ju{nfO{ dbt k'¥ofpg ;lsb}g . o;df ;f]emf] / k|i6 a'em\g] s'/f s] xf] eg] of]
v]nsf] lgod g} cufl8sf] ;d"xsf] kIfkftL 5 . xfdLn] dfly ljZn]if0f u¥of}+ ;dfhdf
klg u'Rrf v]ndf h:t} v]nx¿ eO/x]sf 5g\ .
d"ne"t ¿kdf o:tf v]nx¿ zlQmsf cfwf/df x'G5g\ . ;fdflhs ;+/rgfsf] ljZn]if0f
ubf{ zlQm ;DaGwnfO{ ljZn]if0f ul/Pg eg] ck"/f] x'ghfG5 . zlQmsf cfwf/df ;dfhdf
c;dfgtfx? a9\b} 5g\ eGg] s'/fnfO{ dfGg] xf] eg] zlQm ;DaGwsf] ljZn]if0f ulx/fO{df
uP/ ug'{kg]{ x'G5 . ;fdflhs ;+/rgfsf] d'Vo cª\u zlQm xf] . clxn]sf] zlQmnfO{
oyf:yfgdf g} 5f]8]/ pGgt ;dfhsf] kl/sNkgf ug{ ;lsb}g eGg] ;xhstf{sf] /fo;fy
zlQm ;DaGw ljZn]if0f eGg] ljifoj:t'df k|j]z ubf{ pko"Qm x'G5 .

8
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – zlQm;DaGw ljZn]if0f

;do M ! 306f

p2]Zo
 zlQmsf ;|f]tx¿ s]–s] x'g\ eGg] af/]df ;xefuLnfO{ a'em\g dbt ldNg]5 .
 zlQm s;/L a95 jf 36\5 eGg] s'/f yfxf x'G5 .
ljlw
 ;d"xsfo{
 k|:t'lt
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. zlQm s] xf] <
2. zlQm s;/L k|fKt x'G5 <
3. zlQm s;/L sd x'G5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
w]/} dflg; jf ;d'bfonfO{ cfÎgf] lxt cg's"n lx“8fpg jf lgoGq0fdf /fVg ;Sg]
Ifdtf zlQm xf] .
d"n¿kdf zlQm tLg s'/faf6 k|fKt x'G5 h;nfO{ …lk#Ú l;4fGt klg eGg ;Sb5f}+ .
1. /fhgLlts zlQm – ;ª\u7g (Political Power)
2. JolQmTj (Personality)
3. rn÷crn ;DklQ (Property)

xfdLn] dflysf tLg l;4fGtnfO{ u|fdL0f :t/df lgofn]/ x]g'{kb{5 . u|fdL0f tyf /fli6«o
:t/sf zlQm ;DaGwnfO{ ljZn]if0f ug{] xf] eg] /fhgLlts zlQmåf/f ;dfh lgb{]lzt ePsf]
h:tf] b]lvG5 . t/ zlQms]Gb| /fhgLlt dfq} xf]Og . u|fdL0f Onfsfdf x]g{] xf] eg]
/fhgLlttkm{ gnfu]sf hldgbf/ / :yfgLo ;DklQjfn cyf{t\ lhDd"jfn d'lvofsf] klg
zlQm sd 5}g . sf]xL JolQm wg eP/ /fhgLltdf gnfu] klg pgLx¿;“u kx'“r x'G5 .
snfsf/, ufossf/, v]nf8L, kqsf/, ljåfg, n]vsh:tf JolQmx¿;“u o:tf] vfnsf] zlQm
/x]sf] x'G5 . h;nfO{ xfdL JolQmTjsf] zlQm eGg ;Sb5f}+ .

9
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

To:t}, d"ntM zlQm b'O{ k|sf/n] sd x'G5 . Pp6f cfkm}+df l5GgleGg eP/ gi6 x'G5 eg]
csf{] tl/sf gof“ zlQmsf] hGd eP/ k'/fgf] zlQmnfO{ lj:yflkt ub{5 . pbfx/0fsf] nflu
ax'bnLo Joj:Yffsf] cfudg cfGbf]ngsf/Lsf] zlQmn] k~rfot;“u ePsf] zlQmnfO{
lj:yflkt u/]/ ePsf] xf] . clxn]sf] ;fdflhs cfGbf]ngn] /fhgLlts zlQmnfO{ dfq a9L
b]v]sf] cg'e"lt x'G5 . ;a} s'/F /fhgLltåf/f g} lgb{]lzt 5g\ t/ o;sf] cy{ of] nufpg
x'“b}g ls c? zlQmx¿ 5“b} 5}gg\ .
xfdL ;fdflhs cfGbf]ngdf nfu]sf JolQm jf ;d"xx¿n] u/Lj, blnt / 5]p kfl/Psf
JolQmx¿sf] JolQmTj a9fpg] sfdnfO{ klxnf] k|fyldstf lbg'kb{5 . ;jn ;ª\u7g
lgdf{0f eO;s]kl5 ;ª\u7gsf zlQmsf cf8df sdhf]/ ju{sf] JolQmTj rf“8f] ljsf;
x'G5 . ljleGg d~rx¿df sdhf]/ ju{n] cfÎgf egfO /fVb} hfg], kx'“r a9fpb} hfg]
qmd;“u} JolQmTj ljsf; x“'b} hfG5 . hlt sdhf]/ ju{sf] JolQmTj ljsf; x'b}hfG5 Tolt
cleofgsf÷cfGbf]ngsf lj/f]wL jf ;dfh ?kfGt/0fsf cj/f]ws 36\b} hfG5g\ . hlt
cj/f]wsx¿ 36\b} hfG5g\ Tolt kl/jt{gsf/Lsf] dgf]an a9\b} u5{ gof“ zlQmsf] pbo
x'G5 . gof“ zlQmsf] pbo ePkl5 k/Dk/fut d"No / dfGotfx¿ cfkm}+ eTs“b} hfG5g\ /
gof“ ;}4flGts tyf Jofjxfl/s dfGotfx¿ :yflkt x'“b} hfG5g\ .
zlQm ;Gbe{ ;fk]If x'G5 . Pp6} JolQmsf] zlQmsf :j?k -form_ ljleGg cj:yf /
;Gbe{df ljleGg /x]sf] kfOG5 . zlQmsf d'nt $ :j?kx? x'G5g . lt x'g\–
1. x}sdjfbL -power over_ M of] zlQmsf] :j?k al9 x}sdjfbL k|j[ltsf] x'G5 .
of] :j?ksf] zlQmsf] k|of]u Psfb JolQmn] u5{g .
2. k|hftGqpGd'v -power to_ M of] zlQmsf] :j?k s]xL k|hftfGqLs x'G5 . of]
:j?kdf g]t[Tjbflo JolQm jf ;d"x k|hftfGqLs d"No / dfGotfsf] jsfnt
u5{g t} klg ;ª\u7gfTds 9f“rf / lhDd]jf/L :jo+n] s]lx x}sdjfbL k|j[QL
NofO xfN5 .
3. ;fd'lxsjfbL -power with_ M of] zlQmsf] :j?k ;fd'lxs g]t[Tj /
;fd'bfoLs sfo{df k|of]u x'g] vfnsf] :j?k xf] . xfd|F] ;fd'bflos jgsf]
cjwf/0ffdf of] k|i6 b]lvG5 .
4. cfTd1fgjfbL -power from within_ M of] :j?k pTs[i6 vfnsf] zlQmsf]
:j?k xf] h;df ju{, lnË / hftdf lje]b b]lvb}g . ;a} k|lt ;dfg Jojxf/
x'G5 . of] vfnsf] zlQmsf] :j?k 7"nf 7"nf a'4 h:tf dxfk'?ifx?sf] l;4fGt
/ Jojxf/ af6 b]Vg ;lsG5 .

dflysf] ljZn]if0f ul/;s]kl5 xfdLn] ;dfh rNg] tl/sfx¿ cyf{t\ zf;gaf/] 5nkmn ug'{
h?/L 5 . clxn] ;dfhsf] o:tf] cj:yfnfO{ ?kfGt/0f ug{ ;'zf;gsf] cjwf/0ff cufl8
cfO/x]sf] s'/f ;xhstf{n] atf“pb} 5nkmn cufl8 a9fpg' kb{5 .

10
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf
,

ljifoj:t' – ;'zf;g / zf;gsf] k|sf/


;do M # 306f

p2]Zo
 ;xefuLn] zf;g / zf;gsf k|sf/x? yfxf kfpg] 5g\ .
 ;'zf;gsf] jf:tljs cy{, ;/f]sf/jfnf / ;/f]sf/jfnfsf] e"ldsfdf ;xefuLnfO{ yk
1fg ldNg]5 .
ljlw
 ;d"x sfo{
 k|:t'lt
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt
 k|:t'ltdfly 5nkmn
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. xfdLn] zf;gnfO{ slt k|sf/df juL{s/0f ug{ ;lsG5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
zf;gx? s]jn ;/sf/ rnfpg] s'/fsf] nflu dfq ;Lldt geO lgDg lnlvt txdf x'g]
u5{g eGg]af/] k|Zg ub}{ ;xhstf{n] 5f]6f] k|:tl't ug'{ /fd|f] x'G5 . d"Vo?kdf txx? lgDg
x'g ;S5g\ .
− kl/jf/ leqsf] zf;g
− ;d"x txsf] zf;g
− ;ª\u7g÷;+:yf leqsf] zf;g
− /fli6o txsf] ;/sf/ rnfpg] zf;g
− cGt/f{li6«o txsf] zf;g
pk/f]Qm ;a} txsf zf;gsfaf/]df pbfx/0f ;lxt k|:t't u/]kl5 lgDg # ls;Ldsf zf;gsf
k|sf/ k|:t't ug{' /fd|f] x'G5 .
zf;gnfO{ ;fdGotof tLg lsl;daf6 JofVof u/]sf] kfOG5 . hf] lgDg cg';f/ 5g\ –
1. s'–zf;g
2. ;fdfGo :t/sf] zf;g
3. c;n zf;g cyf{t\ ;'zf;g
dflysf tLgj6f cjwf/0ff k|:t't u/]kl5 s|dzM ltgsf rl/qx¿af/] ;xefuLx? aLr
dl:tis dGyg ug{ ;lsG5 . ;xefuLn] dl:tis dGyg u/]kl5 ;xhstf{n] lgDg s'/f k|:t't
ug{' kg]{ x'G5 .

11
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

s'–zf;g ckf/bzL{ gLltlgodx¿ tyf gLlt lgdf{0f k|lqmofdf hg;xefuLtfsf] sdL,


k|lqmof / k|fyldstfdf ;fgf] ;d"xn] dfq} ljrf/ /fVg] cj;/ kfPsf], zlQm
s]Gb|n] dfq} lg0f{o ug{] u/]sf] / hgtfnfO{ u'd/fxdf /fVg] / if8oGqsf]
;xf/fn] dfq} zf;g l6sfpg vf]Hg] k4ltnfO{ lgs[i6 cyf{t\ v/fa zf;gsf
¿kdf JofVof ul/Psf] 5 . o;df gful/sx?nfO{ ;lqmo gful/ssf ?kdf
eGbf pkef]ujfbLsf] ?kdf cfTd;ft\ ug]{ ul/Psf] kfOG5 .
;fdGo hgtfsf] ljkIfdf klg hfg g;Sg], ;fdfGotof hgtfsf cfjfhx¿ klg
:t/sf] ;'Gg], hglxtsf s'/f klg ug{], ;/sf/ s] ub{5 eGg] ;"rgf klg cfÎgf]
zf;g ;+oGqdfkm{t\ hfx]/ klg ug{] t/ hgtfsf] kIfdf lg0f{o ug{ eg] g;Sg]
zf;gnfO{ ;fdGo:t/sf] zf;gsf] ¿kdf JoFVof ug{ ;lsG5 . o:tf]
zf;gsf ;~rfnsx¿n] dg x'“bfx'“b} klg hgtfsf] kIfdf nfUg w]/} cj/f]wx?
5g\ eGg] dfGotf cufl8 ;fl//x]sf x'G5g\ . o:tf] zf;gsf] d'Vo rl/q
hgtfsf] kIfdf lg0f{o klg ug{ g;Sg] / hgtfsf] ljkIfdf klg hfg g;Sg]
/xG5 .
;'zf;g d"n¿kdf kf/bzL{ lg0f{o k|lqmofdf Jofks hgtfsf] ;xefuLtf / hgtfk|lt
pQ/bfoL eP/ ljwL cg';f/ ul/Psf] zf;g k4ltnfO{ c;nzf;g jf
;'zf;g eGg] ul/Psf] 5 . kf/bzL{tf eGgfn] cfo–Joosf] ljj/0f hgtf
;dIf cf}krf/Ls qmddf ;fj{hlgs ug{' dfq}sf] ¿kdf x]l/g' x'“b}g . vf;u/L
kf/bzL{tfsf] d'Vo nIo s] xf] < s;n] s] sfd ug{] xf] < s;/L ug{] xf] < eGg]
ljifodf clwsf+z hgtfn] cfÎgf ljrf/x? /fVg / lg0f{o ug{ kfpg] cj:Yff
x'g'kb{5 . ;'zf;gsf ljz]iftfx? d'Vo u/L lgDg dflgG5g\ . clwsf/sf]
ljs]Gb|Ls/0f, sfd, st{Jo, clwsf/ / e"ldsfsf] :ki6tf, ;xefuLd"ns lg0f{o
k|s[of, ;|F]t dflysf] kx'“rdf hft, ju{, lnËsf] ;dfg k|ltlglwTj, ;fdflhs
Gofo, lhDd]jf/Lkgsf] af]w, /fHo, lghL If]q / gfu/Ls ;dfh aLr zlQm
;Gt'ng, kf/bzL{tf, n}lËs lje]bsf] cGTo, ul/a / lg;xfod'vL Joj:yf,
df}lnsxssf] lglZrttf, dhj't ;'/Iff cflb .

k|:t'ltkl5 ;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


2. ;'zf;gsf nflu s–s;sf] s]–s] lhDd]jf/L 5 < lgjf{xstf{x¿ sf]–sf] x'g\ <
dflysf] k|Zgdfly ;fdfGo 5nkmn ePkl5 ;xhstf{n] tn pNn]v ul/Psf s'/fx? k|:t't
ubf{ /fd|f] x'G5 .
;a}eGbf klxnf ;'zf;gsf ;/f]sf/jfnfx¿ sf] x'g\ eg]/ klxrfg ug{ cfjZos x'G5 .
d'Vo¿kdf lgDg tLg kIfnfO{ ;/f]sf/jfnfsf] ¿kdf x]l/Psf] 5 . /fHo
1. /fHo
2. ahf/÷lghLIf]q
gful/s ;dfh ahf/÷lghLIf]q
3. gful/s ;dfh
dflysf tLg ;/f]sf/jfnfx¿dWo] /fHoleq w]/} cª\ux¿ kb{5g\ .

12
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

/fHo d'Vo¿kdf /fHoleq sfo{kflnsf, Gofokflnsf / Joj:yflksf u/L #


cª\ux¿ x'G5g\ . xfdLn] x]g}{ kg]{ d'Vo s'/f s] xf] eg] pk/f]Qm # cª\ux¿df
;fdflhs ;+/rgfn] 5]p nufPsf ul/a, dlxnf, blnt cflbaf;Lh:tf
;d"xx¿sf] ;|f]t tyf cj;/df kx'“r 5 ls 5}g < /fHon] pknAw u/fpg'
kg{] hgtfsf] g};lu{s clwsf/ -vfg kfpg], nfpg kfpg], af; kfpg], k9\g
kfpg] clwsf/_ ;]jf;'ljwf sdhf]/ ju{df k'u]sf] 5 ls 5}g < clxn]
/fHosf ;a} cª\ux¿df pkNnf] / dWod ju{sf] g} lgoGq0f 5 . h;sf]
lgoGq0f 5 p;n] cfÎgf] lxt cg's"n lg0f{o ug]{ clxn]sf] d"nwf/sf] k|j[lQ
xf] . x'gt, /fHosf ;a} cª\ux¿nfO{ hgtf k|lt pQ/bfoL agfpg' kg{] xf]
t/ clxn] cfd hgtf cfkm" k|lt / cfkm"eGbf dfly pQ/bfoL x'g] u/]sf]
kfOPsf] 5 . o;/L x]bf{ /fHosf cª\ux¿ hgtfk|lt pQ/bfoL x'g'kg{] cj:yf
l;h{gf ePsf] 5}g . To;}n] clwsf+z u/Lj hgtfx¿ /fHosf cª\ueGbf w]/}
6f9f 5g\ .
ahf/÷ clxn] ;+;f/df g} lghL If]qsf] lqmofzLntfnfO{ dxTjsf ;fy lnOPsf] 5 .
lghLIf]q o;sf b'O{j6f dxTjk"0f{ e"ldsf b]lvPsf] 5 . klxnf], :jefljs ?kn] lghL
If]q gfkmfsf nflu lqmofzLn 5 t/ lghL If]qsf] bfloTj s]jn d'gfkmf dfq}
x'g'x'“b}g . p;n] cfd ;dfhnfO{ klg ;]jf ;'ljwf k|bfg ug'{ kb{5 . bf];|f],
lghL If]qn] clxn]sf] tfTsflng cj:yfdf s:tf] vfnsf] hgzlQm rflxPsf]
5, cWoog, cg';Gwfg u/]/ pb\3f]if ug{] / To:tf] vfnsf] hgzlQm tof/
ug{ cfkm"n] klg e"ldsf v]Ng' xf] . o;f] u/]sf] v08df a]/f]huf/L ;jfnnfO{
sd ug{ lghL Ifq]sf] dxTjk"0f{ e"ldsf x'g;Sb5 . t/ clxn] s] b]lvG5 eg]
ahf/ jf lghL If]qn] /fHonfO{ cfkm\gf] lgoGq0fdf /fv]sf] 5 . csf]{ cy{df
/fHon] ahf/sf] :jfy{;“u c3f]lift\ ;Demf}tf u/]sf] 5 .
gful/s xfdLn] dfly b'O{ y/L zlQmx¿sf] rrf{ u¥of}+ . clxn]sf] cj:Yff ljrf/ ubf{
;dfh s] b]lvG5 eg] /fHodf gful/s ;dfhsf] kx'“r / lgoGq0f x'g'kg{]df ahf/sf]
lgoGq0fdf 5 . o;f] x'g'df /fhgLltdf v:s“b} uPsf] d"NodfGotf,
pkef]ujfbL ;+:s[lt, vlr{nf] r'gfjk4lt tyf /fhgLltdf b]lvPsf]
u}/lhDd]jf/Lkg g} k|d'v ¿kdf cufl8 ;fg{ ;lsG5 . To;}n] gfu/Ls
;dfhsf] e"ldsf lbgfg'lbg a9\b} uPsf] 5 . c;n zf;gsf nflu gful/s
;dfhn] jftf{, bafj, ;+jfbåf/f /fHosf cª\ux?nfO{ ;xL uf]/]6f]df Nofpg
k|d'v e"ldsf lgjf{x ug'{ kb{5 .

/fHo:t/af6 ;'zf;gsf nflu kxn x'“b} gePsf] eg] xf]Og . a? kxn kof{Kt 5}g .
/fHosf] sf]0faf6 ;'zf;gsf nflu ljs]Gb|Ls/0fsf] dfGotf w]/} klxnfb]lv cufl8 ;fl/Psf]
5 . o;f] ePtf klg To;n] ;xL uf]/]6f] lng ;ls/x]sf] 5}g . dflysf] k|:t'lt kl5
ljs]Gb|Ls/0f eGg] ljifodf k|j]z ubf{ ;xh x'G5 .

13
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ljs]Gb|Ls/0f
;do M ! 306f

p2]Zo
 ljs]Gb|Ls/0f eg]sf] s] xf] / ;'zf;gnfO{ ljs]Gb|Ls/0fn] s;/L a9fjf lbG5 eGg]
af/]df cjut x'g]5 .
ljlw
 t'ngfTds cWoog
 dl:tis dGyg
 5nkmn
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. ljs]Gb|Ls/0f eGgfn] s] a'lemG5 <
2. ljs]Gb|Ls/0fsf s]–s] kmfObfx¿ 5g\ <

;xhstf{sf] k|:t'lt
ljs]Gb|Ls/0fnfO{ ljleGg txdf ljleGg JoQmL tyf ;+:yfx?n] cf–cfˆg} lsl;dn] JofVof
u/]sf] kfOG5 . s]xL JofVof lgDgfg';f/ 5g\ .
Deconcentration: s]lGb|o ;/sf/;Fu ePsf] clwsf/ If]q, lhNnf / ufpF OsfO tx;Dd
lbOg] k|lqmof xf] . o;df ;/sf/L ;+oGqx? vf]n]/ vf; u/L ;]jf k|bfg ug]{ clwsf/ tNnf]
lgsfonfO{ lbOG5 . pbfx/0fsf nflu jg dGqfnon] ug]{ sfd jg ljefu, lhNnf jg
sfof{no x'Fb} /]~hkf]i6 ;Dd k'Ug' k'¥ofpg'
Delegation: lgoldt sd{rf/L tGq eGbf km/s ;+oGqnfO{ sfd ug]{ clVtof/L lbg] sfd
delegation xf] . h:t}M s'g} cfof]u agfP/ sfd ug'{
Devolution: :yfgLo :t/df /x]sf hgtfsf ;ª\u7gx?nfO{ lg0f{osf] ;Dejt ;Dk"0f{
clVtof/L lbOg] k|s[of xf] . h:t}M :yfgLo JolQmx?åf/f lgdL{t jg pkef]Qmf ;d"xnfO{
/fli6«o jgsf] s]xL lx:;f ;fd'bflos jgsf] ?kdf ;'Dkg'
Deregulation: ;/sf/åf/f lgoGq0f ul/Psf ljljw s'/fx? h:t} cg'bfg, d"No lgoGq0f
cflbnfO{ x6fpg' / jrt, nufgL tyf pkef]u cflbsf] lg0f{onfO{ ahf/åf/f lg0f{o ug{
lbOg] k|s[of xf]
Privatization: /fHon] hgtf k|ltsf cfˆgf ljleGg lhDd]jf/LnfO{ lgefpgsf nflu
lghL, :jo+;]jL tyf cGo u}/;/sf/L ;+:yfx?nfO{ clVtof/L lbOg] k|s[of xf] .
Denationalization: /fHon] ;/sf/L pBf]uwGbf jf ;DklQ hgtfåf/f ;~rflnt sDkgL
jf sfdbf/åf/f ;~rflnt sDkgLnfO{ a]Rg] k|s[of xf]

14
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

Decentralization: :yfgLo lgsfox? h:t} uf=lj=;=, lh=lj=;=, gu/kflnsf cflbnfO{


sfd ug]{ clVtof/L lbg] k|s[of

clxn] xfd|f] ;dfhdf Pp6f JolQm, ju{ jf ;d"xsf] lg0f{on] csf]{ JolQm ju{ jf ;d"xsf]
hghLjgdf c;/ kl//x]sf] 5 . cfÎgf] lg0f{o jf cfkm"nfO{ cfkm}+n] ug{ kfpg' kg]{ jf
To:tf] lg0f{o k|lqmofdf ;xefuL x'g kfpg] cj:yfsf] l;h{gf eO;s]sf] 5}g . ;DalGwt
7fp“, JolQmsf nflu ul/g] lg0f{o w]/} 6f9faf6 ul/Psf] x'G5 . of] k|lqmofn] jf:tljs tYo
tyf dd{ a'em]/ lg0f{o ug]{ eGbf klg lg0f{otxdf /x]sf JolQmsf dgf]ut ljrf/af6 lg0f{o
x'g] x'“bf klg ck]lIfs[t glthf xfl;n gx'g] l:ylt k}bf ePsf] 5 . lg0f{o s;n] ub{5
eGg] s'/fn] g} cfd ;xefuLtf / :jfldTjnfO{ lglZrt ub{5 .
xfn ljs]Gb|Ls/0fsf] ;jfndf xfd|f b]zn] u/]sf k|of;x¿df ;}4flGts cjwf/0ffdf g}
k'glj{rf/ ug'{kg]{ s'/fdf ;/sf/L tyf u}/;/sf/L kIfsf] Wofg tflgPsf] 5 .
ljs]Gb|Ls/0fsf] cy{ /fHosf cª\u cyjf zfvf k|zfvfx¿nfO{ ufp“ :t/df n}hfg' xf] eGg]
dfGotfn] w]/} 7fp“ kfPsf 5g . ef}lts ¿kdf /fHosf cª\ux¿nfO{ ufp“;Dd k'¥ofpg'
dfq} ljs]Gb|Ls/0f eg]/ a\'lemof] eg] To;n] ;xL glthf lgsfNg ;Sb}g . zfvf
k|zfvfx¿nfO{ ufp“:t/;Dd n}hfg' Ps :t/sf] ljs]Gb|Ls/0f xf] t/ Toxf“ klg s;n]
lg0f{o ub{5 < s;n] Ph]08fsf] to ub{5 < / Ph]08fx?sf] sfof{Gjogdf s;sf] k|d'v
e"ldsf /xG5 < eGg] ;jfn g} k|d'v xf] .
/fHosf zfvf k|zfvfx¿nfO{ ufp“:t/;Dd k'¥ofpg'sf] cy{ /fHooGqdf kx'“r gePsf,
lg0f{odf ;xefuL x'g gkfPsf cyf{t\ /fHo ;+/rgfeGbf aflx/ k/]sf JolQmx¿nfO{
;+/rgfleqsf] lg0f{o k|s[ofdf Nofpg' xf] . lg0f{ob]lv 6f9f /x]sf JolQmx¿nfO{ glhs kfg'{
xf] . cfd hg;xefuLtfåf/f s] ug]{, lsg ug]{, s;n] ug]{, s;/L ug]{ eGg] s'/fsf] 6'ª\uf]
nufpg lg0f{o k|s[ofx?nfO{ hg :t/;Dd k'¥ofpg' xf] .
xfdLn] dfly ljsf;sf r/0fx¿, ;fdflhs Gofo, ;fdflhs ;+/rgf, ;'zf;g,
ljs]Gb|Ls/0f h:tf ;jfnx¿sf] JofVof, ljZn]if0f ul/of] . ca d"n s'/f eg]sf] gful/s
txaf6 s] s:tf cjwf/0ffdf cfwfl/t eP/ s] s:tf lqmofsnfkx¿ ;~rfng eP 5]p
kfl/Psf, sdhf]/ ju{sf] /fhgLlts ;xefuLtf a9\nf < ;'zf;g, ;fdflhs Gofodf
cfwfl/t ;dfh :yfkgf xf]nf < eGg] s'/fsf] ax; rnfpg' g} clxn]sf] dxTjk"0f{ ;jfn
xf] .
To;f] t, ;/sf/ tyf u}/;/sf/L If]qaf6 o:tf] k|of; x'“b} gePsf] xf]Og t/ klg
cjwf/0ff b[li6sf]0f, gLlt, pko'{Qm lqmofsnfkx¿ cjnDag ug{ g;s]sf]n] ck]Iffs[t
glthf lg:sg ;s]g . ljutsf cg'ejdf ;dfhsf] ljsf;s|d;“u} ljsf; cjwf/0ffdf
klg kl/jt{g x'“b} cfPsf] 5 / hgtfsf] k|ToIf ;+nUgtfsf nflu ljut s]xL ;do
cufl8b]lv gful/s ;dfhdf jsfnt ;DaGwL cjwf/0ffn] 7fp“ kfPsf] 5 . ca xfdL o;
;DaGwL 5nkmndf k|j]z ub{5f}+ eGg] /fosf ;fy hg -s]Gb|Lt_ jsfnt eGg] ljifodf
k|j]z ug'{ pko'Qm x'g]5 .

15
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – jsfnt s] xf] <


;do M ! 306f

ljlw
 dl:tis dGyg
 a'“bf l6kf]6
 5nkmn
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. xfn;Dd jsfnt eGgfn] s] a'emfO /x]sf] 5 < s] a'em\g'x'G5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
jsfnt s] xf] / s;/L ug{] eGg] ljifodf ljleGg cEof;stf{x?n] cfÎgf d"No / dfGotfdf
cfwfl/t eP/ cEof; ul//x]sf 5g\ . jsfnt ubf{ ckgfOg] tl/sf, ;dfhdf o;n] Nofpg
vf]h]sf] k|efj / k|efjsf] :t/nfO{ x]/]/ jsfntsf] d"No dfGotf lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
jsfntnfO{ ljleGg lsl;dn] x]g{ ;lsG5 . h:t}M
1. lg0f{o k|lqmofdf ;sf/fTds k|efj kfg{] /0fgLlt .
2. ;a} txdf -sfof{Gjogb]vL gLlt tx_ ;sf/fTds kl/jt{g Nofpg] ;jfndf cfwfl/t
/0fgLlt .
3. wf/0ff, afgL / ;DaGwdf kl/jt{g Nofpg] lg/Gt/ k|lqmof .
4. aflxl/ofn] ul/lbg] geP/ aflxl/of ;d]tsf] ;xof]udf cfkm}+ ug{] k|lqmof .
5. ;fdflhs ;+/rgfn] 5]p nufPsf sdhf]/ ju{x¿n] yf]/} aflx/L ;xof]udf ;ª\ul7t
tl/sfn] cfˆg} g]t[Tjdf cfˆg} ;d'bfosf] ;sf/fTds kl/jt{gsf] nflu nflu/xg]
k|lqmof .
jsfntsf s]xL ljz]iftfx? 5g\
5g\ h;nfO{ /fd|/L dgg u/]/ dfq o;sf] efjgf a'‰g tyf
Jojxf/df nfu" ug{ ;lsG5 . tL ljz]iftfx? lgDg 5g\
5g\ .
-!_ jsfnt /fhg}lts k|lqmof xf] h;n] ;fdflhs ?kfGt/0fsf] k|s[ofnfO{ cufl8 a9fpg
dbt u5{ .
-@_ jsfnt lg/Gt/ rlng} /xg] k|lqmof xf] .
-#_ jsfnt clx+;fTds k|lqmof xf] .
;xhstf{nfO{ ;'emfj
• gof“ ljifodf k|j]z u/]sf] x'gfn] ;xhstf{n] k|:t't ul/;s]kl5 ;xefuLx¿nfO{ 5nkmn
ug{ 6Lsf–l6Kk0fL ug{ / lh1f;f /fVg k|of{Kt ;do lbg' k5{ .
• jsfnt s] xf] eGg] ;jfndf 5nkmn eP/ a'emfO{df :ki6tf cfP kl5 jsfntsf
k|sf/sf ljifodf 5nkmn ubf{ plrt x'G5 .
16
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – jsfntsf k|sf/


;do M ! 306f

p2]Zo
 s]–s] p2]Zo lnP/ s:tf] s:tf] jsfnt ul/G5 ;xefuLnfO{ yfxf x'g]5 .

ljlw
 dl:tis dGyg
 a'“bf l6kf]6
 5nkmn
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg <
1. jsfnt slt k|sf/sf x'G5g\ <

;xhstf{sf] k|:t'lt
jsfntsf k|sf/x?
1. hglxt jsfnt
of] ;fwf/0ftof 7'nf] If]qdf Jofks?kn] ul/g] cleofg h:tf] xf] h;df k|foM k]z]j/
JolQm, ;+rf/ hut, l6Kk0fLstf{ cflb JolQmx¿ ;+nUg x'G5g\ . h:t}M ;fj{hlgs lxtsf
ljifodf s'g} JolQm jf ;+:yfn] ug]{ ;xhLs/0f ug]{ jsfnt .
2. gLltut jsfnt
of] lglZrt gLltut p2]Zo k|flKtsf nflu dfq s]lGb|t eP/ ul/g] jsfnt xf] h;df
gLltut kl/jt{gn] jf:tljs kl/jt{g x'G5 eGg] ljZjf; ul/G5 .
3. ;fdflhs
;fdflhs Gofo jsfnt
of] k|ToIf¿kdf vf;u/L ul/a tyf lk5l8Psf JolQm jf ;d'bfosf ;jfnx¿nfO{ s]lGb|t
u/L gLltut tyf /fhg}lts x:tIf]ksf nflu ul/g] jsfnt xf] h;df jf:tljs
kl/l:yltsf] cWoog u/L r/0fj4 9ª\un] ljleGg lqmofsnfkx¿ ul/G5 tyf ;dfhdf
ePsf ljleGg ju{sf] zlQm ;DaGw / hg ;xefuLtfsf af/]df hf]8 lbOg] ul/G5 .
4. hg s]Gb|Lt jsfnt -hgjsfnt_
of] ;'–;ª\ul7t /fhg}lts k|lqmof xf] h;df gful/ssf] ;+o'Qm tyf ;dGjofTds
k|of;åf/f ;dfhdf ljBdfg c;dfgtf, cGofo, cTofrf/ tyf alxisf/nfO{ ;dfKt
kfg{ gLlt, Jojxf/, ljrf/ tyf d"No–dfGotfx¿nfO{ kl/jt{g ul/G5 .
5. ;xefuLd"ns jsfnt
17
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

of] gLlt lgdf{0ftxdf kx'“r a9fpg] clek|fon] ul/g] jsfnt xf] h;df k|hftflGqs
zf;g Joj:yf :yfkgf ug{ gful/s ;dfh / ;/sf/ b'j}sf] bfloTj x'G5 eGg] dfGotf
x'G5 .
6. dlxnfjfbL jsfnt
;fdflhs If]qdf x'g] k'?if / dlxnfaLrsf] c;dfgtfnfO{ lgd"{n ug{sf nflu lg0f{o
k|lqmofdf x:tIf]k ug]{ /0fgLlt, ;Lk tyf cf}hf/sf] ¿kdf jsfntnfO{ x]l/g] ul/G5 .
jsfntsf k|sf/x¿sfaf/] ;xhstf{sf] k|:t''ltkl5 logsf leGgtfaf/] 5nkmn rnfp“bf
/fd|f] x'G5 t/ Tof] eGbf klxn] ;xefuLx¿nfO{ s'g k|sf/sf] jsfnt k|lqmof cjnDag
ug{] eGg] af/] wf/0ff /fVg df}sf lbg'k5{ . hgs]lGb|t jsfnt k|lqmof eGbf c? jsfnt
k|lqmof km/s 5 ls 5}g < eGg] af/]df 5nkmn rnfpg cfjZos x'G5 . s'g} klg ;jfn
dfly jsfnt ubf{ Ps eGbf a9L lsl;dsf jsfnt ug'{ kg]{ x'g ;S5 . dfly pNn]v
ul/Psf jsfnt Ps csf{sf kl/k"/s x'G5g\ eGg] s'/fdf s]xL ;do ;fk]If pbfx/0f
;lxt k|i6 kfg'{ pQd x'G5 .

18
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hgjsfnt lsg <

;do M ! 306f

p2]Zo
 ;fdflhs kl/jt{gdf hg -s]lGb|t_ jsfntsf] e"ldsf tyf o;sf] k|efjaf/]] yfxf
kfpg] .

ljlw
 ;d"x sfo{
 k|:t'lt
 5nkmn
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. lsg xfdLn] hgjsfntsf] s'/f ul//x]sf 5f}+ <
2. hgjsfntn] ;dfhdf s:tf] k|efj kfnf{ <

;xhstf{sf] k|:t'lt
hgjsfntn]
• cfly{s, /fhgLlts, ;f+:s[lts tyf ;fdflhs ;+/rgfn] 5]p kf/]sf] JolQm tyf
;d'bfonfO{ ;zlQms/0f ub}{ ;dfhdf ;'zf;g :yflkt ug{ dbt ub{5
• ;a} txdf c;Gt'lnt zlQm af“8kmf“6 / ;|f]t dflysf] kx'“r / lgoGq0fsf] lj/f]w u/L
zlQm / ;|f]tdfly Gofof]lrt ljt/0fsf dfGotf :yflkt ug{ dbt ub{5
• ufp“:t/sf cleofgnfO{ ;+rf/dfWod, /fhgLlts kf6L{x? / :yfgLo lgsfo;“u ;+jfb
ub{} gLlt k|lqmof;“u hf]8\g dbt k'¥ofp“5
• o; k|lqmofn] sfg'gdf ;d]l6Psf hgtfsf clwsf/x¿ sfof{Gjog ug{, ck|hftflGqs
sfg'gnfO{ k|hftflGqs ¿kdf abNg / sfg'g g} geP agfpg dbt ub{5
jsfnt s] xf] < slt k|sf/sf x'G5g\ < jsfntn] ;dfhdf s] k|efj kfb{5 eGg]
cfwf/e"t s'/fx¿ dfly 5nkmn u/]kl5 jsfnt k|lqmofnfO{ s;/L cufl8 a9fpg] eGg]
ljifodf 5nkmn rnfp“bf pQd x'G5 .

19
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hgjsfntsf] of]hgf


;do M ! 306f

p2]Zo
 hgjsfnt ug{sf nflu of]hgfsf] dxTjaf/] k|i6 eO{ of]hgf th'{df ug]{ 1fg,
;Lk xf“l;n k|fKt ug]{5g\ .
ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg
1. hgjsfntdf of]hgfsf] dxTj lsg 5 <
2. hgjsfnt of]hgfsf ljz]iftfx? s]–s] 5g\ <

;xhstf{sf] k|:t'lt
lglZrt p2]Zo k|flKtsf nflu ul/g] hgjsfntsf nflu ;|f]t, ;fwg tyf ;do l;ldt
x'g] x'G5 . ;fy} kl/jt{gzLn, hl6n, clglZrt / cgk]IfLt jftfj/0fdf klg sfd u/L
7f]; lgisif{ lgsfNg' kg]{ ePsf]n] ubf{ hgjsfntsf] of]hgf agfpg' h?/L x'G5 .
of]hgfdf kl/jt{gsf /0fgLlt, cleofgx?, sfo{ tyf lqmofsnkx?sf] ;fy} k|efjsf]
ljZn]if0f÷d"NofÍg ug]{ tl/sfx?sf] af/]df :ki6 kfl/g' kb{5 . ;xefuLd"ns k4ltaf6
hgjsfntsf] of]hgf th'{df ug'{ pko'Qm x'G5 . lsgeg] o; k4ltaf6 lgDg kmfObf
x'G5g\ .
• ;ª\u7g / ;+hfnsf] lgdf{0f x'G5 . ;ª\u7g leq / ;ª\u7gx? aLr g]t[Tj ljsf;
/ ;+rf/df ;xof]u ub{5
• hgtfnfO{ ;zlQms/0f u5{ lsgsL cfˆgf]kgsf] ljsf; u5{, pTk|/] 0ff hufFp5,
ljZjf; a9fFp5, k|efj÷k|ltj4tf a9fpF5, ljrf/sf] ;femf a'emfO agfpF5
• hgtfnfO{ gofF 1fg, ;Lk tyf l;sfO lbG5 . sfd ug]{ pTk|]/0ff / jftfj/0f lbO{
;[hgfTds s'/fsf] dxTj a9fpFb5
• /fhg}lts lzIffnfO{ k|f]T;fxg ub{5 h;n] gful/s ljsf;sf nflu /fhgLlt /
cg'ej ;DaGwL gofF 1fgnfO{ dxTj lbG5
• ;Demf}tfsf nflu agfOg] of]hgfnfO{ alnof] kfb{5 . hgtfsf rfxgfx?sf] ;fy}
d'Vo ;/f]sf/jfnf÷bfj]bf/x?sf] zlQm ;DaGwnfO{ klg :ki6 kfb{5

20
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

• ;jfnsf ;DaGwdf /fhg}lts ?kn] hgtfnfO{ ;ª\ul7t ub{5 . ljleGg


;/f]sf/jfnf÷bfj]bf/x?nfO{ j:t' l:yltsf] hfgsf/L lbg], p2]Zo k|flKtsf nflu
pTk|]/Lt ug]{ ub{5 h;n] ubf{ cleofgx?n] a9L cflwsf/Lstf tyf zlQm
kfpFb5g\ .
hgjsfntsf] of]hgf th'{df Pp6f lg/Gt/ rln/xg] k|lqmof xf] . ;'?sf lbgdf c;+nUg
JolQm jf ;d"x klg kl5Nnf lbgsf lqmofsnfkx?df ;+nUg x'g ;Sb5g\ .
cGo ljsf; sfo{sf] of]hgf th'{df h:tf] geO hgjsfnt of]hgf a9L /0fgLlts x'g' k5{ .
/0fgLlts x'g' eg]sf] xf]l;of/ k"j{s ;|f]t pkof]u ub}{ 5f]6f] / nfdf] cjlwsf p2]Zox?
kl/k"tL{ ug'{ xf] . o;sf nflu jfXo df}sf, cj;/x?jf6 kmfObf lng] / vt/f, ;Lldttfsf
;d:of;Fu h'Wg ;xof]u ug]{ cfˆgf] hg ;ª\u7gsf] ;|f]tsf] af/]df ljZn]if0f ug'{ k5{ . h6Ln
/fhg}lts jftfj/0fdf rnfvLk"0f{ 9+un] of]hgf agfpg' kg]{ x'gfn] cGo k/Dk/fut of]hgf
k|0fnLsf] eGbf hgjsfntsf] of]hgf km/s x'G5 . hgjsfntn] n'sfOPsf ljifoj:t', larf/
tyf d"No dfGotfsf ljljwtf tyf km/skg, ck"0f{ hfgsf/L tyf ljjfbnfO{ cfTd;ft u/]sf]
x'G5 . hgjsfnt / o;sf] of]hgf;Fu;Fu} ug'{ k5{ . lsgsL x/]s lqmofsnfksf] d"Nofª\sg
u/]/ dfq csf]{ :t/sf] sfo{qmd th'{df ug{ ;lsG5 .
hgjsfnt of]hgfn] tnsf ljz]iftfx?nfO{ Wofg lbG5 .
1. hgjsfntsf] cfˆg} d"No dfGotf x'G5 . o;n] kIf lnG5 . o;sf d"No dfGotfx? /
k|ltj4tfx? tYo hlQs} dxTjk"0f{ x'G5g\ .
2. hgjsfntsf of]hgf Ps kl5 csf]{ r/0fsf] x'g] tyf Ps} k6s ckl]Ift pknlAw
cfpg] vfnsf] x'b}g . of] t ub}{, hfFRb} l;Sb{}, ;'wfb}{ hfg] k|lqmof xf] .
3. hgjsfnt of]hgfn] lqmofsnfk jf sfdsf] lbzf dfq lgb]{zg u5{ / gb]lvPsf
cj;/x?nfO{ ;d]t k|fKt ug{ clek|]l/t u5{ .
4. hgjsfnt of]hgfn] of]hgf k|s[of tyf jsfnt k|lqmofdf ;aeGbf a9L k|efj k/]sf
JolQm -kLl8t_sf] ;+nUgtfnfO{ dxTj lbG5 .
5. hgjsfnt of]hgfn] k5fl8 kfl/Psf, bafOPsf tyf x]lkPsf ju{sf] /fd|f] ljZn]if0f
ug'{sf ;fy} r]tgf :t/ a9fpg] ;ª\u7gnfO{ alnof] kfg{ dbt u5{ .
6. hgjsfnt of]hgf k|lqmofdf ljjfb / ;Demf}tf a/fa/ eO /xG5 .
7. hgjsfnt of]hgfdf ;}4flGts 1fg tyf Jojxfl/s 1fg / cg'ej tyf l;sfOnfO{
a/fa/ dxTj lbOG5 . ;fy} ljleGg If]qsf 1fgx? lnP/ ;du| /0fgLltx? th'{df
ul/G5 .
k|efjsf/L hgjsfnt of]hgfsf nflu s]xL ;'emfjx?
-!_ ;fwf/0f cf}hf/ k|of]u ug]{ .
-@_ :ki6 / ;fwf/0f zAb tyf efiff k|of]u ug]{ .
-#_ ;xhstf{sf] ;+nUgtf / e"ldsf a9fpg] .
-$_ of]hgf th'{df k|lqmofnfO{ ultzLn agfpg] .
-%_ d"No dfGotf tyf cg'dfgx?nfO{ 5nkmndf Nofpg] .

21
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

of]hgf th'{dfsf nflu ljrf/ ug'{kg]{ s]xL s'/fx?M


-s_ cfˆgf] ljZn]if0f ug]{
• d sf] x'F <
d]/f d"No dfGotf, b[li6sf]0f / cg'dfgx? s]–s] x'g\ h;n] of]hgf /
lqmofsnfknfO{ c;/ kfb{5g\ eGg] s'/f :ki6 x'g'k5{ . o;n] ubf{ s'g} klg
JolQmnfO{ ;d"xdf sfd ug{, af]Ng ;lhnf] x'G5 .
• xfdL sf] xf}+ <
xfd|f] ;ª\u7gsf] nIo, p2]Zo, uGtJo tyf /0fgLltx? s]–s] x'g\ tyf /fhg}lts
kl/jt{gsf] nIo s] xf] eGg] s'/f :ki6 kfg'{ k5{ . o;n] ubf{ Psoa4tf /
;fd"lxs k|ltj4tfsf] efjgfdf j[l4 x'G5 .
• xfdL sxfF÷stf uO/x]sf] 5f}+ <
xfd|f] ;ª\u7gn] ul//x]sf] hgjsfntsf kmfObf / a]kmfObf s] s:tf b]lvb}5g\
eGg]af/]df :ki6 x'g'k5{ . o;n] ubf{ gofF lbzf vf]Hg / ;d"xnfO{ cfˆgf ultljlw
tyf rfxgfx?sf] Jojxf/Ls kIf af/]df yfxf kfpg ;hLnf] x'G5 .
• xfdL c?nfO{ s;/L x]5f}{+ <
/fhg}lts pknlAwsf nflu nfluk/]sf ;ª\u7gx? tyf lglt lgdf{0fdf ;+nUg
;ª\u7gx?sf] xfd|f] ;ª\u7gk|lt dfg, k|lti7f, 5fk, ;DaGw tyf ljZjf;lgotf
cflb s:tf] 5 eGg] s'/fdf cfˆgf] wf/0ff :ki6 x'g'k5{ . o;n] ubf{ eljiodf ul/g]
hgjsfntsf] ljz]if ;jfnx?sfaf/]df df}sf tyf vt/fsf] ulx/f] cWoog ug{
;lhnf] x'G5 .
-v_ j[xt jftfj/0fsf af/]df a'‰g]
o; r/0fdf ljleGg zlQmx?, dflg;x?, ;ª\u7gx? tyf ljrf/x? /fhg}lts If]qdf s;/L
;+u7Lt eP/ /x]sf 5g\ eGg] ljZn]if0f ul/G5 . of] ljZn]if0f k|foM /fli6«o :t/df ul/G5 .
t/ cGt/fli6«o / :yfgLo :t/df ul/g] ljZn]if0fnfO{ klg dxTj lbg' k5{ . s]xL cfwf/e"t
k|Zgx?af6 ljZn]if0f ug{ ;lsG5 . h:t}M
− sf] ;Fu s] s:tf] zlQm 5 <
− sf] ;Fu a9L zlQm 5 <
− sf] ;Fu 36L zlQm 5 <
− of] zlQm c;Gt'ng s;/L rln/x]sf] 5 <
− of] zlQm c;Gt'ng s;/L kl/jt{g ug{ ;lsG5 < cflb .
o;sf nflu ljleGg cfly{s tyf ;fdflhs ;+/rgfx?sf] ljZn]if0f, zlQmjfnfx?sf] klxrfg
tyf P]ltxfl;s 36gfqmdx?sf] ljZn]if0f ug'{ kb{5 . o;n] ubf{ cfkm"n] sfd ul//x]sf]
kl/l:yltsf af/]df hfgsf/ eOG5 ;fy} cfˆgf of]hgf agfpg ;lhnf] x'G5 .

22
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hgjsfntsf nflu rflxg] cfwf/e"t


tTjx¿

;do M ! 306f

p2]Zo
 hgjsfnt k|lqmof s;/L cufl8 a9\b5 eGg] yfxf kfpg] 5g\ .

ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


1. hgjsfnt k|lqmof cufl8 a9fpg cfwf/e"t ¿kdf s] s] tTjx¿ rflxG5 <
2. s;/L k|lqmof cufl8 a9\b5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
1. ;ª\u7g
2. ;jfn
3. cleofg
;xhstf{af6 k|:6 kfg'{kg{] s'/f
lagf ;jfn, lagf ;ª\u7g, lagf cleofg jsfnt k|lqmof cufl8 a9\b}g . ;jfn /
;ª\u7g eof] t/ cleofg ;~rfng ePg eg] To;n] s'g} ;sf/fTds k|efj 5f]8\g ;S5
eGg] s'/fdf ljZjf; ug{ ;ls“b}g . ;jfn / cleofgn] dfq lg/Gt/tf kfO{/fv]df
kl/jt{g;Dd k'Ug] s'/fsf] ;Defjgf x'“b}g . o:tf] k|lqmof kfgLsf] kmf]sfh:tf] p7\g] /
lanLg x'g] k|lqmof h:tf] dfq} xf] . ;zlQms/0f, /fhgLlts k|lqmofdf x:tIf]k, ;|f]t /
zlQmsf] ;Gt'lnt ljt/0f k|lqmofsf] ;'?jft x'“b}g . ;ª\u7g klg 5, cleofg ;~rfng
ug{] p2]Zo klg 5 t/ ;jfn 5}g eg] cleofg ;~rfng gx'g] dfq} xf]Og ;ª\u7g klg
cl:tTjdf /lx/xg ;Sb}g . ;jfn / cleofgn] g} ;ª\u7gnfO{ ;'b[9, r':t / alnof]
agfp“b} hfG5 .
xfdL ;a}nfO{ yfxf ePsf] s'/f xf] ls clxn]sf] ljsf; k|lqmofdf ul/ax?sf] ;ª\u7g x'g
h?/L 5 . xfn ;dfhdf cl:tTjdf /x]sf ;ª\u7gx?n] jf:tljs ?kdf ul/ax?sf

23
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

cfjfh p7fPsf] cg'ej sd ul/Psf] 5 . a? xfdLn] olta]nf 5nkmn ug'{kg]{ ljifo


eg]sf] hgjsfntsf nflu rflxg] ;ª\u7g s:tf] xf] < Tof] ;ª\u7gsf] rl/q s:tf]
x'g'kb{5 < ;ª\u7gsf d"No / dfGotfx? s:tf x'g'kb{5 < eGg] g} xf] eGg] /fosf ;fy
;ª\u7gaf/] lj:t[t 5nkmn ug'{ /fd|f] x'G5 .
xfdLn] dfly ;jfn / ;ª\u7gsf] w]/} g} 5nkmn u¥of}+ . ;ª\u7g 7"nf] ePkl5 dfq ;jfn
p7fpg] k|j[lt xfd|f] ;fdflhs kl/j]zdf b]lvG5 t/ ;jfn;Fu;Fu} lgdf{0f x'g] ;ª\u7g
7"nf] / zlQmzfnL x'Fb} hfG5 . ;ª\u7g 7"nf] ePkl5 ;jfn p7fpg kv{g] xf] eg] ePsf
;ª\u7gx¿ klg sdhf]/ x'“b} hfG5g\ . ljgf ;jfn ;ª\u7g w]/} nfdf] ;Dd /xg ;Sb}g .
hqf] ;ª\u7g 5 ToxL cg';f/sf] ;jfn p7fpg'kb{5 . ;jfn / ;ª\u7gsf] o:tf] 3lgi6
;DaGwnfO{ xfdLn] /fd|f];Fu a'em\g' kb{5 . oxL a'emfOn] g} cleofgsf lqmofsnfkx¿sf]
;kmntf lglZrt ub{5g\ .

24
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hgsfntsf nflu ;ª\u7g


;do M # 306f

p2]Zo
 hgjsfntsf] nflu s:tf] ;ª\u7g rflxG5 k|i6 x'g]5 .

ljlw
 ;d"x sfo{
 k|:t'lt
 5nkmn

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


1. ;ª\u7g eg]sf] s] xf] <
2. ;d"x / ;ª\u7g aLrdf s] km/s 5 <
3. hgjsfntsf nflu s:tf] ;ª\u7g rflxG5 <

;xhstf{nfO{ ;'emfj
;ª\u7g lsg rflxG5 < / ;ª\u7g eg]sf] s] xf] < eGg] ljifodf ;xefuLaf6 g} kof{Kt
dfqfdf ljZn]if0f x'g] x'gfn] o;df ;xhstf{sf] nfdf] k|:t'lt h?/L 5}g . a? ;d"x /
;ª\u7gaLrsf] km/s / hgjsfntsf nflu s:tf] ;ª\u7g cfjZos 5 eGg] ;jfndf
eg] ;xhstf{n] clnslt Jofks 5nkmn rnfpg' kg{] x'G5 . ljleGg p2]Zok|flKtsf
nflu ul7t ;d"xx?nfO{ g} ;ª\u7g eg]/ kl/efiff ug]{ ul/Psf] 5, t/ o:tf ;d"x /
hgjsfntsf nflu cfjZos ;ª\u7gsf] cfw/e"t dfGotfdf g} km/s 5 eGg] s'/f
k|:t't u/]kl5 ;d"x / ;ª\u7gaLrsf] km/snfO{ a'“bfut ?kdf o;/L /fVg ;lsG5 .

;xhstf{sf] k|:t'lt
k/Dk/fut ;d"xx¿ hgjsfntsf] nflu ;ª\;ªu7g
\u7g
of] ;Lldt p2]Zosf] nflu u7g o;sf] p2]Zo a[xt\ x'G5 .
ePsf] x'G5 .
;d"xn] u/]sf] sfdsf] kmfObf 7"nf] kl/df0fdf hgtf nfeflGjt x'g ;S5g\ .
;d"xnfO{ dfq x'G5 .
;Lldt JolQmaf6 kl/rfng x'G5 . 7"nf] hg;+Vofåf/f kl/rflnt tyf 7"nf] dfqfdf
k|efj kg]{ x'G5 .

25
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

art, C0f, cfocfh{g, ;Lkd"ns ;fdflhs cj:yfsf] ljZn]if0f -vf;u/L ju{, lnË,
tflnd h:tf ljifosf] nflu hftsf] cfwf/df x'g] lje]bsf]_ u/L tfTsflng
;d"x ag]sf] x'G5 . ;jfn;Fu hf]l8P/ ;ª\u7g lgdf{0f x'G5 .
ljsf;sf] nflu cfˆgf] k|of; ljsf;sf] nflu ;fdflhs ;+/rgfsf] kl/jt{gdf
a9fpg s]lGb|t x'G5 . hf]8 lbG5 .
;fdfGotof u}/ /fhgLlts ;f]rsf] /fhgLlts ;f]r, zflGtk"0f{ kl/jt{g / ;fdflhs
x'G5 . ;+jfbnfO{ a9jf lbg] k|s[ltsf] x'G5 .
o:tf ;d"xsf] ultljlw ;d"xdf ;dfhsf] x/]s kIfdf e"ldsf x'G5 .
dfq ;Lldt x'G5

dfly ufp“:t/df lgdf{0f x'g] ljleGg ;d"x / hgjsfntsf nflu cfjZos ;ª\u7gsf]
km/s a'“bfut ?kdf k|:t't ul/of] . ca xfd|f] ;dfhdf vf;u/L b'O{ y/L ;ª\u7gx?
ePsf] cjwf/0ff cufl8 ;fg{ ;lsG5 . 5f]6s/Ldf hgclwsf/df cfwfl/t ;ª\u7g /
;]jfd'vL ;+:yf aLr dfGotf, sfo{gLlt / /0fgLltdf k|i6 km/sx? b]vfpg' cfjZos
x'G5 .

26
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – clwsf/d'vL ;ª\u7g / ;]jfd'vL ;+:yfsf


dfGotfsf] km/s

;do M ! 306f

p2]Zo
 b'j} ;+:yfsf] dfGotfx¿sf] lr/kmf/ u/L k|i6 x'g]5g\ .

ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg


!= clwsf/d'lv ;ª\u7g / ;]jfd'vL ;+:yfsf dfGotfdf s] km/s 5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
xfd|f] ;Gbe{df ;+:yf / ;ª\u7gsf] a'emfOdf s]xL xb;Dd cGof}ntf /x]sf] 5 . cem
vf;u/L ;]jfd'vL / clwsf/d'lvsf] ;+3÷;ª\u7gsf] cjwf/0ffsf] ljsf; x'“b}cfPsf]
;Gbe{df tL b'O{aLrsf] tflTjs cGt/ klg xfdLn] cfTd;ft\ ubf{ /fd|f] x'G5 . vf;u/L oL
b'O{sf] aLrdf ljsf;;DaGwL dfGotf, sfo{qmd k|:t'lt, /0fgLltsf] km/s xfdLn]
5'6\ofpg'kb{5 .

;xefuLn] cfÎgf] ljrf/ /fv]kl5 ;xhstf{n] lgDg s'/f k|:t't ubf{ /fd|f] x'G5 .
If]qx¿ hgclwsf/df cfwfl/t ;+:yf ;]jfd'vL ;+:yf
ljsf;  ;]jf ;'ljwf hgtf cfkm}+n] lng] s'/f xf]  ;]jf ;'ljwf lbg] s'/f xf]
;DaGwL  ljsf;sf] /fhgLlts rl/q x'G5  ljsf; u}/ /fhgLlts
dfGotf  ljsf; ef}lts dfq geO{ dfgjLo ljifo xf]
Ifdtfsf] ljsf; klg xf]  ljsf; eg]sf] d"n?kdf
 ;fdflhs Gofosf l;4fGtnfO{ ;dfhn] ef}lts ;]jf ;'ljwf xf]
cª\uLsf/ ug'{k5{  ;fdflhs Gofosf
l;4fGt ldlxg?kn]
x]l/b}g
sfo{qmdsf]  ;du| ;fdflhs ?kfGt/0f;“u ;/f]sf/  k|fljlwls / If]qut

27
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

k|s[lt /fVb5 ;/f]sf/ dfq} /fVb5


 ;jfn jf d'2fdf cfwfl/t x'G5  kl/of]hgfd'vL x'G5
 ;+:yfsf p2]Zocg';f/ sfo{qmddf k|z:t  kl/of]hgfsf] 9f“rfleq
nrstf x'G5 sfo{qmd ;Lldt x'G5
 ;+:yfk|lt k|lta4 sfo{stf{x?af6  hflu/]x?af6 ;~rflnt
;~rflnt x'G5 x'G5
/0fgLlt  ;d'bfonfO{ ;ª\ul7t / ;zQm agfpb}  hlt;Sbf] w]/} ;d'bfodf
clx+;fTds tyf /rgfTds cfGbf]ngnfO{ ;]jf ;'ljwfsf] lj:tf/
;3fp“5 ug]{
 ;jfn jf d'2f;“u ;DalGwt  ;]jf ;'ljwf pknAw
;/f]sf/jfnfx?nfO{ d'2fdf ;+nUg u/fpg] u/fpg]
;]jf ;'ljwfx? ;a}sf] enf]sf] ?kdf
k'¥ofp“5

k|:t'lt / 5nkmnkl5 hgjsfnt sd{rf/Lsf] dfgl;stfaf6 ug{ g;lsg] s'/f k|i6 kfg'{
pko'Qm x'G5 . hgjsfntsf nflu ;ª\u7g p2]Zo k|flKtsf] nflu k|ltj4, ;r]t, ;s[o /
l;sfOd'vL x'gsf ;fy} tfTsflng ;fdflhs zlQm ;DaGwnfO{ k|xf/ ug{] /fhgLlts
;f]rsf] x'g'kb{5 eGg] s'/f :ki6 kfg{ cfjZos 5 . x'gt cfh g]kfndf dfq} xf]Og blIf0f
Pl;ofd} Pp6f ljjfb 5, u}=;=;= n] /fhgLlts k|lqmofdf efu lng x'G5 ls x'“b}g <
/fhgLlteGbf aflx/af6 ;dfhsf] ;du| ?kfGt/0fsf] ;Defjgf 5}g . t/ xfdL u}=;=;=df
cfa4 ePsfx¿n] la;{g gx'g] tYo s] xf] eg] xfdL kf6L{ /fhgLlt ub{}gf}+, xfdL r'gfj
n8\g] dxTjfsf+Iff ;lxtsf] /fhgLlt ub{}gf}+ t/ xfdL ;jfndf cfwfl/t eP/ cufl8
a9\b5f}+ . of] kLl8tx¿ PsLs[t eP/ ul/g] ;jfn;“u hf]l8Psf] /fhgLlt xf] tfklg xfdLn]
gful/s ;dfh ;fd' s] k|i6 kfg'{ kb{5 eg] xfdL kf6L{ / r'gfjeGbf laNs'n aflx/ 5f}+,
t/ ;jfnleq 5f}+ .
dfly xfdLn] clwsf/d'lv ;+:yfsfaf/]df rrf{ u¥of}+ . To:tf ;+:yf s'g ¿kdf cufl8
hfG5 eGg] s'/f To;sf] g]tT[ jdf lge{/ /xG5 . To;}n] g]t[Tjsfaf/]df 5nkmn ug'{
cfjZos 5 .

28
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hg;ª\u7gsf] g]t[Tj


;do M ! 306f

p2]Zo
 hgjsfntsf] Joj:yfksLo g]t[Tj s:tf] x'g'kb{5 yfxf x'g]5 .
ljlw
;d"xsfo{

k|:t'lt

5nkmn

;xhstf{sf] k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. ;]jfd'vL ;+:yf / clwsf/d'vL ;+:yfsf] Joj:yfksLo g]t[TjaLr km/s x'g h?/L 5
ls 5}g, 5 eg] s]–s] s'/fdf cfwf/e"t leGgtf x'g'kb{5 <
;xhstf{sf] k|:t'lt
;]jfd'vL ;+:yf / clwsf/df cfwfl/t ;+:yfsf] g]t[Tjdf klg cfwf/e"t km/s 5 . ;]jfd'vL
;+:yfsf] g]t[Tj / sfo{stf{x? cfÎgf] If]qdf Joj;flos bIftf / cg'ej /fVb5g eg]
clwsf/df cfwfl/t ;+:yfsf] g]t[Tj tyf sfo{stf{x? hg clwsf/sf ;jfndf ;r]t /
;ª\u7g, ;jfn / cleofg k|lt k|ltj4 x'G5g\ . ;+:Yffsf] p2]Zo clwsf/df cfwfl/t 5 t/
g]t[Tj ;]jfd'vL rl/qsf] 5 eg] To;n] jsfnt k|lqmofnfO+{ cufl8 a9fpg ;Sb}g .
g]t[TjnfO{ xfdLn] ;+:yfsf] Joj:yfkgkIf;“u hf]8]/ x]g'{kb{5 .
;]jfd'vL ;+:yfsf] Joj:yfkg g]t[Tj clwsf/d'vL ;+:yfsf] Joj:yfkg g]t[Tj
!= k|zf;g rnfp“5 (Administers) ! gof“ rLhsf] vf]hL ub{5 (Innovates)
@= gLltlgoddf Wofg lbG5 @= hgzlQm -sfo{stf{_ df Wofg lbG5
#= lgoGq0fdf hf]8 lbG5 #= pTk|]/0ff hufp“5
$= tfTsflns ljifodf Wofg lbG5 $= bL3{sfnLg ;f]raf6 sfd ub{5
%= slxn] / s;/L eGg]df Wofg lbG5 %= s] ug{], lsg ug{] / s;/L k|efjsf/L
9ª\un] ug{ ;lsG5 eGg] s'/fdf Wofg lbG5
^= Go"gtd gu/L gx'g] s'/fdf Wofg ^= a[xb\ ;Defjgfsf] vf]hL ub{5 -lIflthlt/ x]b{5_
lbG5 . hldglt/ x]5{
&= c?sf] gSsn u5{ &= gof“ rLhsf] cfljisf/ ub{5
*= xfnsf] l:yltnfO{ :jLsf/ ub{5 *= xfnsf] l:yltnfO{ r'gf}tL lbG5 -ljb|f]x ub{5_
(= sfo{x¿ 7Ls 9ª\un] ub{5 / /fd|F] (= 7Ls7Ls sfo{x¿ ub{5 . /fd|f] kl/0ffd /
glthfsf] cfzf /fVb5 k|efjdf ljZjf; ub{5
dfly k|:t't a'“bfx?df ;xefuLsf] ljrf/ cfbfgk|bfg ub}{ hgjsfntsf] g]t[Tj ;+/rgf cyf{t\
agf]6af/] 5nkmn ubf{ /fd|f] x'G5 .
29
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hgjsfntsf] g]t[Tjsf] ;+/rgf


;do M ! 306f

p2]Zo
 hg -s]lGb|t_ jsfntsf] nflu s:tf] ;Lk ePsf] JolQmx¿sf] g]t[Tj 6f]nL ag]df
/fd|f] x'G5 eGg] s'/f k|i6 x'g]5 .

ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg'kg{ k|Zg
1. hgjsfnt k|s[ofsf] g]t[Tj ug]{ JolQmdf jf ;d"xdf s:tf] u'0f x'g'kb{5 <
;xhstf{ k|:t'lt
hgjsfntdf w]/} JolQm, ;+:yf jf ;ª\u7gx¿sf] ;+nUgtf x'g] ePsf]n] o;sf] g]t[Tj ug'{
cToGt} dxTjk"0f{ tyf r'gf}ltk"0f{ klg 5 . w]/} lsl;dsf sfd ug'{kg]{ ePsfn] g]t[Tjsf
e"ldsfx¿ ljleGg x'G5g\ . h:t}M cfGtl/s ;ª\u7g lgdf{0f, njL, ;Demf}tf, hg
kl/rfng, cleofg ;~hfn lgdf{0f tyf ;~rfng cflb ug{ . g]t[Tjsf nflu slxn]sf“xL
a9L cf}krf/ls / b]lvg] e"ldsf x'G5g\ eg] sltko cj:yfdf cgf}krfl/s / gb]lvg]
e"ldsfx¿ klg x'G5g\ . Pp6} JolQm;“u ;a} vfnsf lqmofsnfksf] g]t[Tj ug]{ ;Lk, Ifdtf
/ 1fg gx'g klg ;S5 . To;}n] ljleGg JolQmn] ljleGg lqmofsnfksf] g]t[Tj ug'{ h?/L
x'G5 . t/ ;a} g]t[Tj txn] JolQmut, ;fª\u7lgs tyf gLltut txdf x'g] zlQm v]nsf]
;+j]bglzntfnfO{ a'‰g h?/L 5 . g]t[Tj ju{n] Psftkm{ ;zlQms/0f, ;xefuLtf / ;d"x
agfpg]÷dha't kfg]{ sfddf ;+nUg x'g'k5{ eg] csf]{tkm{ ;Lldt ;|f]t ;fwgsf afah't
hl6n tyf clglZrt / ultzLn /fhg}lts jftfj/0fdf k|efjsf/L 9ª\un] l56f] / /fd|f]
k|efj kfg]{ lg0f{o lng'kg]{ x'G5 . To;}n] ljleGg kl/l:yltdf ljleGg lsl;dsf] rl/q,
ljz]iftf ePsf g]t[Tjsf] cfjZostf x'G5 . jsfntsf nflu cfjZos g]t[Tjsf s]xL
ljz]iftfx¿ o; k|sf/sf x'G5g\ .
1. ;xlhs/0f g]t[Tj -Facilitative leadership_
2. lg0f{o lbg] g]t[Tj -Assertive leadership_
3. ;xof]uL g]t[Tj -Supportive leadership_
4. cfnf]rgfTds g]t[Tj -Disruptive leadership_

30
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

hgjsfnt cleofgsf sfo{stf{df x'g'kg{] u'0fx¿

• cGofo cTofrf/ b]Vgf;fy To;sf] sf/0f -lsg_ eGg] ;jfn p7fO la/f]w ug{
;Sg]
• hgtfnfO{ ;ª\ul7t ug{ ;Sg]
• ljsNkx? k|:t't ug{ ;Sg]
• lk5l8Psf, k5fl8 kfl/Psf ju{ jf kLl8tsf] kIf lng ;Sg]
• ;fdflhs ?kfGt/0fsf nflu ljsf;jfbL /fhgLlt ug{ ;Sg]
• x]lkPsf JolQm jf ;d'bfosf kIfdf bfpk]r k|of]u ug{;Sg]
• pQ/eGbf k|Zg w]/} ug{;Sg]
• lxgtfaf]w x6fP/ cfTdljZjf; a9fpg ;Sg]
• ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;r]tLs/0f ug{ ;Sg]
• lg/Gt/¿kdf k|lta4 9+un] nfUg ;Sg]
• Jojxfl/s ¿kdf ;d'bfosf] c;nL ldq x'g;Sg]
• tYo tYofª\s ;lxt cleofgstf{x?sf] tkm{af6 oyfy{k/s ax; ug{ ;Sg]
• lab|f]xL efjgf ePsf] / ;dfh kl/jt{gdf nflu kg{ ;Sg]

31
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;d:of klxrfg


;do M ! 306f

p2]Zo
 ;d:ofsf ljz]iftfdf k|i6tf cfO ;d:ofnfO{ s;/L kl/eflift ug]{ eGg] af/]df
hfgsf/L x'G5 .
ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg
!= ;d:of eg]sf] s] xf]
@= ;d:ofsf ljz]iftfx? s]–s] x'G5g\
;xhstf{sf] k|:t'lt
;d:ofsf] klxrfg u/L o;nfO{ kl/eflift ug{ hgtfsf] ;xefuLtf u/fOPdf /fhlgtLs
tyf hgjsfnt k|lqmofdf pgLx?sf] JolQmut :t/sf] k|ltj4tf a9\g] x'G5 . h;n] ubf{
pgLx?sf] cfnf]rgfTds lrGtg -critical awareness_ a9\g] / ;lqmo ?kn] gful/ssf]
e"dLsf lgefpg k|]l/t x'g'sf] ;fy} ljleGg JolQmx? aLr ;d:of ;DaGwL låljwfsf] cGTo
x'G5 . ;d:ofnfO{ cfwf/e"t -7f];_ ;d:of / k|lqmofut ;d:of u/L b'O{ efudf ljefhg
ug{ ;lsG5 . cfwf/e"t ;d:ofn] 7f]; ?kdf jf ef}lts ?kdf g} k|efj kfb{5 h:t}M
cfwf/e"t clwsf/sf] xgg\ x'g' . k|lqmof ;d:ofn] lg0f{o k|lqmof tyf To;sf] Jojxfl/s
k|of]u ;Fu ;DaGw /fVb5 . h:t}M kf/blz{tf, hjfkmb]lxtf, e|i6frf/, ;fdflhs lje]b
cflb . b'j} lsl;dsf ;d:ofx? Ps cfk;df cGt/ ;DalGwt / k|foM kl/k"/s x'G5g\ .
t/ klg hgjsfntsf] ;"?cft cfwf/e"t ;d:of;Fu ;DalGwt ;jfnaf6 ;'? u/]df hg
kl/rfng ;lhnf] x'G5 .
ljleGg JolQmsf ;d:of k|ltsf wf/0ff / a'emfOx? km/s–km/s x'g] ePsf]n] lglZrt
;d:of k|ltsf ;femf a'emfO agfP/ dfq hgjsfnt k|lqmofnfO{ cufl8 a9fpg ;lsG5 .
tnsf s]xL k|Zgx?n] ;femf a'emfO nfO{ :ki6 kfg{ dbt ub{5g\ M
-!_ ;d:of of] xf] eg]/ s;n] kl/eflift ub{5 <
-@_ of] ;d:ofaf6 k|TIfo ?kdf sf] k|efljt x'G5 <
-#_ of] ;d:of ;dfwfg x'g'k5{ eg]/ uDeL/ ?kn] nfUg] JolQm jf ;+:yf sf]–sf]
x'g\ <
-$_ of] ;d:ofaf6 k|efljt gePtf klg o;sf] ;dfwfgsf] nflu ;xof]u ug]{

32
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

JolQm jf ;+:yf sf]–sf] x'g\ <


;d:ofnfO{ kl/eflift ug]{ k|lqmof klg hgjsfntsf] of]hgf k|lqmof h:t} ub}{, hf“Rb},
l;Sb}, ;'wfb}{ hfg] k|lqmof xf] . o:tf] ljZn]if0faf6 sfd ug{ ;lsg] Pp6} ;femf lgisif{df
k'Ug ;lhnf] x'G5 . ljZn]if0f k|lqmofdf ;f]Wg], ;'Gg], 5nkmn ug]{, lrGtg dgg ug]{, ljjfb
tyf ;Demf}tf ug]{, hfgsf/Lx? ;ª\sng ug]{, dxTjk"0f{ ;d:ofsf] k|fyldsLs/0f ug]{,
cWoog / cg';Gwfg ub}{ hfg] cflb sfd lg/Gt/ ?kdf ub}{ hfg' kb{5 .
;d:ofsf ljz]iftfx?
-!_ ;d:of k/]kl5 ;dfwfgsf nflu dflg; a9L lqmofzLn x'G5 h;n] ubf{ xfdLnfO{
eljiosf] ?k/]vf tof/ kfg{ ;xof]u ub{5 .
-@_ xfdL cfkm}df k"0f{ gx'g] x'gfn] cGo JolQmsf] ;xof]usf] cfjZostf kb{5
h;sf nflu ;d:ofn] 3R3RofpF5 .
-#_ xfdLnfO{ ;[hgzLn eP/ ;f]Rgsf nflu afWo agfpFb5 .
-$_ xfdLn] ;fwf/0ftof gb]Vg] af6f] o;n] b]vfpFb5 .
-%_ k|To]s gofF r'gf}tL / ;d:ofn] xfdLnfO{ gofF kf7 l;sfFpb5 .
-^_ eljiodf x'g ;Sg] vt/fsf] af/]df ;d:ofn] r]tfjgL lbG5 .
-&_ x/]s ;d:ofsf] ;dfwfgsf pkfo x'G5g .
;d:ofsf] ljZn]if0f
ckof{Kt ljZn]if0faf6 cfPsf ljrf/ tyf ;d:ofx? hgjsfntsf lx;fan] ;fx|} dx“uf
tyf slxn]sfFxL /fhgLlts ?kn] vt/f klg ;fljt x'g ;Sb5g\ . hgjsfntsf] s]Gb|ljGb'
g} nuftf/ ul//xg] ljZn]if0fdf x'G5 . ljZn]if0f ubf{ lsg, s;/L eGg] s'/fsf] k|Zg ul/g}
/xg' kg]{ ePsf]n] of] k|lqmof slxn]sfFxL lbSs nfUg] x'G5 tf klg o;n] n's]sf ;TonfO{
phfu/ ub{5 h'g k|Zgstf{sf] afgL / ;Lkdf e/ kb{5 . hgtfnfO{ /fhgLlts ?kn]
;r]t agfpgsf nflu ulx/f] ljZn]if0f ug'{ h?/L 5 . Pp6} ;d:ofsf klg w]/} sf/0fx?
x'g ;Sg] / sf/0fx? Ps cfk;df cGt/ ;DalGwt jf ljjflbt klg x'g ;S5g\ . To;}n]
lglZrt t/Lsf jf k|lqmofaf6 ;d:ofsf] ljZn]if0f ul/g' pko'Qm x'G5 .
;d:ofsf] ljzn]if0f ubf{ s'g kIfaf6 x]/lPsf] 5 Tof] a'‰g h?/L x'G5 lsgsL Pp6}
;d:ofnfO{ cfly{s kIfaf6 / wfld{s kIfaf6 x]bf{ km/s–km/s ?kdf b]Vg ;lsG5 . To:t}
s'g b[li6sf]0faf6 ;d:ofnfO{ x]l/G5 Tof] klg :ki6 x'g' h?/L 5 . h:t} Pp6f k9]n]v]sf]
ljåfg dfG5]n] / cgk9 dfG5]n] ug]{ ;d:ofsf] ljZn]if0f km/s–km/s x'g ;S5 .
;d:ofsf] ljZn]if0f / k|fyldsLs/0f Ps cfk;df hf]l8Psf 5g\ . dxTjsf cfwf/df
ljleGg cfwf/x? agfP/ ;d:ofx?nfO{ k|fyfldsLs/0f ug'{ pko'Qm x'G5 . dflg;x?n]
k|fyldsLs/0fsf cfwf/x? tyf ljZn]if0f k|lqmof b'j}df 5nkmn u/L lgisif{df k'Ug
pko'Qm x'G5 lsgsL pgLx?n] ;d:ofnfO{ ljleGg kIfx?af6 x]l//x]sf x'G5g\ . pgLx?sf]
;d:of ;dfwfgsf rfxgfx? klg km/s km/s x'G5g / s] ePdf ;d:of ;dfwfg ePsf]
xf] egL gfKg] s;Lx? klg km/s km/s x'g ;S5g\ .

33
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

oxfF ;d:of ljZn]if0f / k|fyldsLs/0fsf nflu ^ cf]6f cf}hf/x? pNn]v ul/Psf 5g\
h;n] ;d:ofsf leqL sf/0fx? kQfnufpg, a'‰g, k|fyldstf tf]Sgsf nflu ;femf
cfwf/ to ug{, jsfntsf nflu s]lGb|t ug]{ kIfaf/] :ki6 x'g / /0fgLlt th'{dfsf nflu
/fhgLlts tyf gLltut kIfsf yk hfgsf/Lx? kQfnufpg dbt ub{5g\ .
-!_ k|fyldstfdf kg]{ ;d:of ;d"xsf] ljZn]if0f
-@_ ;d:of klxrfg tyf k|fyldsLs/0f
-#_ ;d:ofsf sf/0f, k|efj tyf ;dfwfgx?
-$_ ;d:ofx?sf] sf/0f tyf k|efjsf] ljZn]if0f
-%_ ;fwf/0f ;+/rgfut ljZn]if0f
-^_ ;d:ofnfO{ ;jfndf ?kfGt/0f ug]{ / ;jfn 5fGg] cfwf/x?

34
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;d:of s;/L ;jfn aGb5 <


;do M ! 306f

p2]Zo
 ;xefuLn] ;d:ofnfO{ ;jfndf ?kfGtl/t ug{ ;Lk l;Sb5g\ .

ljlw
 d]6fsf8{df n]Vg]
 k|:t'lt
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


1. ;jfn / ;d:ofdf s] km/s 5 <
2. s:tf] ;d:of ;jfn aGb5 <
3. ;d:of s;/L ;jfndf ?kfGtl/t x'G5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
;d:of / ;jfn km/s km/s s'/f x'g\ . ;d:of ;fj{hlgs rf;f]sf] ljifo gx'g ;S5 eg]
;jfn ;fj{hlgs rf;f]sf] ljifo x'G5 . oBlk ;d:of / ;jfn b'j}n] JolQm jf ;dfhnfO{
jfwf k'¥ofO/x]sf] x'G5g\ . ;d:ofdfly hgjsfnt x'g;Sb}g eg] ;jfndfly hgjsfnt
x'G5 .

;xhstf{n] a'“bfut ¿kdf s:tf] ljifo ;jfn aGb5 eGg] s'/f lgDgfg';f/ k|:t't ubf{
/fd|f] x'G5 .
• ;d'bfonfO{ cGofo, cTofrf/, zf]if0f, bdg, pTkL8g / e]befj ef]Ug' k/]sf] tyf
clwsf/ xgg\ ePsf] ljifo ;jfn aG5
• ;d'bfosf] hLljsfdf c;/ kf/]sf] ljifo ;jfn aG5
• ;fdflhs Gofo;“u ;DalGwt ljifo ;jfn aG5
• ;d:of JolQmut / ;fd'lxs b'j} x'G5 t/ ;jfn ;fd'lxs x'G5
• ;jfn x'gsf nflu h'g ;d'bfosf] ;d:of xf], pgLx¿n] ;femf ?kdf dx;'; u/L
To;sf] ;dfwfg ug{ cleofg rnfpg lg0f{o ug{ ldNg] ljifo x'g' k5{
• ;fj{hlgs ax; / ljjfbdf cfPsf] cGo ljifox? ;jfn aG5g\

35
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

;xefuLsf] ljrf/ pk/ 6Lsfl6Kk0fL ljrf/ ljdz{ ePkl5 ;xhstf{n] lgDg s'/f k|:t't
ub}{ ;d:ofnfO{ ;jfndf ?kfGt/0f ug]{ Jojxfl/s tl/sf atfpg' /fd|f] x'G5 .
• ;a}eGbf klxn] pQm ;d:ofn] lylrPsf kLl8tx¿;“u ulx/f] ;+jfb yfngL ug'{
kb{5
• :yfgLo lgsfo, /fhgLlts kf6L{x¿ tyf ;dfhsf ;a} kIfx¿;“u cGt{lqmof ub}{
hfg' kb{5
• ;jfnsf] 5nkmnnfO{ la:tf/} kLl8tx?sf] 3]/feGbf aflx/ 5nkmnsf] ljifo agfpg],
;~rf/ dfWoddfkm{t ;fj{hlgsL/0f ug{] . ha ;d:of sf] af/]df ;fj{hlgs ax;
;'? x'G5 ta ;d:of ;jfndf kl/0ft x'G5
• ;d:ofnfO{ /fhgLlts/0f ug'{ kb{5 . /fhgLlts/0f ug]{ eGg] ljifonfO{ kf6L{s/0f
eg]/ a'em\g' x'b“}g . a? ;a} /fhgLlts kf6L{, ;fdflhs ;+3 ;+:yfx?n] pQm
;d:ofnfO{ 5nkmn / ax;sf] ljifo agfpg] jftfj/0f tof/ kfg'{ kb{5 . cGoyf
;d:of ;jfndf ?kfGtl/t x'g ;Sb}g
• ;jfn ag] kl5 d'vgldn] ljjflbt bfjLx? b]vfkb{5g\
• ;jfnnfO{ 6'qmofP/ ;fgf] ;fgf] agfP/ x]g'{ k5{ . Pp6f 7"nf] ;jfn leq cg]sg
;fgf ;jfnx? x'g ;S5g\

xfdLn] sfd ug{] ;d'bfodf Ps xf]Og cg]sg ;d:ofx¿ 5g\ hf] ;jfn aGg ;Sb5g\ .
w]/} ;d:ofaf6 ;d'bfo lylrPsf] 5 . o:tf] cj:yfdf ;d:ofsf] k|fyldsLs/0f u/L s'g
;d:ofnfO{ ;jfn agfP/ cufl8 n}hfg] xf] eGg] af/]df :ki6 x'g' h?/L / uDeL/ sfd
5 . ;jfn 5gf}6 / k|fyldsLs/0f ug]{ s'/f ;du| kl/l:yltsf] ljZn]if0fdf cfwfl/t eP/
ug'{ kg]{ x'G5 cGoyf hgjsfnt k|lqmof cufl8 a9\g ;Sb}g .

36
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;jfnsf] k|fyldsLs/0f


;do M @ 306f

p2]Zo
 s'g / s:Tff] ;jfn hgjsfntsf nflu cufl8 a9fpg] eGg] s'/f ;xefuLnfO{
yk 1fg x'g]5 .
ljlw
 ;d"x sfo{
 k|:t'lt, 5nkmn
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. ;d'bfodf /x]sf cgluGtL ;jfnx¿dWo] ;a}eGbf klxnf s'g ;jfn p7fpg'
pko'Qm x'G5 < jf ;jfn 5fGg'sf cfwf/x¿ s] x'g\ <
;xhstf{sf] k|:t'lt
;jfn k|fyldsLs/0fsf
yldsLs/0fsf cfwf/x¿
• dflg;sf] hLjgdf jf:tljs ;'wf/ cfpg]
• dflg;nfO{ cfÎgf] zlQmsf] /fd|f] klxrfg lbg]
• w]/} dflg;nfO{ k|efj kf/]sf]
• k|efjsf] uDeL/tf kof{Kt ePsf]
• ;fjnsf cfwf/df ;ª\u7g, ;~hfn tyf u7aGwgsf] lgdf{0f x'g ;Sg]
• dlxnf / k5fl8 kfl/Psf ju{sf JolQmnfO{ /fhgLltsf] d'Vo wf/df cfpg df}sf
lbg]
• gof“ g]t[Tj ;[hgfsf] df}sf lbg]
• clwsf/nfO{ cª\uLsf/ ub}{ /fhg}lts r]tgf clej[l4 ug]{
• :ki6 ¿kdf ;d:ofsf] /fhgLlts tyf gLltut ;dfwfg x'g ;Sg]
• :ki6 nIo tyf ;dofjwL tf]lsPsf]÷ePsf]
• :yfgLo ;jfnnfO{ /fli6«o / cGt/f{li6«o :t/;Dd hf]8\g ;lsg]
• ;|f]t ;fwg h'6fpg df}sf kfOg]
• cfÎgf nIonfO{ cfkm} cufl8 n}hfg clek|]l/t÷k|f]T;fxg ug]{
• cfÎgf] kIfdf lg0f{o u/fpg ;lsg] -;kmntf kfpg ;lsg]_
• sfg'g cfÎgf] kIfdf ePsf] ;jfn

37
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

dflysf a'“bfx? ;xhstf{n] k|:t't u/]/ dfq} k'Ub}g . a'“bfut ?kdf pbfx/0f ;d]t lbP/
5nkmn rnfpg' k5{ .
oxf“ Wofg lbg' kg]{ s'/f s] xf] eg] klxnf]k6s p7fPsf] ;jfn ;s];Dd ;kmntf;Dd k'Ug]
vfnsf] x'g'k5{ . c;kmntf / xf/ cg'ej ePdf kLl8tx¿ km]l/ ;+u7Lt x'g sl7g x'G5 .
xfdLn] a? ;fgf], w]/} ;xof]uL ePsf], sfg'g kIfdf ePsf] h:tf s'/f ljZn]if0f ug{ kLl8t
hgtfnfO{ ;xhLs/0fdfkm{t\ dbt k'¥ofpg'kb{5 . Pp6f ;kmntfn] c? ;kmntfsf] ;kgf
b]vfp“5 . ;kmntfsf] pT;fxn] gof“ lh1f;f k}bf ub{5 . lh1f;fn] dflg;nfO{ sfo{d'vL
agfp“b5 / gof“gof“ ;kmntf xf“l;n ug{ lg/Gt/ pTk|]l/t ul//xG5 .
;xefuLx¿n] clxn];Dd ;jfn s] xf] < ;d:of / ;jfndf s] km/s 5 < ;jfnx¿sf]
k|fyldlss/0f ug{] ;}4flGts tyf Jofjxfl/s 1fg k|fKt ul/;s]sf x'g]5g\ . t/
hgjsfnt k|lqmofnfO{ s;/L cufl8 a9fP/ ;kmntf;Dd k'¥ofpg] eGg] ljifodf cndn
ePsf] x'g;S5 t;y{, ;jfnsf] k|fyldsLs/0f ul/;s]kl5 pQm ;jfnnfO{ s]Gb|ljGb'df
/fv]/ ul/g' kg]{ ;/f]sf/jfnfx?sf] ljZn]if0fnfO{ k|:t't ug'{ /fd|f] x'G5 .

38
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;/f]sf/jfnf ljZn]if0f


;do M ! 306f #) ldg]6
p2]Zo
 5gf}6 ePsf] ;jfndf sf] kIfdf < sf] ljkIfdf < sf] t6:y < /xG5 eGg]
ljZn]if0f ug]{ tl/sf hfgsf/L x'g]5 .
ljlw
 dl:tis dGyg
 k|:t'lt, 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg
1. Pp6f ;jfndf dflg;x¿ slt y/Ldf of egf} slt w'|jdf ljeflht x'g ;Sb5g\ <
-k|Zg c:ki6 ePdf lj/f]wL, ;dy{s jf cGo s] s] x'g ;Sb5g\ eg]/ 5nkmn ubf{
;xefuLaf6 w]/}s'/f cfpg ;Sb5 _

39
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

;xhstf{sf] k|:t'lt

ha xfdLn] ;jfn p7fp“b5f} ta x/]s ;jfndf ;dfhdf /x]sf dflg;x¿ ;fdfGotof


rf/ v]dfdf ljeflht x'G5g\ . ;jfn km]l/Pkl5 dflg;sf] e"ldsf klg km]l/g ;S5 . s'g}
Pp6f ;jfndf lj/f]wL ePsf] JolQm csf{] ;jfnsf] ;xof]uL aGg ;S5 . ;jfnut
ljZn]if0fdf sf]xL :yfoL zq' / :yfoL ldq eGg] s]xL x'“b}g . of] e"ldsf lgtfGt ;jfndf
lge{/ /xG5 . ha ;jfn km]l/G5 ta ldqzlQm / lj/f]wL klg km]l/G5 . sf] s'g lsQfdf
pleg] xf] eGg] s'/f ;jfndf lge{/ /xG5 . lxhf]sf la/f]wL cfh ldq x'g;S5g\ . cfhsf
ldq ef]ln lj/f]wL x'g;S5g\ . xfdLn] p7fPsf] ;jfn sf];“u ;DalGwt 5, s:tf] k|s[ltsf]
5, n] g} ;a}s'/f lge{/ ub{5 . pbfx/0fsf nflu blntnfO{ dlGb/ k|j]zsf] s'/f ug{] xf]
eg] ufp“sf wfld{s k"hf/Lx¿ ljkIfL aGg ;S5g\ t/ xfdLn] wfld{s / ;fd'bflos jgsf]
s'/f p7fof}+ eg] pgLx¿ xfd|f ldq aGg;S5g\ . ;/f]sf/jfnfsf] ljZn]if0f ;jfnlkR5]
ul//xg h?/L 5 / of] k|lqmofnfO{ lg/Gt/tf klg lbg'kb{5 .
oxL cjwf/0ff cg';f/ lj/f]wLsf tkm{af6 klg ;/f]sf/jfnfsf] ljZn]if0f ug'{ h?/L x'G5 .
hgjsfntsf] sfo{qmd th'{df ubf{ o; lsl;dsf] ljZn]if0fn] 7"nf] an lbG5 . dfly
pNn]lvt rf/} ju{sf JolQm, ;d'bfo jf ;+:yf;Fusf] ;DaGwdf la:tf/ tyf hgjsfnt
sfo{sf nflu 5'§f 5'§} /0fgLlt lng'kg]{ x'G5 . h:t}M æxfdLÆ ju{nfO{ ;w} dha't agfO
/fVg' k5{ eg] æ;fyLÆ ju{nfO{ ;lqmo kfg{sf nflu sf]l;; ug{'k5{ . To:t} æ9'nd'n]Æ
ju{nfO{ ;DemfOa'emfO cfˆgf] kIfdf kfg'{ k5{ eg] ælj/f]wLÆ ju{nfO{ e|d pTkGg u/fpg],
40
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

km'6fpg] sdhf]/ kfg]{ cflb ug{ pko'Qm x'G5 . To:t} vf; u/L æxfdLÆ ju{ / ælj/f]wLÆ
ju{sf af/]df alnof] kIf, sdhf]/ kIf, df}sf tyf vt/fx?sf af/]df ;d]t ljZn]if0f ug'{
cfjZos x'G5 .
a? xfdLn] ljrf/ ug'{kg{] tYo s] xf] eg] lj/f]wL s;/L 36fpg] < 9'nd'n]nfO{ s;/L
cfkm\gf] kIfdf kfg{] < ;xof]uL s;/L a9fpg] < of] hgjsfnt cleofgdf lgtfGt
cfjZos sf}zn xf] . t;y{ xfdLn] o; ljifodf 5nkmn ug'{kb{5 .
;xefuLx?sf] /fo lnO 5nkmn ul/;s]kl5 ;xhstf{n] lgDg s'/f k|:t't ubf{ /fd|f] x'G5 .
• lj/f]wLnfO{ km'6fpg sf]l;; ug{]
• lj/f]wLsf] aLrdf e|d pTkGg ug{]
• 9'nd'n] hlxn] klg lht / zlQm lt/ nfUg] x'“bf cleofg ;kmn x'“b}5 eGg]
k|rf/k|;f/n] 9'nd'n] cfÎgf] kIfdf kfg{ dbt ldNb5
• lj/f]wLsf] cfTdfljZjf; 36\g] / kLl8tx¿sf] cfTdfljZjf; a9\g] lqmofsnfkx¿
;~rfng ug{]
• lhNnf tyf /fli6«o:t/df kLl8tx¿sf w]/} ;xof]uL 5g\ eGg] k|rf/ ug{] -Jofjxfl/s
pbfx/0fn] k|i6 ;Gb]z lbPsf] 5, hlt cleofgnfO{ kLl8tn] ult lbG5g\ Tolt
aflxl/ofn] ;xof]u lbG5g\_
dflysf] s'/f k|:t't ul/;s]kl5 ;xhstf{n] sdhf]/ ju{df /x]s]f df}gtfsf] ;+:sf/sf]
k|:t'lt ug'{ kb{5 . df}gtfsf] ;+:sf/n] ;dfhnfO{ ?kfGtl/t x'gaf6 /f]S5 . t;y{
df}gtfsf] ;+:sf/ kl/jt{gsf nflu cToGt} afws 5 eGg] s'/f 5nkmn rnfpg] .

41
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

df}gtfsf] ;+:sf/ – sdhf]/ ju{sf] rl/q


of] ju{ rl/q ;dfh ?kfGt/0fsf] nflu 7"nf] ;|f]t x'g;S5 . cGofo, cTofrf/, kL8f,
bdg ef]lu/fv]sf] of] ju{nfO{ To:tf kL8faf6 pDsg c;fWo} /x/ x'G5 . x/bd p;n]
cfÎgf] ;xof]uL vf]lh/x]sf] x'G5 . slxn]sf“xL cfÎgf] pko'Qm ;xof]uL gkfp“bf lg/f; klg
x'G5 . lg/f;fnfO{ cfzfdf kl/0ft ug{ / pT;fx hufpg ;xof]uLx¿sf] k|fylds bfloTj
x'G5 . of] ju{sf] Pp6f ljz]iftf df}gtfsf] ;+:sf/ xf] .
…xf]Ú eGg' c?n] eg]sf s'/fdf ;xdlt hgfpg] / k|ltjfb gug]{ k|j[lt xf] . zlQmdf ePsf
7"nfa8fx¿n] h] eGb5g\ To;nfO{ …xfÚ] eGg] ;+:sf/ sdhf]/ ju{df ljBdfg 5 . …xf]Ú
eGbf vt/fx¿ cfO{ kb{}g / ;'/lIft x'gsf nflu …xf]Ú eGg Hofb} ;lhnf] 5 . t/ o;n]
;dfhdf ?kfGt/0fnfO{ c8\sfP/ /fVb5 . ;dfhdf rn]sf ofjt\ k/Dk/fx¿nfO{
lg/Gt/tf lbG5 . ul/a / sdhf]/ ju{n] …xf]Ú eGg yfn]sf] w]/} eO;Sof] . ca 7Lsa]7Ls
5'6\ofO{ s] …xf]Ú eGg] / s] …xf]OgÚ eGg] eg]/ sdhf]/ ju{sf] Wofg Totf hfg h?/L 5 .
sdhf]/ ju{n] cfkm"nfO{ clxt x'g] w]/} s'/f klg …xfÚ] eGg afWo 5 . h;sf] kl/0ffdn]
sdhf]/ ju{nfO{ /fd|f] ePsf] 5}g . …xf]Ú eGg] zAbn] slxNo} klg kl/jt{g Nofp“b}g .
kl/jt{gsf nflu …xf]OgÚ eGg] zAbsf] clws dxTj 5 . ;a} kl/jt{gx¿ …xf]OgÚaf6 ;'?
ePsf 5g\ . …xf]OgÚn] gof“ vf]h u/fp“5, gof“ ;+;f/ b]vfp“5 . oyfl:yltnfO{ eTsfp“5 .

pbfx/0fsf nflu, /f0ffsfndf /f0ffnfO{ …xf]Ú eg]sf] eP kl/jt{g ;Dej lyPg .


k~rfotsfndf k~rfot …xf]Ú eg]sf] eP ax'bnLo Joj:yf :yfkgf x'g] lyPg . …xf]OgÚn]
hlxn] klg gof“ ;+;f/sf] vf]h ug'{sf ;fy} gof“ ;+:s[lt / ;+/rgfnfO{ ;fdflhsLs/0f
ub{5 . To:t} c? pbfx/0fdf blntx¿ dlGb/ k:g x'“b}g eg]/ slyt pkNnf hftx¿n]
eg] To;nfO{ blnt agfOPsfx¿n] …xf]OgÚ eg]/ eg]gg\ . c?n] agfPsf dfGotfnfO{
:jLsf/ u/] . t;y{ of] k/Dk/f clxn];Dd klg l6s]sf] 5 . xfdL lsg dlGb/ k:g x'“b}g <
ltdLx¿n] eg]sf] s'/f …xf]OgÚ eg]/ blntx¿n] eGg ;s]gg\ / k/Dk/fn] lg/Gt/tf kfof] .
ca clncln …xf]OgÚ eGg] cfjfhx¿ cfpg yfn]sf 5g\ . dlGb/ k|j]zsf ;jfndf b]z
JofkL¿kdf cfjfh p7\g yfn]sf] 5 . blntx¿ dlGb/ k;]sf ;dfrf/ cvjf/x¿df
cfpg yfn]sf 5g\ . of] ;a} …xf]OgÚ eGg]sf] kl/0ffd xf] . …xf]OgÚn] k/Dk/fut s'/fx¿nfO{
lg/Gt/tf lbb}g . klZrd g]kfndf cem} klg xf]6ndf lrof vfPkl5 blntx¿ cfkm}+n]
lunf; dfem\g' kg{] k/Dk/fn] w]/yf]/ lg/Gt/tf kfO/x]sf] 5 . of] k/Dk/f Tolta]nf dfq}
tf]l8G5 ha blntx¿n] lunf; dfe\mg gdfGg] s'/f ;fj{hlgs hfx]/ u/L dfem\g
5f]85g\ . ltdLx¿n] eg]sf] s'/f 7Ls 5}g eg]/ blntn] eGg yfn]kl5 o;nfO{ s;}n]
wfGg ;Sb}g . t;y{ x/]s kl/jt{gx¿ …xf]OgÚaf6} ;'? x'G5g\ eGg] s'/f 5nkmn ug{
cfjZos 5 .

42
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – kLl8t / lj/f]wLsf] zlQm ljZn]if0f


;do M ! 306f

p2]Zo
 kLl8t / lj/f]wLsf] zlQm ljZn]if0f ug{] tl/sf yfxf x'g]5 .

ljlw
 ;d"xsfo{
 k|:t'lt
 5nkmn

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


tnsf rf/ ljifodf ;jfndf cfwfl/t eP/ kLl8t / lj/f]wL b'j}sf] ljZn]if0f
;d"xsfo{df ug{] .
1. ;jnkIf
2. sdhf]/L
3. df}sf÷cj;/
4. r'gf}tL

;xhstf{sf] k|:t'lt
;d"xsfo{ dfkm{t\ ;jfndf cfwfl/t eP/ kLl8t / lj/f]wL b'j}sf] ;jn kIf, sdhf]/ kIf,
df}sf / r'gf}tLsf af/]df ljZn]if0f ug{ h?/L x'G5 . o;n] ubf{ lj/f]wLsf] sdhf]/L
/fd|f];“u kQf nfUg]5 . cfÎgf ;jn kIfnfO{ hf]ufp“b}, sdhf]/LnfO{ ;'wfg{, ePsf]
df}sfnfO{ pkof]u ug{ / s'g s'g /0fgLltaf6 r'gf}tLx¿nfO{ ;fdgf ug{ ;lsG5 eGg]
s'/fsf] cEof; ug{ dbt x'g]5 . lj/f]wLsf] sdhf]/L xfd|f]nflu ;jn kIf x'G5 eg] xfd|f]
sdhf]/L lj/f]wLsf] ;jn kIf x'G5 . To:t} xfd|f] ;fd'ePsf] r'gf}lt lj/f]wLsf] cj;/ x'G5
eg] xfd|f] cj;/ lj/f]wLsf] nflu r'gf}lt x'G5 . slxn]sf“xL r'gf}tL / cj;/ ;dfg klg
x'G5g\ . dflysf] ljZn]if0fn] :yfgLob]lv /fli6«o :t/df j[xt jftfj/0f a'em\g dbt
ub{5 .
xfdLn] dfly lj/f]wL, 9'nd'n] / sdhf]/ ju{sf] ;du| rl/q ljZn]if0f u¥of}+ . ca xfdLn]
;xof]uLsf] k|sf/sf] klg ljZn]if0f ug'{ h?/L 5 .

43
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;xof]uLsf k|sf/


;do M ! 306f

p2]Zo
 ;xof]uLsf] k|sf/ / e"ldsf yfxf x'g]5 .

ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg{] k|Zg


1. hgjsfnt k|lqmofdf ;xof]uL slt k|sf/sf x'G5g\ <
2. ;lqmo ;xof]uLsf] e"ldsfdf s] s] s'/f kb{5g <

;xhstf{sf] k|:t'lt
3. ;lqmo ;xof]uL
4. lgl:qmo ;xof]uL
5. lg/Gt/ ;xof]uL
6. df}sf df}sfsf] ;xof]uL
dflysf rf/ k|sf/sf ;xof]uL k|:t't u/]kl5 xfdL hf] hgjsfnt k|lqmofdf ;+nUg 5f},
pm ;lqmo / lg/Gt/ ;xof]uL xf] eGg] s'/f :ki6 kfg'{ kb{5 .
;fy} ;lqmo ;xof]uLsf] e"ldsf g} ;jfnnfO{ s;/L cufl8 a9fpg] eGg]df dxTjk"0f{
x'G5 .

dl:tis dGygåf/f ;xefuLsf] /fo cfPkl5 ;lqmo ;xof]uLsf] e"ldsfsf]af/]df


;xhstf{n] lgDg s'/f k|:t't ug'{kg]{ x'G5 .
• ;"rgf÷tYo tYofª\s ljZn]if0f ug{
• ;jfnnfO{ k|rf/k|;f/ u/L ;fj{hlgs ug{
• sfg'g ljZn]if0f ug{
• ;~hfn lgdf{0f ug{
• nlj ug{

44
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – tYotYofª\s ;ª\sng, ljZn]if0f tyf


k|rf/k|;f/
;do M ! 306f

p2]Zo
 ;jfnnfO{ cufl8 a9fpg] tYo tYofª\ssf] dxTj a'em\g ;lsg] 5 .

ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 ;xhstf{sf] k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg'kg]{ k|Zg


!= tYo tYofª\s ;ª\sng, ljZn]if0f / k|rf/ k|;f/n] cleofgdf s] kmfObf x'G5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
;jfn;“u ;DalGwt tYo tYofª\sx¿ ;ª\sng ubf{ To;n] cleofgdf dbt
k'Ub5 . ;'ud / b'u{d If]q, hftL, ju{, lnËsf] cfwf/df b]lvPsf lje]b ;DaGwL tYofª\x?
hgjsfntsf b[li6sf]0fn] dxTjk"0f{ x'G5g . pbfx/0fsf nflu ;fd'bflos jgdf
wgLdfgLx¿ lg0f{o u5{g\ / ul/ax? ljt/0f k|0ffnLdf 7luPsf 5g\ eGg' eGbf g]tT[ j
slxn] / s;/L kl/jt{g ePsf] 5 < s'g hftdf 5 < s'g ju{df 5 < Tof] jgaf6 s]–s]
NofOG5 < ul/an] s] kfPsf 5g\ < wgLn] s] kfPsf 5g\ < eg]/ tYo tYofª\snfO{
clen]vLs/0f ug{] / ToxL clen]vsf cfwf/df cGo ;/f]sf/jfnf;“u 5nkmn eof] eg]
To;n] cGofodf k/]sf ;d"xsf JolQmx¿ ;fy ;xof]u h'6fpg'sf ;fy} ;DalGwt kIfnfO{
klg ;r]tLs/0f ub{5 . df]6fdf]6L s'/f ug{'eGbf tYo tYofªs;lxt 5nkmndf hf“bf w]/}
an k'Ub5 . tYo tYofª\ssf] ;fy} s] eO/x]sf] 5 < / s] x'“b}5 < s] x'g]jfnf 5 < h:tf
ljifodf ;"rgf lng cfbfgk|bfg ug{ / 5nkmn ug{ h?/L 5 .

cleofgdf cfwf ;kmntf tYo tYofª\


tYofªs
\ h'6fpg ;Sg' xf] .
– ufGwL

45
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;jfn;“u ;DalGwt sfg'g ljZn]if0f


;do – $% ldg]6

p2]Zo
 ;jfn;“u ;DalGwt sfg'gL kIfx?sf]af/]df ;xefuLx?nfO{ kl/lrt u/fpg
ljlw
 5nkmn
 k|:t'lt
;xhstf{n] /FVg' kg{] k|Zg
1. gLlt ljZn]if0f lsg h?/L 5 <
2. xfdLn] p7fPsf] ;jfnsf] sfg'gL cfwf/x¿ s] s] x'g\ cyf{t\ s'grflx“ b:tfj]hnfO{
;dfP/ cufl8 a9\g'kb{5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
cf}krf/Ls /fhgLlts kl/kf6L, lgtL lgdf{0f k|lqmof tyf cfGtl/s zlQm ;+/rgf tyf
zlQm v]nsf] ljZn]if0f u/]/ hgjsfntnfO{ ;kmn agfpgsf nflu x:tIf]k ug]{ ljGb' kQf
nufpg ;lsG5 . o;n] gLlt kl/jt{gsf nflu ;DefJotfsf] klxrfg lbG5 .
hgjsfntsf] ;jfn / lglZrt gLlt, JolQm tyf ;+:yfsf] ;DaGwsf af/]df yfxf x'G5 .
h;n] ubf{ ;Defljt ;/f]sf/jfnfx?sf] klxrfg ug{ dbt ldN5 . gLlt ;DaGwL cWoog
tyf cg';Gwfg nuftf/ ?kdf ul//xgfn] hgjsfnt sfo{nfO{ k|efjsf/L 9+un] cufl8
a9fpg ;lsG5 . /fhgLlts tyf gLltut kIfx?sf] cWoog lgDg a'Fbfx?df s]lGb|t /x]/
ug{ ;lsG5 .
• ljleGg /fhg}lts k|0ffnL / ltgdf x'g] ljlw, k|lqmof, ;+:yf, JolQm tyf ltgsf
e"ldsf
• gLlt lgdf{0fsf r/0fx? tyf gLlt kl/dfh{gsf p2]Zo tyf tf}/ tl/sfx?
• cGo gLltut k|fjwfgx? h:t}M cGt/f{li6«o d"No dfGotf, ;Dd]ngdf ul/Psf
k|ltj4tfx?, :yfgLo :t/sf ;f+:s[lts, wfld{s, ;fdflhs d"No dfGotfx? cflb
• ah]6 ljZn]if0f tyf hgjsfnt -nufgL, lqmofsnfk, pknlAw tyf k|efj_
sfg'gL b:tfj]h
hgjsfntsf] nflu sfg'gL cfwf/ lgs} dxTjk"0f{ x'G5 . xfdLn] p7fPsf ;jfnsf]
sfg'gL k|df0f s] 5 < sxf“ 5 < dflysf ;a} kIf s]nfpg' k5{ . ;fy} cleofgsf qmddf

46
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

oL b:tfj]h / pNn]lvt sfg'gL cfwf/ af/]df ;d'bfosf ;b:ox?;“u Jofks 5nkmn


ug'{ k5{ . s]xL sfg'gL b:tfj]hx? lgDgfg';f/ x'G5g\ .
• k/Dk/fut ;fdflhs÷;f+:s[lts dfGotf, gLlt, d'n'sL P]g
• lgb{]zg -lnlvt÷df}lvs_
• P]g, lgodfjnL
• ;+ljwfg
• låkIfLo÷ax'kIfLo÷cGt/f{li6«o ;lGw ;Demf}tf÷;xdltkq÷3f]if0ffkq

47
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – ;~hfn -;ª\u7gsf] j[xt\ ;DaGw_


;do M ! 306f

p2]Zo
 ;~hfnsf] cfjZostf / ;~hfn agfp“bf Wofg lbg'kg{] s'/f k|i6 x'g]5 .

ljlw
 d]6fsf8{df n]vg
 5nkmn
 k|:t'lt

;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg


1. hg jsfntsf nflu lsg ;~hfn cfjZos 5 <
;xhstf{sf] k|:t'lt
s'g} klg hgjsfnt ug'{kg]{ ;jfndf ljleGg ;+3 ;+:yf, JolQm cflb;“u ;~hfn lgdf{0f
ug{' k5{ . k|efjsf/L tl/sfn] ;~hfn lgdf{0f ugf{n] cfÎgf ;jfn, dfu, c8fg tyf
k|:tfjx¿ k|:t't ug{ / cfjZos 7f“pdf /fVg ;lhnf] x'G5 . o;sf nflu hgjsfntdf
k|ToIf jf ck|ToIf ?kn] ;+nUg x'g] JolQmx¿sf] ;+nUgtf x'g' h?/L x'G5 . s'g} klg ;+:yf
jf JolQm;“u ;~hfn lgdf{0f ug{ To;sf] cfwf/e"t p2]Zo, s[ofsnfk, /0fgLlt, zlQm
s]Gb|, lg0f{o k|0ffnL, sfd ug]{ tf}/ tl/sf, ;do tyf d'Vo lg0f{ostf{ / g]tfsf af/]df
/fd|f] hfgsf/L x'g'k5{ / o;sf ;fy} zlQm s]Gb| / ;/f]sf/jfnf÷bfj]bf/x¿sf] /fd|f]
ljZn]if0f ub}{ ljleGg dfWodåf/f hfgsf/L lbg] tyf ;DaGw la:tf/ ug]{ sfd ug'{ k5{ .
Wofgk"j{s sfd ug]{ tyf cfÎgf] zlQmsf] k|bz{g ug]{ sfo{n] ;~hfn lgdf{0fnfO{ ult k|bfg
ub{5 .
cfÎgf cfjfh tyf egfOnfO{ a9L alnof] / ;zQm agfpgsf nflu ;~hfn, u7aGwg /
;f“7uf“7n] dxTjk"0f{ of]ubfg lbG5g\ t/ ;~hfn agL ;xsfo{ ug{ / lbuf] ¿kdf rNgsf
nflu w]/} g} ;|f]t, ldlxg]t / ;do nfU5 . vf; u/L ;b:ox¿ aLr 7Ls lsl;dsf]
;+rf/, lg0f{o k|lqmof, ljjfb Joj:yfkg tyf hjfkmb]xLtfsf s'/fx¿nfO{ /fd|/L ldnfPsf]
v08df ;~hfn /fd|/L rNg ;S5 .
ljleGg sf/0fx¿n] ubf{ ;~hfn agfpg tyf ;xsfo{ ug{ ufx|f] x'G5 . ;~hfndf x'g]
ljljwtf / km/skgsf] Joj:yfkg ug]{ sfd ufx|f] x'G5 . ;+rf/df cj/f]w ePdf, ;+:yfsf]
ljZjf;lgotf sd ePdf, cfsl:ds lg0f{o -h'g hgjsfntsf nflu slxn]sfxL
ck/Lxfo{ klg x'g ;S5, / l56} lg0f{o lbg'k5{_ ePdf, ;fgf ;+:yfx¿n] cfÎgf] :j–
zf;sLo clwsf/ u'd]sf] cg'ej u/]df, ;~hfnsf ;b:o / cfÎgf ;b:o aLr k|lt:kwf{
48
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ePdf, ;|f]tsf] af“8kmf“6df clgoldttf ePdf, sfo{qmd tyf c8fg cflbdf k|i6tf
gePdf ;~hfn aGg / /xg ufx|f] x'G5 . oL s'/fx¿ k|lt cToGt} ;r]t / ;hu eP/
dfq k|efjzfnL u7aGwg jf ;f“7uf“7sf] lgdf{0f / ;~rfng ug{ ;lsG5 .

/fd|f] ;~hfn :yfkgfsf nflu s]xL ;'emfjx¿


1. hgjsfntsf ;jfn k|lt :ki6 x'g' k5{ .
2. ;b:otfsf nflu lglZrt cfwf/ agfpg' k5{ / gof“ ;b:otf a9fpg] tyf lbuf]
Joj:yfkgsf ;+/rgf agfpg' k5{ .
3. ;~hfnsf] If]qflwsf/ tf]Sg'k5{ . s] ug'{ x'G5 s] ug'{ x'“b}g tf]Sg' k5{ .
4. ;~hfn ;d"x 7"nf] ePdf ;fgf] sfo{sfl/0fL ;ldltsf] rog ug{' k5{ .
5. ljleGg lqmofsnfkx¿sf] of]hgf, tof/L, ;dGjo / sfof{Gjog ug{ ljleGg
sfo{bnx¿ agfpg' k5{ .
6. ;do ;dodf sfdsf] cg'udg tyf d"NofÍg u/L cfjZos ;'wf/ ub}{ hfg' k5{ .
7. Ps cfk;sf] dfGotf, dfg–;Ddfg, lhDd]jf/L cflbnfO{ Jojl:yt ug{sf nflu
cfrf/ ;+lxtf agfpg' k5{ .
8. ;~hfnsf] cfjZostf cleofg ;~rfngsf] qmddf dx;'; eP/ ;~hfn agfp“bf
;s[o k|efjsf/L x'G5 . ;~hfn csf]{ u}=;=;= gjgf]; eGg] s'/fdf ;hu /xg' k5{ .
cf}krfl/stfsf nflu ;~hfn agfpg x'“b}g . ;~hfn klg sfo{ lbzfdf nlIft -
Action Oriented_ x'g' k5{ .

49
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – hgkl/rfngsf nflu cleofg


;do M ! 306f
p2]Zo
 cleofgsf lqmofsnfkx¿af/] ;xefuLnfO{ 1fg x'g]5 .
ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg
1. cleofgdf s] s:tf lqmofsnfkx? ug{ ;lsG5 <
2. cleofg ;kmn agfpg] /0fgLltx? s]–s] x'g ;S5g\ <
;xhstf{sf] k|:t'lt
lglZrt p2]Zo k|flKtsf nflu hgtf ;r]t / ;+u7Lt eO{ kl/rflnt x'g' h?/L 5 . hg
kl/rfng lagf gLltut ;'wf/ ePtf klg nfu" x'g ;Sb}g . h:t}M d'n'sL P]gsf sltko
s'/fx? Jojxf/df nfu" ePsf 5}gg\ h:t} 5'jf5't, afnljjfx cflb . To:t} hgkl/rfng
ljgf ;zlQms/0f / ;xefuLtf h'6fpg klg sl7g x'G5 . hgkl/rfngn] hgtfnfO{
;'lzlIft kfg'{sf] ;fy} lqmofzLn agfpF5 .

ljleGg lsl;dn] hgtf;Dd k'Ug] / hgkl/rfng ug{ ;lsG5 h:t}M ;xefuLd"ns of]hgf
/ ;ª\u7g lgdf{0f, ;~rf/ hutsf] k|of]u, ljleGg sfo{qmdx?sf] cfof]hgf cflb . hgtf
;Dd k'Ug] / hgkl/rfngsf /0fgLltn] ubf{ lgDg kmfObf x'G5g .
• hgjsfntsf nflu hgtfsf] / /fhg}lts ;xof]u la:tf/ x'G5
• ;jfnnfO{ gful/ssf] ;dy{g / ;xof]u ePsf] s'/f k|bz{g x'G5
• lj/f]wL jf clwsf/ jfxsnfO{ ;Demf}tfsf] 6]andf hfgsf nflu sfg'gL÷cflwsf/Ls
tyf g}lts bafj ;[hgf ub{5
• cleofgx? k|lt j[xt\ hg ;d'bfonfO{ ckgTjsf] efjgf k}bf u/fpFb5
• gful/sx?sf] ;xefuLtf, ;DnUgtf / cEof;nfO{ gofF prfOdf k'¥ofpg dbt
ub{5
cleofg
cleofg ;'? ubf{ Ps}rf]l6 7"nf sfo{qmdx¿sf] cfof]hgf ul/“bf Tolt kmnbfoL x“'b}g .
klxnf] s'/f t ;a} ;/f]sf/jfnfx?;“u 5nkmn ub}{ cfÎgf ljrf/x¿ k|i6 /fv]kl5 dfq}

50
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

bafjd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng ug'{kb{5 . cGoyf c?n] b]Vbf cleofg /x/n] u/]sf]
h:tf] b]lvG5 . ;a} ;Defjgfsf 9f]sfx¿ aGb ePkl5 dfq} bafjd"ns sfo{qmd
;~rfng ug{'k/]sf] dfGotf kLl8t / ;xof]uLn] cufl8 ;fg'{kb{5 . c?n] a'em\bf
cfGbf]ngnfO{ /x/ a'em] eg] To;n] ;sf/fTds glthf lgsfNg g;Sg] dfq} xf]Og ;xof]u
klg 36fp“5 . o;f] ePsf] x'gfn] ;+jfbaf6 yfngL ub}{ bjfjd"ns sfo{qmdx¿ ;~rfng
ubf{ pQd x'G5 .
ljleGg lsl;dsf bafjd"ns sfo{qmdx? lgDgfg';f/ x'g ;S5g\ M
• ;a} kIf;“u ;Djfb ug{]
• 1fkg kq lbg]
• dfu;lxt clN6d]6d lbg]
• k'g tfs]tf ug{]
• kqsf/ ;Dd]ng ug{], k|]; lj1lKt lgsfNg]
• krf{kf]i6/ lgsfNg], 6f“:g]
• ;fj{hlgs ;'g'jfO ug{]
• lj/f]wsf] nflu sfnf]kl§ af“Wg]
• lj/f]w ¥ofnL ug{] -df}g ¥ofnL ug{], nfnl6g h'n'; lgsfNg], wgf{ lbg], gf/fjfhL ug{],
rSsfhfd ug{], x8tfn ug{], cg;g a:g], l/n] cg;g, cfd/0f cg;g, ;fª\s]lts
cg;g, eb| cj1f, ;Tofu|x, cGo ======_
cleofgdf bafjd"ns sfo{qmd ;~rfng ubf{ klxn] ;fgf] lqmofsnfk ug{] / qmdzM 7"nf]
lqmofsnfk ub{} hfg' k5{ . cleofg zflGtk"0f{ ?kdf ;~rfng ug'{k5{ . cleofgsf
lqmofsnfk / r/0fx¿ ;jfndf cfwfl/t x'G5g\ . slxn]sfxL“ ;+jfbåf/f g} ;jfnsf] 6'Ëf]
nfUg;S5 . slxn]sfxL“ cln 7"nf] lsl;dsf] bafj jf 3]/fpsf] cfof]hgf ug'{kg]{ x'G5 .
;jfn / ljkIfL jf clwsf/ jfxssf] cj:yf x]/L cleofgsf r/0fx¿sf] klg lgwf]
ug'{k5{ t/ ;fdfGotof ;+jfb jftf{af6 g} cleofg ;'? ug'{kb{5 . To;kl5 pTkGg
kl/l:yltsf] 7f]; ljZn]if0f u/L c? lqmofsnfkx¿sf] cfof]hgf ug{] sfd
cleofgstf{x¿sf] l;h{gfTds Ifdtfdf e/ k5{ . cleofgsf r/0fx¿ olt / o:tf
x'G5g\ eGg] pNn]v ug'{ Jojxfl/s ?kdf ;xL x'“b}g . o;nfO{ ;"qa4 /fVg ;Sbf klg
;ls“b}g, /fVg x'“bf klg x'“b}g . pTkGg kl/l:yltsf] ljZn]if0fn] g} cleofgsf] r/0f /
lqmofsnfksf] lgwf] ub{5 .
lgj]bg
lgj]bg eg]sf] sfg'g adf]hLd JolQm jf ;d"xn] s'g} lhDd]jf/ lgsfoaf6 k|i6 ug'{ kg]{
;]jf jf ;'ljwf k|fKt ug{ k]z ul/g] lnlvt xf] . ;fdfGot of] Ps kfgfdf n]lvG5 .
o;sf] lz/df h'g lgsfo jf kbflwsf/Laf6 ;]jf jf ;'ljwf dfu ul/Psf] xf] To;nfO{
;+jf]wg ul/G5 / k'5f/df dfu ug]{ sf] ;xL gfd 7]ufgf x'G5 . k|fo h;f] lgj]bgdf l6s6
6fF;]/ ;/sf/L b:t'/ ltl/G5 . lgj]bs eb| tyf chL{ ug]{ efiffdf n]lvG5 .

51
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

1fkg kq
;dfhsf] s'g} ljifo jf ;Gbe{df lhDd]jf/ lgsfoaf6 k|bfg ul/g' kg]{ ;]jf ;'ljwf k|bfg
ePsf] 5}g jf k|bfg eO/x]sf] eP klg kof{Kt 5}g jf cem a9L ;]jf jf ;'ljwfsf]
cfjZoQmf 5 jf hgtfsf] clwsf/ xgg\ eO/x]sf] 5 h;af6 ;dfhsf] s'g} ju{, ;d"x jf
JolQm gsf/fTds ?kdf k|efljt eO/x]sf 5g eg] k|efljt ju{, ;d"x jf JolQmn] To:tf]
;]jf, ;'ljwf jf clwsf/ k|rng u/fO kfpF egL lhDd]af/ lgsfodf dfu ug]{ jf To:tf]
lgsfosf] Wofgfsif{0f ug{ lbPsf] lnlvt 1fkgkq xf] . 1fkg kq cfjZoQmf cg';f/ 7"nf]
;fgf] x'g ;S5 . 1fkg kqdf ;dfhdf h'g ju{, JolQm jf ;d"xnfO{ gsf/fTds c;/
k/]sf] 5 To;af/] tYo tYofÍ / k|df0fx? klg ;fdflji6 u/fpg' k5{ . kl/l:yltdf s] /
s;/L kljt{g Nofpg h?/L 5 To;af/] ;d]t pNn]v u/L cfˆgf] dfu bfjLx? k|i6?kdf
/fVg' k5{ . 1fkg kqdf dfu k"/f gu/LPdf cfGbf]ng ug]{ r]tfjgL ;d]t lbg ;lsG5 .
hgjsfntsf nflu pko'Qm ;do
hgjsfntnfO{ k|efjsf/L agfpgsf] nflu kl/jlt{t / ultzLn /fhgLlts jftfj/0fsf]
ljZn]if0f ul//xg' k5{ . s]xL /fhgLlts df}sfx? x'G5g\ h;df hgjsfnt ;kmn x'g
;S5 . h:t}M r'gfj x'g] ;do, cGt/f{li6«o ;ef÷;]ldgf/÷uf]i7L x'g] ;do, gLlt
lgdf0f{sf a}7sx? x'g] ;do, sfg'g / gLlt lgdf{0f k|lqmofsf ljleGg cj:yfx? tyf
;dfhdf 7"nf] k|efj kfg]{ ck/fwx? tyf k|sf]kx? ePsf a]nfdf cflb
/0fgLlt s:tf] x'g' k5{ <
-!_ ;'xfpFbf] M ;d"xsf] nIo / b[li6sf]0f jftfj/0f tyf cj:yf cflb ;'xfpFbf] x'g'k5{ .
-@_ kof{Kt M ;d:of ;dfwfg k"0f{ ?kn] x'g' h?/L 5 .
-#_ k|efjsf/L M p2]Zo k|fKt ug{ lglZrt ;do / ;|f]tn] Eofpg] x'g'k5{ .
-$_ ;+j]bgzLn M ;dfhdf÷;d'bfodf cGo k|efjx? s]–s] kg{ ;Sb5g\ . ;sf/fTds
k|efj a9fpg] / gsf/fTds k|efj gkg]{ vfnsf /0fgLlt lng' pko'Qm x'G5 .
/fd|f] /0fgLlt ;w}+ cfˆgf] Ifdtf tyf alnof] kIfsf] e/df / afXo df}sfx?sf] ;xof]u÷kmfObf
lnP/ p2]Zo k|flKtsf nflu tof/ /xG5 . ljleGg cj:yfdf ug{ ;lsg] hgjsfnt /0fgLltx?
lgDg 5g\ .
-!_ gd"gf sfo{qmd ;~rfng ug]{
-@_ ;dGjo ug]{
-#_ lj/f]w ug]{
-$_ glh/ k|of]u ug]{
-%_ hgtfnfO{ lzlIft ug]{, ;';'lrt ug]{ tyf ;+rf/sf] k|of]u ug]{ .
-^_ cWoog, cg';Gwfg ug]{
-&_ ;To / tYodf cfwfl/t eP/ nf]Eofpg]
-*_ ;ª\u7g alnof] agfpg]
-(_ ;zlQms/0f ug]{ cflb

52
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

pNn]vLt ;a} /0fgLltx?sf cf–cfˆg} ;jn kIfx? 5g\ h;n] ljz]if kl/l:yltdf /fd|f]
glthf NofpFb5g\ .
;kmn hgjsfntn] lgDg % kIfdf kl/jt{g u/]sf] x'G5 .
-!_ ;/sf/ tyf /fHo -gLlt, sfg'g, P]g, sfo{qmd, Jojxf/, k4lt, JolQm, lg0f{o k|lqmof,
ah]6, kx'Fr cflb_
-@_ lghL If]q -gLlt, sfo{qmd, cEof;, Jojxf/, jfgL cflb_
-#_ gful/s ;dfh -Ifdtf, ;ª\u7g, lhDd]jf/L, zlQm, 1fg, ljZjf;, ;dfgtf cflb_
-$_ /fhgLlts If]q tyf ;+:sf/ -k|hftflGqs kl/kf6L, ;xefuLtf, kf/blz{tf,
hafkmb]xLtf, alxisf/, ;~rf/, c;lxi0f'tf, x]kfO, ;dfgtf cflb_]
-%_ JolQm -hLljsf]kfh{g, cfwf/e"t ljsf;sf If]qdf kx'Fr, ;r]ttf, cfTdljZjf;,
P]Soa4tf ;Lk, sfo{, x]kfO cflb_

53
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – cleofgdf bfpk]r


;do M ! 306f

p2]Zo
 cleofgdf bfpk]rsf] dxTj yfxf x'g]5 .

ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg
1. cleofgdf bfpk]rsf] lsg dxTj 5 <
;xhstf{sf] k|:t'lt
1. bfpk]rsf] k|of]un] clwsf/ afxsx¿nfO{ ;r]lts/0f ub{5 .
2. bfpk]rsf] z}nL cgf}7f] / /dfOnf] ;d]t x'g] x'gfn] ;+rf/dfWodnfO{ cfsif{0f ub{5 .
3. bfpk]rsf] k|of]un] ljkIfLnfO{ x}/fg kfb{5 / ;jfnnfO{ rf“8f] 6'ª\Uofpg] lbzfdf
ljkIfLnfO{ dfgl;s ¿kdf tof/ kfb{5 .
bfpk]rsf] Ps pbfx/0f
d'DaO{ ;x/df ljj]s kl08t gfd u/]sf Ps hgf PlS6lei6 x'g'x'G5 . pxf“ aw'jf
dhb'/x¿nfO{ d'Qm u/fpg] cleofgdf nfUg'ePsf] 5 . Ps k6s ljj]shL d'DaO{sf] Ps
ul/a a:tLdf hfg'eof] . To; ufp“df clwsf+z dflg;x¿ l/S;f rnfP/ cfÎgf] u'hf/f
rnfO/x]sf lyP . t/ pgLx¿;“u cfÎgf] l/S;f lyPg . ;a}n] dflnssf] l/S;f ef8fdf lnP/
rnfPsf lyP . l/S;fsf] ef8f b}lgs ? #) dflnsnfO{ a'emfpg'kg{] x'gfn] ul/ax¿nfO{
hLljsf wfGg lgs} d'l:sn k/]sf] lyof] . ljj]sn] ;a} l/S;frfns dhb'/x¿nfO{ ;ª\ul7t
u/]/ a}ª\s;“u C0f dfUg hfg] / C0f lnP/ l/S;f lsGg] lg0f{o u/fP .
ef]lnkN6 l/S;f dhb'/x¿nfO{ lnP/ a}ª\s k'u]sf ljj]snfO{ To; a}ª\ssf d]g]h/n]
l/S;fjfnnfO{ C0f lt5{ eGg] ljZjf; gePsf]n] pgLx¿nfO{ C0f glbg] s'/f atfP . ljj]sn]
w]/} cg'goljgo ubf{ klg a}ª\s d]g]h/ l/S;f rfnsx¿nfO{ C0f lbg c;xdt eP . ljj]s
b'MvL eP/ kms{] t/ lg/fz eg] ePgg\ . pgn] Pp6f bfpk]r /r] . em08} !%) hgf l/S;f
rfnsx¿nfO{ ? !)) sf b/n] k};f hDdf kfg{ nufP / b'O{ lbgkl5 !%) hgf l/S;f
rfnsx¿nfO{ lnP/ ljj]s ToxL a}ª\sdf vftf vf]Ng] kmf/fd / ef}r/ dfu]/ ;a} l/S;f
rfnsx¿sf] vftf v]fNg a}ª\sdf lgj]bg lbP . sfg'g adf]lhd gful/sx?n] vftf vf]Ng
cfp“bf a}ª\s d]g]h/n] OGsf/ ug{ ;s]gg\ t/ !%) hgf dflg;x¿sf] vftf vf]Nbf w]/}
;do;Dd w]/} sd{rf/Lx¿ vl6g'k¥of] hals /sd Psbd} yf]/} dfq a}ª\sdf hDdf x'g
54
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

cfof] . dhb'[/x¿ vftf vf]n]/ 3/ uP / ef]lnkN6 k'g a}ª\sdf cfOk'u] . dhb'/x¿nfO{ b]v]/
a}ª\s d]g]h/ rlst eP . k|To]s dhb'/sf] xftdf ? () sf] r]s lyof] . !%) hgf dhb'/sf]
r]s e'QmfgL lb“bf a}ª\ssf] ;f/f ;do vr{ eof] . a}ª\sn] cGo sfd s]xL ug{ kfPg .
ef]lnkN6 km]l/ ltg} dhb'/ ? () sf] ef}r/ e/]/ a}ª\sdf k};f hDdf ug{ uPsf] b]v]/ a}ª\s
d]g]h/ cjfs eP . a}ª\sn] cGo s]xL sfd ug{ g} gkfpg] eof] . d]g]h/n] ljj]snfO{ af]nfP/
eg] of] s] ug'{ePsf] tkfO{n] < ljj]sn] eg] olb tkfO{“ ul/a l/S;f rfnsnfO{ C0f lbg'x'Gg
eg] of] l;nl;nf dlxgf};Dd hf/L /xg] 5 . sfg'g adf]lhd tkfO{+n] k};f x/]s k6s hDdf
ug'{ / e'QmfgL lbg}k5{ . a}ª\s d]g]h/ afWo eP/ C0f lbg ;xdt eP / l/S;f rfnsx¿n]
C0f lnP/ l/S;f vl/b u/] .

bfpk]r slta]nf s;/L nufpg] eGg] ljifonfO{ uDeL/tfk"j{s lng'k5{ . of]


cleofgstf{x?sf] l;h{gzLntfdf g} lge{/ kb{5 . l;h{gzLn eP/ s:tf] ;jfndf s:tf]
bfpk]r k|of]u ug{] eGg] s'/f s;}n] klg JofVof ug{ ;'xfp“b}g . cj:yf / jftfj/0f s:tf] 5
tyf ;jfnsf] ulx/fO ;+j]bglzntf s] 5, cfÎgf] Ifdtf tyf ljkIfL jf clwsf/ jfxs
-dutyholder_ sf] ;f]r / Jojxf/ cflbsf af/]df /fd|/L ljZn]if0f u/]/ dfq bfpk]rsf] k|of]u
ug'{k5{ . sfg'gL k|lqmof leq} /x]/ dfq bfpk]rsf] k|of]u ug'{k5{ .

55
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – cleofgdf ;~rf/dfWod


;do M ! 306f
p2]Zo
 ;~rf/dfWodnfO{ s;/L cfslif{t ug{] eGg]af/]df hfgsf/L x'g]5 .
 ;jfnnfO{ s;/L ;fj{hlgs ug{] eGg] ljifosf] Jojxfl/s 1fg x'g]5 .
ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg
1. ;~rf/ dfWodn] cleofgnfO{ s;/L 6]jf k'¥ofp“5 <
2. ;~rf/ dfWodnfO{ s;/L cleofg k|lt cfslif{t ug{ ;lsG5 <

;xhstf{sf] k|:t'lt
s'g} klg lglZrt nlIft ;d"x÷;d'bfosf nflu hgjsfnt ubf{ va/ tof/ ug]{ / 7Ls
t/Lsfn] ;~rf/ u/L ;'lZfIf0f ug]{ sfd ;aeGbf dxTjk"0f{ x'G5 . hgjsfnt ug]{ ;d"x
leq}sf] cfGtl/s ;~rf/sf ;fy} pgLx?n] afXo JolQm jf ;d"x;“u ug]{ ;~rf/df
hgjsfntsf] ;kmntf e/ kb{5 . ;~rf/sf nflu dxTjk"0f{ s'/f va/ xf] . k|fKt
hfgsf/L tyf tYox?sf] ljZn]if0f u/]/ s'g} klg ;jfn dfly cfˆgf] c8fg tyf dfu s]
/fVg] xf] lgSof}{n ug'{k5{ . ;f] c8fgnfO{ ts{k"0f{ 9ª\un] k'i6\ofO“ u/] kl5 ;f] s'/f va/sf]
?kdf ljsl;t x'G5 .
k|efjsf/L va/ agfpgsf nflu s]xL ;'emfjx?
-!_ cfˆgf nlIft ju{ sf] x'g\ yfxf kfpg]
-@_ cfˆgf /fhg}lts jftfj/0f tyf rfnx? yfxf kfpg]
-#_ va/ ;fwf/0f / 5f]6s/Ldf ;a}n] a'‰g] u/L agfpg]
-$_ hLjgdf 36]sf 36gf / pbfx/0fx?sf] k|of]u ug]{
-%_ 7Ls, z'4 / zlQmzfnL efiff k|of]u ug]{
-^_ 7Ls tYo / tYofÍ k|of]u ug]{
-&_ ;~rf/ dfWod cg';f/ ;'xfFpbf] va/ agfpg]
-*_ nlIft ;d"xnfO{ va/ ljZn]if0f u/L cfˆg} lgisif{ lgsfNg k|]l/t ug]{
-(_ nlIft ;d"xnfO{ lqmoflzn x'g k|]l/t ug]{
-!)_ ;jfnsf ;Defljt ;dfwfgx? k|:t't ug]{

56
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

va/sf] k|s[lt cg';f/ ljleGg ;~rf/sf ;fwgsf] pkof]u ug{ ;lsG5 . h:t}M kqklqsf,
/]l8of], l6=eL=, ;8s gf6s, JolQmut ;Dks{, cflb . j[xt\ ;~rf/ hutsf] k|of]u u/L w]/}
eGbf w]/} JolQm÷;d'bfonfO{ ;';"lrt tyf ;'lzIf0f ug{ ;lsG5 . ;~rf/ dfWodx?df
hgjsfntsf cleofgsfaf/]df ;dfrf/ k|sfzLt x'gfn] M
• 7"nf] hg;d"xdf ;~rf/ k|;fl/t x'G5
• clwsf/ jfxsx? ;r]t x'G5g\
• /fi6«sf ljleGg If]qaf6 tyf cGt/f{li6«o hutaf6 lqmofk|ltlqmof cfpg yfNb5g\
h;n] ubf{ cleofgsf] k|rf/ x'g'sf ;fy} cleofgsf] kIfdf hg;dy{g a9\b} hfG5
• cleofg ;+rfng ug{]x¿n] p7fPsf d'2f ;fj{hlgs ax;sf] ljifo aGg hfG5 . h;n]
ubf{ ;DalGwt lgsfon] cfjZos hjfkm ;fj{hlgs ¿kdf lbg dbt ub{5
• To;n] hgtfnfO{ ;r]tLs/0f u5{
• kLl8tx?df pT;fx hfUg] / ljkIfLdf lg?T;fx l;h{gf x'g] ;+efjgf /xG5

xfdLn] p7fpg nfu]sf] If]qdf o:tf ;jfndf Wofg lbg] ;+rf/sdL{ slt 5g\ < sf] sf]
5g\ < h:tf ljifox?df /fd|f] u[xsfo{ u/L pgLx?;“u ;jfnsf cfwf/df ;DaGw a9fpg'
kb{5 . ;+:yfn] u/]sf sfdx? pgLx?nfO{ hfgsf/L u/fP/, kLl8tx?sf] e]nf uf]i7Ldf
kqsf/x?nfO{ pkl:yt x'g cg'/f]w u/]/, kLl8tx?;“u k|ToIf ;+jfb ug]{ jftfj/0f tof/
kf/]/ cyf{t\ kqsf/ ;Dd]ng u/]/ ;jfnnfO{ aflx/ Nofpg ;lsG5 . clxn] ;Ddsf]
Jofjxfl/s cEof;df kqsf/x?nfO{ kLl8t If]q 3'Dg cg'/f]w ug'{, lnP/ hfg' /
kLl8t;“u pgLx?sf] k|ToIf ;+jfb ug]{ jftfj/0f tof/ kfg'{ nfebfos 7xl/Psf] 5 . ;a}
;~rf/sdL{ o:tf] ;jfndf gnfUg ;S5g\ . t/ clxn] ;jfnd'vL kqsfl/tf klg lgs}
cufl8 a9]sf]n] o:tf s[ofsnfkx?n] pgLx?nfO{ cfslif{t ug{ ;lsG5 . kqsf/x? klg
;jfn vf]Hb}5g\ . xfdLn] e'Ng gx'g] Pp6f tYo s] xf] eg] cleofgdf ;~rf/ dfWodsf]
cToGt} k|an e"ldsf /xG5 . 7fpF, kl/l:ylt, ;jfn, ;do cg';f/ pgLx?;“usf] ;DaGw
cufl8 a9fpg' g} pko'Qm x'G5 .

57
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ljifoj:t' – cleofgdf jftf{ jf ;Demf}tf


;do M ! 306f
p2]Zo
 ;Demf}tf ug]{ cjwf/0ffut tyf Jojxfl/s 1fg / ;Lk yfxf x'g]5 .
ljlw
 dl:tis dGyg
 5nkmn
 k|:t'lt
;xhstf{n] /fVg' kg]{ k|Zg
!= jftf{ ubf{ Wofg lbg' kg]{ s'/fx? s]–s] x'g <

;xhstf{sf] k|:t'lt
jftf{ cleofgsf] Ps cª\u xf] . ;jfn dfly cleofg rnfO/x]sf cfGbf]ngsf/L / h;sf]
lj?4df cleofg ul/Psf] 5 Tof] zlQm aLr cleofgsf] klxnf] r/0fb]lv jftf{ k|f/De x'g
;S5 . jftf{ eg]sf] s]xL lng] / s]xL lbg] s'/f ePsf]n] jftf{ ubf{ lgDg s'/fdf Wofg lbg'
k5{ .
• jftf{ ubf{ 6f]nL lgdf{0f ug]{
• jftf{ 6f]nLdf cfˆgf s'/f k|i6 /fVg ;Sg] JolQmx? 5gf}6 ug'{k5{
• cfˆgf kIfsf rfxgf, dfu / c8fg lglZrt ug'{ k5{
• jftf{df cfˆgf] w]/} dfux? ;'?df k|:t't ug'{ k5{ t/ Go"gtd dfuaf6 tn emg'{
x'Fb}g, c8fg 5f]8\g' x'Fb}g
• jftf{df ;xdlt ePdf lnlvt ;Demf}tf ug{ la;{g' x'Fb}g
cleofgsf bf}/fgdf s'g} klg a]nf ;Demf}tf ug'{kg]{ kl/l:ylt tof/ x'g ;Sb5 . ha
kLl8tx?n] bjfad"ns sfo{qmdx? ;~rfng ub{5g\ To;n] clwsf/ afxsnfO{
;Demf}tfsf nflu afWo kfb{5 . ;Demf}tfdf kLl8tx? bx|f];Fu pkl:yt x'g ;s]gg\ eg]
cleofgnfO{ jftf{n] ;fy{s ?k lbg ;Sb}g . hlt;'s} 7"nf] cleofg u/] klg jftf{df
/fd|f];Fu / k|i6;Fu s'/f /flvPg eg] cleofg kmnbfoL gx'g] s'/fdf ljjfb 5}g .
xfd||f] cg'ejdf 7"nf]–7"nf] cleofg ;~rfng ug{] t/ jftf{sf] 6]andf cleofgstf{x?n]
k|i6;“u c8fgsf ;fy s'/f g/fVbf cleofgsf] t'ngfdf pknlAw sd xfl;n x'g] u/]sf]
pbfx/0fx? k|z:Q} 5g\ . t;y{ jftf{ s;/L ;kmn agfpg], s]–s] s'/f /fVg], s;n] /fVg],
s;/L /fVg] eGg] s'/fsf] cToGt} 7"nf] dxTj x'G5 . jftf{ ug{ hfg'eGbf cufl8 kof{Kt
u[xsfo{ ug{eg] cToGt h?/L 5 . To:t} ;Demf}tf ug{sf nflu ;d]t cfGtl/s tof/L

58
hgjsfnt ;xof]uL k'l:tsf

ug'{k5{ . cfkm"n] p7fPsf ;jfnnfO{ s;/L cufl8 a9fpg], k|:t't ug]{, cf}krf/Ls /
cgf}krfl/s zlQm v]ndf Jojl:yt tl/sfn] ljkIfL jf clwsf/ jfxs -Dutyholder_
;“u jftf{ ug]{ eGg] ljifodf /fd|f] tof/L ePdf dfq ;kmntf xft k5{ .

;Demf}tf tof/Lsf
tof/Lsf nflu s]xL ;'emfjx¿
1. ;a} vfnsf vf;u/L cfÎgf] alnof] kIf k'i6L ug]{ / csf]{ kIfn] vf]hL ug]{ vfnsf
k|df0f tyf sfuhtx¿ ;fydf n}hfg] .
2. cfÎgf egfOnfO{ k'i6L ug]{ tyf csf]{ kIfsf af/]df ;d]t ;Dej eP;Dd w]/} eGbf
w]/} hfgsf/L tyf l;sfO{ ;ª\sng ug]{ .
3. ljleGg ljsNkx¿sf] vf]hL tyf k|:t'lt ug]{ h;n] cfÎgf dfu k"/f x'g ;S5g\ /
csf]{ kIfn] ;lhn} :jLsf/ ub{5 .
4. cfÎgf] ljrf/n] cK7]/f] kg]{ cj:yf cfPdf cfÎgf ;xof]uLx?;“u /fo ;Nnfx u/]/
gof“ b[li6sf]0f cg';f/ rNg tof/ x'g] .
5. ;Demf}tf lnlvt / :ki6 cy{ nfUg] u/L ug'{k5{ .

;kmn jftf{sf nflu s]xL ;'emfjx¿


1. of]hgf agfpg] tyf sfdsf] lhDd]jf/L tf]Sg] -s;n] s'gs'g a]nfdf s]–s] s'/f
s;/L af]Ng]_ .
2. cfˆgf] kl/ro lbg] .
3. lg0f{ostf{nfO{ p;sf] lat]sf sfdsf af/]df k|z+;f JoQm ug]{ .
4. ;Dej x'g] lalQs} lg0f{ostf{sf] JolQmut sfdsf] tfl/km ug]{ .
5. cfkm" hfgsf/L lbg / cfjZos ;xof]u ug{ tof/ /x]sf] s'/f :ki6 kfg]{ .
6. jftf{sf nflu tof/ /xg] .
7. ljjfbf:kb ljifo j:t'nfO{ g5'6fpg] .
8. gxtfl/g], gcflQg], efj's gx'g] .
9. lg0f{ostf{sf] k|lta4tf lng] k|of; ug]{ .
10. cfkm\gf] k|of;sf] af/]df hfgsf/L lbg] .
11. lnlvt ?kdf wGojfb gf]6 k7fpg] .

59

You might also like

pFad - Phonifier reborn

Pfad - The Proxy pFad of © 2024 Garber Painting. All rights reserved.

Note: This service is not intended for secure transactions such as banking, social media, email, or purchasing. Use at your own risk. We assume no liability whatsoever for broken pages.


Alternative Proxies:

Alternative Proxy

pFad Proxy

pFad v3 Proxy

pFad v4 Proxy